Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістік шақтарының салыстырмалы анализі

      Perfect Tenses (Аяқталған шақтар)

      Бұл шақтар іс әрекеттің белгілі бір уақытқа дейінгі осы өткен, келер шақтағы нәтижелі, тиянақты орындалуын білдіреді.

      The Present Perfect Simple - Аяқталған осы шақ

 Етістіктің бұл шағы іс – әрекеттің бұрын басталып, осы кезде іске асқандығын, орындалғанын, бірақ оның нәтижесімен байланысты болуын білдіреді. They have already discussed the terms of shipment –Олар жүк тиеу

шартын әлдеқашан талқылап бітті.

     The Past Perfect Simple - Аяқталған өткен шақ

     Бұл шақ бұрын болған іс- әрекеттің белгілі бір уақытта нәтижелі аяқталғанын немесе басқа бір іс –әрекеттің алдында болғанын білдіреді. Бұл шақтың ерекшелігі  - аяқталған нәтижелі іс- әрекеттің орындалған мерзімі емес, оның нәтижесі. I had typed the letters by 5 o’clock - Мен хаттарды сағат 5 – те машинкаға басып бітірдім. We had not bought the map by last Sunday – Соңғы жексенбіге дейін біз карта сатып алған жоқпыз.

     The Future Perfect Tense - Аяқталған келер шақ

     Етістіктің бұл шағы сөйлеу кезіндегі аяқталатын іс - әрекеттің нақты нәтижесінің болатынын көрсететін шақ: She will have passed all her exams by the end of the week – Келесі аптаның соңына қарай, ол барлық емтиханын тапсырады.

Perfect Progressive (Continuous) Tenses

Аяқталған созылыңқы шақтар

Етістіктің бұл шақтары белгілі бір кезеңге дейін болған нәтижелі іс – әрекеттің болып жатқанын, Present Perfect Progressive (Continuous); болғанын, аяқталғанын Past Perfect Progressive (Continuous); болатынын, жалғаса беретінін, Future Perfect Progressive (Continuous) арқылы білдіреді.

Бұл топтағы шақтар іс - әрекеттің нәтижелілігін және созылыңқылығын білдіреді.

The Present Perfect Progressive (Continuous)

Аяқталған созылыңқы осы шақ

The Present Perfect Progressive шағы бұрын басталған іс – әрекеттің осы кезге дейінгі болып жатқан созылыңқылығын білдіреді: I have been waiting for you a long time - Мен сізді ұзақ уақыттан бері күтіп жүрмін.

      The Past Perfect Progressive tense

      Аяқталған созылыңқы өткен шақ

Бұл шақта бұрын басталған іс – әрекеттің белгілі бір уақытқа дейін болғанын және оның созылыңқылығын, яғни осы кезге дейін жалғасқанын білдіреді. Бұл шақтағы іс – әрекеттің ертерек, бұрынырақ болғандығын білдіреді: The businessmen had been discussing the contract terms for 2 days -  Іскер адамдар келісім шартын екі күннен бері талқылап жатқан. It had been snowing heavily for 2 hours when we left our house - Біз үйден шыққан кезде, қалың қар екі сағаттан бері жауып тұрған. [33, 98]

      The Future Perfect Progressive Tense

      Нәтижелі аяқталатын созылыңқы келер шақ

      Белгілі бір уақыт кезеңіне дейін басталып, болашақта осы кезге дейін созылатын, созыла беретін қимылды білдіретін шақ.Мысалы, By the end of this year they will have been here for 2 years - Осы жылдың аяғында, олардың мұнда тұрғанына екі жыл толады.

Өздеріңіз көріп отырғандай қазақ және ағылшын тілдеріндегі етістік шақтарын теориялық тұрғыда сипаттау барысында көптеген айырмашылықтарды аңғардық. Қазақ тілінде «өткен шақ»  категориясы үшке бөлінеді:

1. Жедел өткен шақ

2. бұрыңғы өткен шақ

3. ауыспалы өткен шақ – деп көрсетілсе, ағылшын тілінде «өткен шақ», «Past Tenses» категориясы қазақ тілінен айырмашылығы төртке бөлінеді:

