Тақырыбы: ХҚЕС-на сәйкес дебиторлық борыштың есебін ұйымдастыру

    Қысқа мерзімді  алынған вексельдермен қамтамасыз  етілген жіберілген дайын өнім (тауар), орындалған жұмыс және  көрсетілген қызметтер үшін жабдықтаушылармен  және тапсырыс берушілермен  есеп айырысу операциялары 1 бөлімнің 1200 «Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз» бөлімшесінің 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық қарыз» шоттар тобындағы активті инвентарлық шоттарында есептелінеді. Ал алынған вексель бойынша ұзақ мерзімді қарыз 2 бөлімнің 2100 «Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз» бөлімшесінің 2180 «Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз» шоттар тобындағы активті инвентарлық шоттарында есептелінеді [9].

    Алынған вексельдің  аналитикалық есебін мақсатқа  сәйкес пайыздық және пайыздық  емес вексельдер бойынша жеке жүргізу дұрыс. Пайыздық вексель бойынша 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық қарыз» және 2180 «Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз» шоттар тобында «Алынған пайыздық вексель» атты синтетикалық шот ашуға болады. Ал пайыз емес вексель бойынша 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық қарыз» және 2180 «Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз» шоттар тобында 2 синтетикалық шоттар: «Вексель бойынша сыйақыны (дисконт) алып тастаған кездегі алынған вексельдің сомасы» және «Вексель бойынша сыйақы (дисконт) сомасы» деген шоттар ашуға болады.

    Тауарларды (қызметтерді,  жұмыстарды) өткізу мен сатып  алушылардың дебиторлық қарызының  пайда болуы, бір жағынан –  белгілі қарызды өтейтін вексель  алу, ал екінші жағынан –  вексель ұстаушының есебінде  көрініс табатын экономикалық және құқықтық жағынан әртүрлі шаруашылық операцияларды көрсетеді. Вексель бойынша есептер сатып алушы (вексель беруші) жабдықтаушының атына (вексель ұстаушыға) оған жеткізілген  тауарлы-материалдық құндылықтар немесе орындалған жұмыстар (көрсетілген қызметтер) үшін қарызды өтеуді қамтамасыз ету үшін жай вексельді жазған уақытынан басталады. Басқа сөзбен айтсақ, жабдықтаушы сатып алушыға төлем жүргізу бойынша мерзімін ұзартады, яғни коммерциялық несие ұсынады.

Кесте-2  Берілген вексель  бойынша жабдықтаушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздарының есебі бойынша операциялардың шоттар корреспонденциясы

    Әр жай және  аударым вексель вексель берушімен  өзінің кредиторына вексельдің артқы жағына жазба енгізу жолымен бере алады. Дегенмен бұл жазба уәкілетті тұлғаның қолымен және компани мөрімен міндетті түрде расталуы керек. Бланктік индоссаментті рәсімдеуге болады, егер индоссаментте реквизиттер толтырылмаса (яғни вексельді алушы жақ көрсетілмесе). Бұндай индоссамент бойынша жаңа вексель ұстаушы өзін жазуға немесе бұндай вексельді ешқандай жазба енгізбей-ақ басқа тұлғаға беруге құқылы.

    Бұндай операция  бойынша 3310 «Төленуге тиісті шоттар»  шоты дебеттеліп, 3050 «Төленуге тиісті пайыздық вексельдер» және 3380 «Төленуге тиісті сыйақылар» (егер вексель пайыздық болса) шоттары кредиттеледі. Вексель бойынша дебиторлық қарызды жабу кезінде 3050 «Төленуге тиісті пайыздық вексельдер» шоты дебеттеліп, 1280 «Алынуға тиісті пайыздық вексельдер» шоты кредиттеледі, ал есептелінген пайыздар – 3380  «Төленуге тиісті сыйақылар» шоты  дебеттеледі, ал 1270 «Алынуға тиісті сыйақылар» шоты кредиттеледі.

