Жеңіл атлетика

 

 

 МАЗМҰНЫ

 

 

КІРІСПЕ

 

І БӨЛІМ. ЖЕҢІЛ АТЛЕТИКА СПОРТЫ

 

      1.1. Жеңіл атлетика спортының пайда болуы

 

      1.2. Жеңіл атлетика спортының дамуы

 

      1.3. Жеңіл атлетика түрлерінің техникасы мен оқыту әдістемесі

 

    ІІ БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕҢІЛ                 

АТЛЕТИКА

 

2.1. Қазақстан Республикасындағы жеңіл атлетика спорты туралы         қысқаша  мәлімет

 

        2.2. Жеңіл атлетика жаттықтыру тапсырмаларының негіздері

 

        ҚОРЫТЫНДЫ

 

       ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

 

 

КІРІСПЕ

Жеңіл атлетика спорты сабақтастарға бейтаныс емес. Ондағы жүгіру, жүру, секіру және лақтыру сияқты спорт түрлері орталау мектепте  оқытылып, жаттығу жасалған, кейбір түрлер де белгілі өрге жеткен.Жеңіл атлетика спортының мазмұны бай, жаттығу формасы алуан түрлі, дене шынықтыру құны зор болғандықтан әрбір әрекетке  қайталау жаттығуды қажет етеді, сонда ғана техниканы өсіріп, дене шынықтырудың өнімін сәулелендіруге болады. Сондықтан  орта мектепке  жеңіл атлетика спорт түрлері әліде негізгі оқыту мазмұндарының бірі саналады. Бірақ орта мектептегі жеңіл атлетика сабағының мазмұнын қарапайым  түрде қайталау болмастан, қайта техникалық әрекет, дене шынықтырудың  өнімі және ерік жігер қасиетінің жетілуі сияқты жақтарда тіпті де жоғары талаптар ортақ қойылған. Мұнда жеңіл атлетика спортының пайда болуы және дамуы, жеңіл атлетика спортының орта мектеп оқушыларының дене  және техникалық  жақтан дамуына  жасайтын ықпалы, сондай –ақ, қатысты білімдер қамтылған.

• Білімнің басты түтіні
• Жеңіл атлетика спорты ерте замандағы адамзаттың өндіріс, тұрмыс және әскери қимылдарынан пайда болған.
• Жеңіл атлетика өнер көрсететін жарыс түрі.Әрі мектеп дене тәрбиесінің басты мазмұны, дене шынықтыруда тамаша ықпалға ие.
• Орта мектеп бірінші жылдығында оқыту мазмұны: қашықтықтан аттап жүгіру, биікке секіру, лақтыру қабілетін жетілдіру жаттығуын қамтиды.

        

 

І БӨЛІМ. ЖЕҢІЛ АТЛЕТИКА СПОРТЫ

 

1.1.Жеңіл атлетика спортының пайда болуы

Жеңіл атлетика спорты адамзаттың  өндіріс, тұрмыс және әскери қимылдарына  пайда болған.

Жүру, жүгіру, секіру, лақтыру қимылы адамзат қимылының негізгі тәсілі. Арғы заманда да адамзат тұрмыстық материалдарды қолға келтіру үшін  ылғи  асқар таулар мен, құзар шыңдарды, жалама жартастарды, өткел бермес асау өзендерді және шұңқыр шатқалдарды кезіп, жабайы өсімдіктерді талға жау етіп аулаған аңдар мен азықтанып аң құстың терісіне киім киіп  суықтан сақтанды уақыт,қара кеме ұзара келе, тұрмыс және еңбек барысында жүру, жүгіру, секіру, лақтыру  күш қуаты біртіндеп қалыптасты. Қоғамның дамуына ілесіп осы күш қуаттар алғашқы  қимыл формасынан біртіндеп бөлініп, сұрыптау арқылы жасақтарды жаттықтыратын амалға және ұрпақтарды тәрбиелеу. Сондай-ақ өнер көрсетудің көңіл ашудың тәсілімен амалына айналды да осылайша жеңіл атлетика спортының үлгісі біртіндеп қалыптасты. Мұның өзі осы заманғы жеңіл атлетика спортының негізі болды.             

