Тақырыбы: ХҚЕС-на сәйкес дебиторлық борыштың есебін ұйымдастыру

   Есептің халықаралық  тәжірибесінде дебиторлық қарыздың  тауарлық және тауарлық емес  түрлерін бөліп көрсетеді. 

Сызба-1  Халықаралық тәжірибеде дебиторлық қарыздың жіктелуі

Дебиторлық  қарыз

                                                                 

Тауарлық дебиторлық қарыз: алынуға тиісті шоттар алынуға тиісті вексельдер алынуға тиісті дивиденттер	Тауарлық емес дебиторлық қарыз: алынуға тиісті тауарлық емес вексельдер алынуға тиісті пайыздар компания жұмысшыларына берілген аванстар және т.б.
Қайнар көзі: Михалева Е. Бухгалтерский  и налоговый учет в Казахстане. – Алматы: БИКО, 2006.-179б.

      Тауарлық  дебиторлық қарыз (trade reseivables) – бұл жай шаруашылық қызметті жүзеге асыруы кезінде өткізілген тауарлар мен қызметтер үшін клиенттің төлеу сомасы. Ол 2 топқа жіктеледі: алынуға тиісті шоттар (accounts reseivables) – сатып алушының алған өнімі үшін қарызы, және алынуға тиісті вексельдер (notes reseivables) – шотты төлеу туралы жазбаша түрде рәсімделген сатып алушылардың қарызы.

      Тауарлық  емес дебиторлық қарыз(no trade reseivables) қызметтің басқа түрлерінің нәтижесінде  пайда болады, мысалы қызметкерлерге  немесе компанияның филиалдарына  берілген аванстар, әмбебап залал мен шығынды төлеу үшін депозиттер, төлемнің кепілі ретіндегі депозиттер, алынуға тиісті дивидендтер мен сыйақылар, салықты қайтарып алу бойынша үкіметтік ұйымдарға шағымдар, талаптар.

    Баланста тауарлық дебиторлық қарыз және тауарлық емес дебиторлық қарыз бөлек көрсетілуі тиіс. Егер тауарлық және басқа да дебиторлық қарызға тікелей дебиторға (сатып алушыға, клиентке, қарыз алушыға және т.б.) берілген ақша қаражаттары, тауарлар және қызметтер кіргізілетін болса, онда тауарлық және басқа да дебиторлық қарыз жеке категорияларға бөлінеді. Егер дебиторлық қарыз компаниямен жақын арада немесе қысқа мерзім ішінде жабу мақсатымен ұсынылса, онда ол сату үшін арналған деп жіктеледі. Егер дебиторлық қарыз компанияның өзімен ұсынылмай оған талап құқығының берілуі нәтижесінде алынған болса, онда ол нақты жағдайға байланысты қаржылық құралдар ретінде «төлеуге дейін ұсталатын» немесе «сату үшін қолда бар» немесе «сатуға арналған» болып жіктелуі мүмкін.

    Бухгалтерлік баланста көрініс табуы бойынша дебиторлық қарыз келесі топтарға бөлінеді:

• сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық қарызы;
• кәсіпорынның басқа топ мүшелерінің дебиторлық қарызы;
• байланысты жақтардың дебиторлық қарызы;
• берілген аванс бойынша дебиторлық қарыз;
• басқадай дебиторлық қарыз;

  18 «Түсім» (IAS) ХҚЕС-на  сәйкес дебиторлық қарыз –  тауарларды өткізу мен қызмет  көрсету нәтижесінде пайда болған  алынуға тиісті шоттар мен  вексельдер ретінде анықталады. Тағы да ол өзіне жал төлемдерін, сыйақыларды және есепті кезеңге есептелінген алынуға тиісті басқа да төлемдерді қосады.

    Әдетте дебиторлық  қарыз шот фактуралармен немесе  ресми қарыздық міндеттемелермен (вексельдер бойынша) расталады. 

 

 

 

Сызба-2  Кәсіпорынның дебиторлық қарызының  жалпы классификациясы

Дебиторлық қарыздың түрлері

             

 

 

 

 

 

Қысқа мерзімді қарыздар, ұзақ мерзімді қарыздар

 

 

 

 

Қайнар көзі: Михалева Е. Бухгалтерский  и налоговый учет в Казахстане. – Алматы: БИКО, 2006.-182б.

 

    Қысқа мерзімдік дебиторлық қарыз есебі 1 бөлімнің 1200 «Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз» бөлімшесінің активті инвентарлы шоттарында жүреді.

     Ұзақ мерзімді  дебиторлық қарыз есебі 2 бөлімнің 2100 «Ұзақ мерзімді дебиторлық  қарыз» бөлімшесінің активті  инвентарлы шоттарында жүреді [4].