1. Past Simple

2. Past progressive

3. Past Perfect

4. Past Perfect Progressive [12, 99, 124]

     Ал қазақ тіліндегі «осы шақ» категориясы нақ осы шақ және ауыспалы осы шақ болып екі түрден құралса, ағылшын тілінде «осы шақ», «Present Tenses» категориясы өзгермей төрт түрден тұрады. Келесі соңғы «келер шақ» категориясы қазақ тілінде «өткен шақ» категориясы сияқты үш түрден тұрса да, атаулары басқа, олар: болжалды келер шақ, мақсатты келер шақ және ауыспалы келер шақ  деп берілсе, ағылшын тілінде «келер шақ», «Future

Tenses» категориясы не өзгеріссіз төрт түрге бөлінеді.  

      2.3 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі шақ категорияларын слыстыру

  The Past Simple шағын салыстыру

     а) Іс – әрекеттің болғанын білдіру үшін бұл шақта төмендегі мезгіл пысықтауыштар қолданылады: last year (month, week, Sunday, Monday), last night - өткен жылы (айда, аптада, сенбіде, жексенбіде, дүйсенбіде), кеше кешқұрым; a week (month, year) ago - өткен  аптада (айда, жылы), немесе бір апта (ай,жыл) бұрын (былтыр); the other day - жақын күнде, in 1986- 1986 – жылы, in 1945 - 1945 жылы; yesterday -  кеше, a day before – алдыңғы күні, yesterday morning (afternoon, evening) - кеше таңертең (күндіз, кешке) т.б.

      He left for London last week (night)  - Ол Лондонға өткен аптада (түні) кеткен. Ainur was born in 1986 – Айнұр 1986 жылы туылды. Jack London was born in 1876 – Джек Лондон 1876 жылы туылды. I was at home at five o’clock – Мен үйде сағат бесте болдым.

      ә) өткен шақта болған іс - әрекетті  жүйелеп, бірінен соң бірі болғандығын көрсету үшін қолданылады: Ainash came up to the house, opened the door and phoned to her friend. Айнаш үйіне келді де, есікті ашып, досына телефон соқты.

     б) өткен шақта болған дағдылы іс - әрекетті көрсеткенде қолданылады:

When I was a student I often had dinner in the cafe - Мен студент кезімде ылғи дәмханадан тамақтанушы едім. Нe left the hotel, took a taxi and drove to the station – Ол қонақ үйден шығып, такси ұстап, вокзалға кетті.

     Кей жағдайларда жалпы өткен шақ орнына used (to) тұйық етістікпен

тіркесе қолданылады, қазақ тіліне әдетте сөйлемнің мағынасына қарай аударылады:

    I used to go to the theatre in summer - Мен әдетте жазда театрға жиі баратын едім. I went there at two o’clock – Мен сағат екіде бардым. She came from Astana on Monday -  Ол Астанадан дүйсенбі күні келді.

      Ал қазақ тілінде жалпы өткен шақ формасы, сөйлемнің мағынасына қарай әр түрлі мағынады төмендегі   12 -  кестеден байқауға болады:

Кесте - 12

The Past Simple шағын қазақ тілі шақ формасымен салыстыру

Ағылшын тілі	Қазақ тілі	Қазақ тілі шақ формасы
1. I met him yesterday.	1. Мен оны кеше    кездестірдім.	Жедел өткен шақ
2. I spoke to him the other day.	2. Мен онымен басқа күні сөйлестім.	Жедел өткен шақ
3. He left the hotel, took a taxi and drove to the station.	3. Ол қонақ үйден шығып, такси ұстап, вокзалға кетті.	Жедел өткен шақ
4. In summer I went for a long walks after to the station.	4. Жазда мен ертеңгі астан кейін ұзақ серуендейтінмін.	Ауыспалы өткен шақ
5. Last year I often went to the theatre.	5. Өткен жылы мен театрға  жиі баратынмын.	Бұрынғы өткен шақ

   

1-  Кестеде көрсетілгендей The Past Simple шағындағы сөйлемді  қазақ тіліне аударғанда, сөйлем мағынасына қарай қазақ тілінде өткен шақ формасының үщ түрі де кездесті.

      The Future Simple шағын салыстыру

     Етістіктің  бұл шағы ағылшын тілінде мына жағдайларда қолданылады:

      а) жақын  арада болатын, қайталанатын немесе  бір - ақ реет болатын іс –  әрекетті көрсеткенде;

They will have English lessons twice a week – Оларда аптасына екі рет ағылшын тілі сабағы болмақ.