       Ерте замандағы тұңғыш рет олимпиадалық ойындар жаңа  эрадан бұрынғы 776 жылы өткізілді. Оның шыққан жері Грецияның астанасы Афинаның батыс оңтүстігіндегі Олимфия қаласы, жаңа  эраның 393 жылына дейін жиыны 293 рет өткізілген кейін Рим империясы Грецияға шабуыл жасап  кірген соң осы спорт күйінде қалдырылды.

    1896 жылы Афинада  тұңғыш реткі олипиядалық ойындар  өткізілді: осыдан кейін олимпиадалық  ойындар әр төрт жылда бір  рет өткізілетін болды.

 

 

 

 

 

1. Жеңіл атлетиканың  негізгі жаттығулары:

   а) Жүру.

Жүру- күнделікті өмірде кездесетін дене жаттығуларының табиғи түрі. Жүру күнделікті адам денесінің  бүкіл негізгі мүшелерімен системаларының функцияларына әсерін тигізеді, жүрек  тамыр системаларын нығайтады, тыныс алу апаратының қызметін  жақсартады. Бүкіл организмнің төзімділігін арттырады. Жүру оқушыларды уақыт мерзімі және кеңістік қатынастарымен  таныстыру құралы есебінде пайдаланады.

           Жүрудің негізгі үш түрі бар

           1.Жай адыммен жүру

           2. Алға еңкейе адыммен жүру

          3.Спорттық адыммен жүру

 

        Жай адыммен жүру

Мұны орындау техникасы  төмендегі: қол-аяқ алға аттасады, онымен бір мезгілде оң аяқ табанымен  толық басылып барып біртіндеп  ұшы мен басылады. Алға қарай атталғанда сол аяқ тізе тұсынан сәл бүгіледі  де, алдымен өкшемен содан кейін табанымен толоық басылып барып жерге тиіп барып, ұшымен басылады, ал бұл мезгілде жерден көтеріле берген аяқ теңселмей  және маятник тәрізді қимыл жасайды да алға қарай атталады да тағы өкшемен басылады. Дене сәл алға қарай еңбек болады.

       Бүтіндей  дерлік түзу қол еркін және  баяу серпіліп, аяққа қарама-қарсы  жаққа бүгіледі, яғни сол аяқты  алға қарай аттағанда екі қол  алға қарай шығады және соның  керісінше  тыныс мұрынмен алынады. Шамамен 3-4 қадам аттағаннан кейін сыртқа шығарылады.

       Жоғары  сынып оқушылары үшін жай адыммен  жүрудің орташа қарқынына минутына 120-125 адым болады. Дене тәрбиесі  сабақтарында мұғалім оқушылырадың  өз қимылдарын дұрыс үйлестіруіне, еркін, кең адыммен аяқ қимылын жанбастан бастап, ритімді және дұрыс істеп жүруіне денені бүкіритпей, мүсінді дұрыс ұстауына бұл үшін  ыйықты артқа қарай шығыңқы, басты түзу ұстауына  бұл  үшін  тыныс алу ритімі адымның қарқынына сай болуы керектігіне назар аударуға тиісті.Жүрген кезде табан жерге қатты тимей жұмсақ тиуі керек.Табанды жерге аяқтың ұшын аздап сыртқа бұрынқырап басу қажет. Тыныс алудың ритмді болуына ерекше назар аудару керек. Лайықты тыныс алу ритмін оқушының өзі тауып алады. Оқушыларды жылдам жүрумен минутына 130,150,160 қадам жүрумен таныстыру қажет. Оқушылар өз қадамының орташа ұзындығын білуге тиісті. Бұл үшін алдын ала өлшеген бір келкі сызықтар бойымен белгілі бір қадам санын өлшеген бөліктерге сай келтіріп жүргізу қолданылады. Жай қадамымен жүру жаттығулары әр түрлі қарқынмен беріледі: Тізені алға беріп ұмтылып, аяқты сілтеп жүру немесе беріліп жүру, екі аяқты тастау сияқты  күрделенген түрде де беріледі. Тізені бүгіп және отырып жүру сан  мен  сирақ бұлшық еттерін дамыту үшін жақсы жаттығу болып табылады.Ал солға ұмтылып  және аяқты сілтеп тастап жүру адамның ұзындығын арттыруға көмектеседі. Оқушыларды төзімділікке үйрету үшін 3 км- ден  5-8 км-ге дейінгі әр түрлі қашықтыққа жай жүру мен жүгіруді араластырып жүргізгені пайдалы. Мұндай жаттығуларды сыныптан тыс жүргізген немесе оқушылардың өз бетерінше орындауына тапсырған жөн. Осы мақсатқа жүру мен жүгіруге жаттықтыру жоспарланған сабақ алдындағы гимнастиканы пайдалануға болады.