 

1.2 Дебиторлық  борыштар қозғалысының құжатталуы

    Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық қарыздар есебін жүргізу барысында мына төменде аталған құжаттарды (есептік тіркелімдерді) қолданады:

№7 - Журнал-ордер - «Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың қарызы» деп аталатын шотының кредиті бойынша;

№8 – Журнал-ордер  – «Алынуға тиісті қосылған құн  салығы», «Есептелген пайыздар», «Басқадай  дебиторлық қарыздар» және «Берілген  аванстар» деп аталатын шоттардың  кредиті бойынша;

№9 – Журнал-ордерге қосымша тізімдеме – «Берілген аванстар» шотының дебеті бойынша;

№10 – Журнал-ордер  – «Күдікті қарыздар бойынша резерв», «Алдағы кезең шығындары» шоттарының несие бойынша;

№11 – Журнал-ордер  – «Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің қарызы» шотының және «Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы» шотының кредиті бойынша жүргізіледі.

Алынуға тиісті шоттар –  кәсіпорынның әдеттегідей өндірістік жұмысының ішінде өткізілген тауарлар, көрсетілген қызметтер мен орындалған жұмыстар үшін клиенттердің қарыз сомасын көрсетеді. Олар шот-фактурамен немесе жай қарыздық міндеттемелермен расталады. Алынуға тиісті шоттарға немесе бір жыл ішінде алынуға тиісті сомалар, немесе компанияның операционды циклінің ішінде алынуға  тиісті сомалар кіреді.

   Алынуға тиісті  шоттар есеп жүргізудің негізгі  екі мәселесімен байланысты:

1) шоттар бойынша дебиторлық  қарызды мойындау мәселесі;

2) шоттар бойынша дебиторлық  қарыздардың есептілікте көрсетілуі  және бағалау мәселесі.

   Дебиторлық қарызды  мойындау мәселесі сатып алушылармен белгілі бір спецификалық жеңілдіктердің алынуымен байланысты, ал бағалау мәселесі – дебиторлық қарыздың бір бөлігінің төленбеу қатерімен байланысты.

  Дебиторлық қарыз  тек онымен байланысты табыс  мойындалса ғана мойындалады.  Ол бастапқы құннан ақшалай жеңілдіктерді, алынған тауарды қайтару, күмәнді қарыздарды алып тастау құны бойынша бағаланады, яғни амортизацияланған шығындар сомасында бағаланады. Осының нәтижесінде алынуға тиісті шоттардың нақты құны анықталады. Әдетте өткізу мен қайтару арасындағы мерзімнің аз болуына байланысты пайыздар есептелінбейді.                                Өнімді, тауарды, қызметті, жұмысты өткізу заңды (жеке) тұлғалардың арасындағы сәйкесті келісім-шарт негізінде жүргізіледі. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес келісім-шарт заңды күшке ие болуы үшін келесідей шарттар міндетті  түрде болуы керек:

• келісім-шарттың  пәні;
• ҚР Азаматтық кодексінде және басқа да құқықтық актілерде көрсетілген келісімнің нақты түрлері үшін мәнді шарттар;
• жақтардың біреуінің арызы бойынша келісімге келуіне ықпал ететін барлық шарттар.

   Сатылымдардың   көлемін жоғарылататын құралдардың  ең маңыздысы жеңілдіктер болып  табылады. Халықаралық тәжірибеде  егер компания сату бағасында  жеңілдіктерді қолданбаса, онда  ол өз ақшасын тиімді қолданбайды деген ой туады.

   Компанияның сатып  алушыларға ұсынатын жеңілдіктерінің  болуы шоттар бойынша дебиторлық  қарызды мойындау мәселесімен  шартталған. Жеңілдіктер 2 топқа  бөлінуі мүмкін:

• тауарлық жеңілдіктер немесе сату жеңілдіктері (trade discounts) – тауардың базалық құнынан пайыздық жеңілдіктер (мысалы, тұрақты клиенттер үшін және т.б.);
• ақшалай жеңілдіктер немесе мерзімде төлеу жеңілдіктері (cash (sales) discounts) – төлеу мерзіміне байланысты берілген пайыздық жеңілдіктер.

Сызба-3  Тауарды сату кезіндегі жеңілдіктердің жіктелуі

Жеңілдіктер

 

Тауарлық жеңілдіктер (белгілі  пайыздарды тауар бағасына көбейту)	Уақытында төлегені үшін жеңілдіктер (белгілі пайыздарды төлеу мерзіміне  байланысты тауар бағасына көбейту)
Қайнар көзі: Михалева Е. Бухгалтерский и налоговый учет в Казахстане. – Алматы: БИКО, 2006.-183б.