    Акцептелген  вексельді берген, вексельді индоссанттаған  немесе аваль қойған барлық  субъектілер вексель ұстаушы алдында бірдей міндетті болып табылады (аваль – вексель кепілдігі, соған орай оны жасаған тұлға вексель бойынша міндетті басқа тұлға үшін вексель жөніндегі төлемді жасауға (толық немесе бір бөлігін) өзіне міндеттеме қабылдайды. Сондықтан вексельді индоссанттау жолымен берген кезде вексель ұстаушының алдында индоссаттың міндеттемесі қалады, бірақ ол шартты болады және сәйкесінше баланстан тыс шотта жүреді (мысалы, 0100 «Вексель бойынша шартты міндеттеме). Вексель ұстаушының немесе үшінші тұлғаның (трассаттың) белгілеген мерзімінде вексель төленбесе вексель ұстаушы индоссантқа қарсы өзінің регресс құқығын қолдана алады.

   Индоссант   есебінде өзінің міндеттемесін  қалпына келтіреді және келесі  операцияларда көрсетеді: дебет  бойынша 1280 «Басқадай қысқа мерзімді дебиторлық қарыз» шоты және кредит бойынша 3050 «Төленуге тиісті пайыздық вексельдер» шоты, ал есептелінген пайыздар – дебет бойынша 1270 «Алынуға тиісті сыйақылар» шоты, ал кредит бойынша  3380 «Төленуге тиісті сыйақылар» шоты көрініс табады.

   Вексель дисконттау  дегеніміз алдын ала пайызды  алу, ал дисконт – есептелінген  пайыздың көлемі. Әдетте бұндай  жолды вексельді сатып алатын  немесе вексель арқылы несие  беретін банктер қолданады. Дисконттау  нәтижесінде алынған сома өтеу  сомасы мен дисконт алымына тең. Пайыздық вексельдің номиналдық құнынан жоғары қойылған вексельдер бойынша олар вексельдің дисконтталған құнына қосылады [10].

    Дисконттау  нәтижесінде алынған сома = вексель бойынша өтеу сомасы – дисконт.

   Ал дисконт  келесі формуламен есептеледі:

   Дисконт = вексельдің  аяқталуы кезеңіндегі төленетін  сома * дисконттау мөлшерлемесі * уақыт. 

   Банкке вексельді  индоссамент (беру жазбасы) арқылы  беру кезінде компания бұл  вексельді есептен шығарады. Дегенмен  компанияда тек шартты міндеттемелер қалады, яғни егер банк вексель бойынша ала алмаса, онда оны индоссантқа көрсетіп, оның осы вексель бойынша төлемді жүргізуін талап етуге құқы бар. Шартты құқықтар мен міндеттемелердің есебі баланстан тыс шоттарда жүреді.

   Вексель ұстаушы банктен несие түрінде ақша қаражатын алуға немесе вексельдің қамтамасыз етуінен басқа компаниядан қарыз алуға (егер лицензиясы болса) мүмкіндігі бар. Кепілге берілген вексель вексель ұстаушыда 1280 «Алынуға тиісті вексельдер» шотында есептеле береді.

   Вексель туралы негізгі ақпараттық жүйелендіру мен топтастыру вексельдің  аналитикалық есебінің карточкалары негізінде жасалуы мүмкін. Олардың негізгі міндеті есепке алынған әр вексель бойынша мәлімет жазу болып табылады. Аналитикалық есеп регистрінің қызметін вексель есебінің журналында орындай алады. Бұл журналға жазба жүргізу немесе вексельдер есебінің карточкасын ашу вексельге  тікелей қатысы бар вексельді қабылдап-тапсыру актісі, келісім-шарт, түбіртек және тағы да басқа бастапқы құжаттар негізінде жүзеге асады.  Аналитикалық есепте вексельде көрсетілген барлық мәліметтер жазылады, соның ішінде қарызды  өтеу мерзімі туралы мәлімет. Осы кітаптар вексель қозғалысы туралы есептің ведомосін құру үшін негіз болады.  Ал ол өз кезегінде компанияның қаржылық есебін құру кезінде қолданылады.