     Аяқты бүгіп  жүру

    Аяқты бүгіп  адымдап жүру әдеттегі жүруден өзгеше, яғни мұнда аяқ қимылдарының  амплитудасы едәуір кең болады, ал бұл амплитуда жүрген кезде тізені бүгіп отырынқырау, аяқтың табандары тік сызықтың бойымен, бір-біріне параллельді болып дененің салмағы алға қарай басқан аяққа түсіріп, барлық қимылды иілген аяқпен орындайды. Екі қол әдеттегі жүріс кезіндегідей қимылдайды,бірақ мұнда қол алға қарай едәуір шығыңқы сілтенеді. Аяқты бүгіп жүруді үйреткенде, тірелетін аяқпен итерілген кеуде оның толық жазылуына және дененің алға басылған аяққа қарай еңкеюіне, ал қол қарама қарсы аяқпен сәйкес төмен ұсталып, ілгері сілтеуіне назар аудару керек.

     Аяқты бүгіп  жүруді әр түрлі тау биіктеріне  көтерілгенде жұмсақ немесе ауыспалы  жапырақты жермен жүргенде пайдалану  керек. Бұл жүріске жаттықтыру  үшін балаларды 10 км,қыздарды 3-5 км қашықтыққа жедел марш адымымен жүргізеді. Марш кезінде жүрудің барлық түрін: жылдам және ақырын жүруді, жарық адымымен жүруді пайдалану керек.

1.2. Жеңіл атлетика  спортының дамуы

Спорт адымымен жүру. Бұл жүріс жоғары сынып оқушылары үйренетін және спорт тұрыстары өткізілетін жүрудің бір түрі. Спорт адымымен жүрудің жылдамдығы әдеттегі жүрудің жылдамдығынан екі есе артық болады.Мұнда минутына 180-200 адым жасалады. Мұндай жылдамдыққа жүгірудің қарқынын арттыру және адымның ұзындығын арттыру арқылы жетеді. Спорт адымымен жүрудің техникасы төмендегідей: дене, бас түзу болады да, аяқ ілгері аттағанда ұшы аздап жерге тигізіледі.      

     Алға басылған  аяқтың қарама-қарсы жағындағы  қол тік бұрыш жасап бүгіледі  де денеге айқаса алға сілтенеді. Осыдан кейін санның күшті жұмыс істеуі,екі қолдың, иықтың шұғыл қимыл жасалуымен дененің барлық салмағы жерге тірелген аяққа түседі.Аяқтың ұшы аздап  сыртқа шығыңқы

басылады. Оқушыларда спорт адымымен жүру техникасымен таныстырғанда, оларды жұмыс кезіндегі бұлшық еттерінің жиырылуымен босаңсуын дұрыс алмастырып отыруға үйретуі керек.Аяқ жерден итерілгенде оның қимылдары ирен болып дене салмағының басқа аяққа ауысып отыруымен алмасуы қажет.