    Тауарлық жеңілдіктер   есептеу мәселесін туғызбайды, себебі  тек тауардың базалық құнын  төмендету болып табылады (мысалы, 100 000 теңге тұратын тауардың 20% жеңілдігі болса, онда тауар 80 000 теңгеге сатылады, осылай есепте 80 000 теңгеге сатылған тауар көрініс табады).  Бұндай жеңілдіктер әдетте маусымдық сатылым кезінде, тұрақты клиентке сату кезінде тауарларды көтерме бағамен өткізу кезінде ұсынылады. Тауарлық жеңілдіктер өткізудің соңғы бағасын қысқартады. Тауарлық жеңілдіктің келесі түрлері болады:

• әдейіленген жеңілдік – сатып алушының жабдықтаушымен тұрақты және ұзақ қатынастары болған жағдайда  берілетін бағалық жеңілдіктер;
• сату көлемінен жеңілдік – айға, тоқсанға, жылға сатып алу көлемінің нәтижесі бойынша сатып алушыларға беріледі;
• бір жолғы жеңілдік - әдетте  белгілі бір оқиғаға байланысты ұсынылады: компанияның мүшел тойы, жаңа сату орталығының ашылуы және т.б.;

сапалылығы төмендетілген  тауарлар бойынша жеңілдіктер – табиғи факторлардың ықпалынан немесе өндірісте объективті ақаулардың болуынан сапасы төмен өнімдерді сату кезінде және моральді тозған үлгілерді сату кезінде қолданылады [5].

      Ақшалай  жеңілдіктер. Ақшалай жеңілдіктер  өткізу көлемін жоғарылату және клиентті төлемді ерте жүргізуге ынталандыру үшін қолданылады. Ақшалай жеңілдіктердің түрлері:

• қолма-қол ақшамен төлеу үшін жеңілдік – төлемді қолма-қол ақшамен жүргізетін сатып алушыларға беріледі;
• ұзақ мерзімді төлем үшін бағадан берілетін жеңілдік – несиеге сатылатын тауарлар (жұмыстар, қызметтер) үшін мерзімінен бұрын төлем жүргізетін сатып алушыға беріледі.

  Бұндай төлем мерзімін  әр кәсіпорын өзі белгілейді. Халықаралық тәжірибеде көп жағдайларда  төлемнің қалыпты мерзімі болып  30 күн белгіленеді.     Тауарлардың (өнімдердің, қызметтердің, жұмыстардың) шығарылымын дәлелдейтін құжат жүкқұжат болып табылады. Тауарды шығарумен, қызмет көрсетумен және жұмысты орындаумен айналысатын компаниялар осы тауарды (қызметтерді, жұмыстарды) алатын сатып алушыларға шот-фактура ұсынуы керек. «Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексінің 242 бабының 1 тармақшасына сәйкес (2006 жыл 1 қаңтарына) шот-фактура қосылған құн салығын төлеушілер үшін міндетті құжат болып табылады, бірақ кейбір жағдайларды есептемегенде:

• коммуналды қызмет көрсетілуіне байланысты есеп жүргізу, бастапқы құжаттарды қолдану мен банктер арқылы халыққа байланыс қызметін көрсетуіне есеп жүргізу кезінде;
• ҚҚС төлеуден босатылатын тауарды (қызметті, жұмысты) ұсынуы кезінде.

    Шот-фактура  өткізу бойынша айналым операциялардың  іске асу күнінен қалмай жазылады  және басшы мен бас бухгалтердің  қолдарымен немесе басқа да  мүдделі тұлғалардың қолдарымен  бекітіледі. Электроэнергия, су, газ,  байланыс қызметі, коммуналдық қызмет, темір жол тасымалдары, банктік операцияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар  шот-фактураны салықтық кезеңнің соңы бойынша жазуға құқылы.

Кесте-1  Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздарының есебі бойынша операциялардың шоттар корреспонденциясы

Операция мазмұны	Шоттар корреспонденциясы
	Дебет	Кредит
1. Дайын өнімді (тауарды, қызметті, жұмысты) өткізу: - келісімді бағаға (ҚҚС-сыз) - ҚҚС сомасына	1210,2110 1210,2110	6010 3130
2. Негізгі құралдарды, материалдық  емес активтерді, инвестицияларды және басқа да активтерді өткізу: - келісімді бағаға (ҚҚС-сыз) - ҚҚС сомасына	1210,2110 1210,2110	6210 3130
3. Сатып алушылар мен тапсырыс  берушілердің шетелдік валютадағы  қарыздары бойынша пайда болған  жағымды бағамдық айырма	1210,2110	6250
4. Сатып алушылар мен тапсырыс  берушілердің төлемдерінің түсуі	1010,1020 1040,1050	1210 2110
Кесте-1 жалғасы
5. Сатып алушыларға жеңілдіктер  ұсыну: - ұсынылған жеңілдіктің сомасына - жеңілдік бойынша ҚҚС сомасына	6030 3130	1210,2110 1210,2110
6. Салыстыру актісінің болуы  кезінде өзара байланысты міндеттемелерді  есепке алу	3310,4110	1210,2110
7. Сатып алушылар мен тапсырыс  берушілердің шетелдік валютадағы  қарыздары бойынша пайда болған  кері бағамдық айырма	7430	1210,2110
Қайнар көзі: Төлешова Г.Қ. Дамыған қаржылық есеп (Оқулық) – Алматы: Экономика, 2005.-267б.