    Сатып алушылар  мен тапсырыс берушілердің басқа  да қарыздарының есебі. Жіберілген  материалдық емес активтер, негізгі  құралдар, инвестициялар, қаржылық  инвестициялар және басқа да  активтер бойынша сатып алушылар  мен тапсырыс берушілердің басқа да қарыздарымен байыланысты операциялар 1 бөлімнің 1200 «Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз» бөлімшесінің 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық қарыздары» немесе  1280 « Өзге қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар» активті инвентарлы шоттарында көрініс табады. Ал ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз есебі 2 бөлімнің 2100 «Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз» 2110 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары» немесе  2180 « Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар» активті инвентарлы шоттарында жүргізіледі. Бұндай операциялардың жүргізілуі өткізілген өнім,  тауар, көрсетілген қызмет пен орындалған жұмыс үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздарына ұқсас келеді.

Кесте-3   Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің  борыштары  шоты бойынша жүргізілетін операциялар

    Күмәнді дебиторлық қарыз. Қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінде дебиторлық қарыздың пайда болуы компанияның шаруашылық қызметінде объективтік процесс болып табылады. Шоттар бойынша дебиторлық қарызды бағалау мәселесі қаржылық есептілікті дайындау кезінде пайда болады. Дебиторлық қарыздың өтелуі туралы анықтылықтың болмауына қарай бухгалтерлік баланста ол сақтықпен бағалануы тиіс – яғни өткізудің таза құны бойынша [11].

     Күмәндi қарыз  бойынша резерв келесi бухгалтерлiк  жазбада көрсетiледi: күмәндi қарыз бойынша шығындар шоты дебеттеледi, ал күмәндi қарыз бойынша резерв шоты кредиттеледi. 7200 «Әкiмшiлiк шығындар» бөлiмшесiнiң шотында «Күмәндi қарыз бойынша шығындар» атты синтетикалық шот ашылуы мүмкін.

Сызба-8 Күмәндi қарыз бойынша резервтердi есептеудiң әдiстерi

    Несие арқылы  таза өткiзудiң пайыз әдiсi (percentage of net sales method) сәйкестiк принципi негiзiнде  жасалған. Бұл принципке сәйкес  осы кезеңде табысқа  алып  келген шығындар ғана көрініс  табады. Табыс көлемiне (есептi кезеңдегi өткiзу) күмәндi қарыздар бойынша шығындар сәйкес келедi; оның көлемі сату көлемін (өткізу) мүмкін төлемеудің пайызына көбейту арқылы есептеуді күмәнді қарыздар бойынша пайызды анықтау үшін компанияға өткен бірнеше жылдағы өткізілген табыс, орындалған жұмыс (көрсетілген қызмет) көлеміне және төленбеген шоттар сомасына талдау жүргізу керек.

     Төлеу уақыты  бойынша шоттар есептеудің әдісі  (дебиторлық  қарыздың көлемі  негізіндегі резерв әдісі) (accounts receivable aging method). Сақтық принципіне  негізделген, осыған орай активтер максималды деңгейдегі сақтықпен бағалануы тиіс (яғни минималды мүмкін бағамен) компанияның активі болып табылатын дебиторлық  қарызбен төлемеу тәуекеліне байланысты. Оны баланста бағалау кезінде ескеру керек: дебиторлық  қарыздың төленбеуі мүмкін – күмәнді қарыз бойынша резерв тәуекелді сипаттайтын көлемге дейін төмендету керек. Бұндай резервтің көлемі есепті кезең соңындағы дебиторлық  қарызды осы қарыздың төленбеуі мүмкін бөлігінің пайызына көбейту жолы арқылы табылады. Бұл дебиторлық  қарыздың көлемі негізіндегі күмәнді қарыздар бойынша резервтің құрылуының жалпы тәртібі болып табылады.