     Спорт адымымен  жүруге үйретуді 50-100 метр қашықтыққа жүріп көрсетуден бастау жөн, ал одан кейін жүрудің элементтерін үйретуге кіріседі:бір орнында тұрып, дененің салмағын бір аяқтан екінші аяққа түсіру дағдысын меңгеру. Екі қолды қимылдатып тұрып та және тізені түзу ұстап бірнеше адым жүргізіп те жоғарыдай орындау. Оқушылар осы элементті меңгерген соң техникасын сақтай отырып, жылдам жүруге дағдыландыруға көшуге болады. Спорт адымның дұрыс техникасы төмендегілер: күшпен итерілгеннен кейін (күш салу сәті), аяқ алға қарай еркін апарылады, дене салмағы басылған аяққа сол сәтінде ауысады. (Босаңсу сәті), екі қолдың жылдам қимылдауына қарамастан иық белдеуі босаңсыйды, бас пен дене тік және табиғи қалпында тұрады, жүру кезінде тыныс ритмі алынады.Спорт адыммен жүруге жаттығуды спорт қадамының дұрыс техникасын меңгергеннен кейін жүргізуге болады. Спорт қадамымен жүруге төмендегіше

жаттықтырады.

       1-мақсат. Аяқ бұлшықеттерімен сіңірлерін  нығайту.

      Жаттығулар.

1. Аяқтың ұшымен, өкшесімен, өкшені ішке және сыртқа қаратып жүру, аяқты өкшемен басып, шұғыл ұшына көтерілу.
2. Жартылай отырып және тізені бүгіп отырып жүру.
3. Бір аяқ пен секіру  итерілетін сияқты жоғары көтеріп, екінші аяқпен секіру және т.б.

2- мақсат. Спорт адымымен  жүру дағдыларын қалыптастыру  және баянды ету.

Жаттығулар:

     1.Спорт  адымымен жүруді әдеттегі жүрумен

   алмастыра 100-200 метр қашықтыққа жүру

2. Жартылай отырып  және тізені бүгіп  

        отырып жүру.

     3. Бір аяқпен  секіру, итерілетін аяқты жоғары  

        көтеріп, екінші аяқпен секіру.

     3-мақсат.Тапсырылған  қашықтыққа спорт адымен жүру кезінде жылдамдықпен төзімділікке баулу.

   Жаттығулар:

1. Тапсырма бойынша белгілі бір жылдамдық пен 400 метр,800метр,1700метр қашықтықта жүріп өту.
2. 5км-ден 5км-ге дейінгі қашықтыққа екі-екіден жүріп жаттығу сабақтан тыс жүргізетін жаттығу ретінде.
3. 10км қашықтыққа спорт адыммен жүруді әдеттегі жүру мен алмастырып жүру.

       Ер  балалар үшін спорт адымымен  жүру қашықтығы 3-5 км –ден 10км-ге  дейін болады. Жеңіл атлетика  бойынша өткізілетін жарыстардың  ережелері төмендегі шарттардың  орындалуын талап етеді:

    1.Жүру кезщінде аяқ жерге үздіксіз тіреліп отырылуы қажет.

 2. Аяқты өкшемен басар кезде, аяқтың түзу болуы керек.

 3. Дененің салмақ цекторын тірелген аяқтан екінші аяққа ауыстырған кездеде аяқтың түзу болуы шарт.

    

  б) Жүгіру

Жүгіру-дене жаттығуларының ең қолайлы және кең тараған түрлерінің бірі.Ол үлкен маңызға ие болуымен бірге жеңіл атлетиканың негізін құрайды және спорттың көптеген түрлерінде жаттығу құралы есебінде пайдаланады. Жүгіру бойынша жаттығулар орындау мен жарыстар өткізу әр түрлі қашықтықтарға жүгіру арқылы іске асады. Ең көп тараған түрлері мыналар:

- қысқа қашықтық (30,60,100,200,300,400метр); орта қашықтық (600,800,1000,1500,2000метр);

- ұзақ қашықтық (3000,5000,10000метр); жүгіруді бұдан басқа өте ұзақ қашықтықтарға жүгіру дала жарысы, кедергілерден өтіп жүгіру эстафеталық жүгіріс деген сияқты түрлері бар. Оқушы сабақта және жаттыққанда жүгірудуң әр түрін пайдалану арқылы жылдамдықты арттыруын, қашықтықты өзгерте отырып жақсы жетістіктеріне жетуіне және организімнің жұмысын жақсартуына болады.Жүгіру мен айналысу барысында дененің көптеген  жүйелерінде әсіресе жүрек қан тамырлары мен тыныс жорлдары жүйесінде морфологиялық  және функционалдық жағымды өзгерістер болады. Қозғалыс қаблетткрі дамып жетіледі. Жүгіру мен айналысу мен адам денсаулығын нығайтып дамытуда пайдасы зор.

     Ескертетін  нәрсе- жеңіл атлетикалық жаттығулардың  қай-қайсысы болмасын оның ішінде  жүгіргенде жүрек қан тамырларына,  бұлшық етпен буын жерлеріне  көп күш түседі.Сондықтан жүгіру  жаттығуларын орындау алдында денені қыздырып алу керек. Денені қыздырудың атқаратын міндеті-жаттығуларды орындауы қарқынын біртіндеп арттыру арқылы организмді алдағы жұмысқа даярлау. Ауа-райы салқын кезде жаттығулар саны көбірек және денені қыздыру ұзағырақ салғаны жөн. Киім қозғалысты қиындатпайтын, денені қыспайтындай, жеңіл, ал салқын күндері жылылықты сақтай алатындай болуы қажет. Температура +14 градустан  төмен болса жаттығу кастюмін пайдаланған жөн. Аяқ киім жұмсақ және жерден серпілгенде тайып кетпейтіндей болғаны дұрыс. Жүгіру кезіндегі қозғалыс бір бағытта болуы тиіс. Залда жоғары шап-шаңдықпен жүгірерде  тежелу қашықтығын алдын-ала  есептеп алған жөн.Жүгіру жолдарының үстінде бөгде заттар (тас, ағаш, әйнек,т.б.).

жатпауы тиіс және жол тегіс болуы керек.

   Қысқа қашықтыққа жүгіру. Жүгіру техникасын үйрету мен жетілдіруді жеңілдету үшін жүгірушінің қозғалысын сөредегі қалып, спорттық қарқын, қашықтыққа жүгірп өту және мәре кершесінен өту деп шартты түрде бөлуге болады. Қысқа қашықтыққа жүгіруде  төменгі сөрелік қалып қолданылады. Мұндай сөрелік қалыпы жүгіруді шапашаң бастауға және қысқа қашықтыққа бөлгенде 20-25 метр жоғары шапашаңдыққа жетуге мүмкіндік береді.

     Қысқа қашықтыққа жүгіру қозғалыстың шапшаңдығын арттырады. Соны мен бірге кедергілерден өтуде қозғалыстың шапшаңдығын жетілдіріп, дамытады. Кедергілерден өту ептілікті қалыптастыруға да үлкен пайдасын тигізеді.

      Қысқа  қашықтыққа жүгіргенде аяқты  сілтей әрі кең адымдап жүгіру  керек.Сілтей әрі кең адымдап  жүгіру керек және шапшаңдықты  біртіндеп артыра берген дұрыс.

     Қысқа қашықтыққа (40,50,60,80,100,200 метр) жүгірген кезде  аяқты сермей ұшы мен басу керек. Жүгіру кезінде денені дұрыс және еркін ұстаған жөн.

    Қысқа қашықтыққа  жүгірудің ерекшелігі-жүгіруші жүгіру  алдында жерге бір тізерлеп, екі қолын сөре сызығына тіреп отырады. Осы жағдайда төменгі сөрелік қалып деп атайды. Жүгіргенде  спорттық шұңқырларды даярлай білудің, сөреге дұрыс тұруымен  берілген белгі бойынша жүгірудің үлкен мәні бар.

    Төменгі сөренің қарапайым түрі- сөре сызығынан  бір табан ілгері жерге кішкене шұңқыр қазылады. Сол шұңқырдан жүгірушінің тізеге дейінгі аяғының ұзындығындай қашықтыққа екінші шұңқыр қазылады. Шұңқырдың тереңдігі жүгірушінің табанының үштен бір бөлігіндей болуы керек. Екінші шұңқырдың артқы қабырғасы алдыңғы шұңқырдың қабырғасына қарағанда тігірек болады. Екі шұңқырдың да  алдыңғы қабырғалары аяқтың ұшы тірелмейтіндей  жайпақ болуға тиіс.