      ә) әдетте жалпы келер шақ tomorrow – ертең, tonight – бүгін түнде, next week (year) – келесі аптада (жылы), the day after tomorrow – бүрсігүні, one of these days - жақын күндердің бірінде, soon - жақында, in a week – бір аптадан кейін, next week (month) - келесі  аптада (айда) т.б. мезгіл пысықтауыштарымен қолданылады.

She will come to see us next week -     Ол бізге келесі аптада келеді. 

Progressive (continuous) tenses – Созылыңқы шақтар

Созылыңқы шақтар - іс - әрекеттің, қимылдың аяқталмағанын, созылың - 

- қылығын білдіреді. Бұл шақтар үшке бөлінеді:

1. The Present Progressive (continuous) Tense – Созылыңқы (нақ) осы шақ

ә)  The Past ( Continious) Progressive Tense – Созылыңқы өткен шақ

б) The Future Progressive (Continious) Tense -  Созылыңқы келер шақ

Төмендегі 13 – кестеге қарайтын болсақ, бұл кестедегі қазақ және ағылышын тілдеріндегі сөйлемдер келер шақта берілген. Аудару нәтижесінде мағынасын жоғалтпаған. 

Кесте - 13   

The Future Simple шағын қазақ тілі шақ формасымен салыстыру

Ағылшын тілі	Қазақ тілі	Қазақ тілі шақ формасы
1. I shall return to Moskow in a few days.	1. Мен Мәскеуге бірнеше күннен кейін ораламын.	Мақсатты келер шақ
2. We shall not see him till Monday.	2. Біз оны дүйсенбіге дейін көрмейміз.	Ауыспалы келер шақ
3. I shall write a letter tomorrow.	3. Мен хаты ертең жазамын	Мақсатты келер шақ
4. They are leaving for a Leningrad.	4. Олар Ленинградқа бүгін кешкісін кетеді.	Мақсатты келер шақ
5. I shall be writing to him tomorrow.	5. Мен оған ертең жазамын.	Мақсатты келер шақ

   

 The Present Progressive шағын салыстыру

     а) Аяқталмаған іс - әрекеттің, қимылдың сөйлеушінің сөйлеу тіліндегі

созылыңқылығы, жалғасып жатқаны төмендегі үстеулер мен сөз тіркестері арқылы көрсетуге болады: now - қазір, at this moment - дәл осы сәтте, today – бүгін, this week (month, year) – осы аптада (айда, жылы) т.б.

She is dancing at this moment - Дәл осы сәтте ол билеп жүр. It is raining heavily this week – Осы аптада жаңбыр қатты жауып тұр.

     ә) Егер аяқталмаған іс -әрекеттің болатындығы анық болса, оған сенім мол болса, оны білдіру үшін де созылыңқы осы шақ, tomorrow -  ертең, soon – тез (жақын) арада, т.б. сөздерімен қолданылады: His plane is arriving in London at 9. 00 tomorrow – оның ұшағы Лондонға ертең сағат 9 – да ұшып келеді. If I am sleepingwhen you come6 wake me up – Сіз келгенде мен ұйықтап жатсам, оятыңыз. The sky is clearing up, the rain is going to stop in a minute – Күн ашылып келеді, жаңбыр бірнеше минуттан кейін басылады.  

     б) Аяқталмаған іс -әрекеттің созылыңқылығы сөйлеуші айтып тұрған, дәл осы сәтке қатыссыз екендігін көрсетуде қолданылады: Please don’t take this pen, Saltanat is writing with it – Қаламды алмауыңызды өтінемін, Салтанат

онымен жазып жүр.

     в) Сөйлеу кезіне дейін жоспарланған, жақында іске асатын оқиғаны білдіруде қолданылады: Бұл жағдайда The Present Progressive (Сontinuous) қимыл және қозғалыс етістіктерімен бірге келеді to see – көру, to meet – кездесу, to go – бару, to come – келу, to leave – кету,to start – бастау т.б.

    Әдетте олар болашақты меңзейтін мезгіл пысықтауыштармен бірге қолданылады:  

    They are leaving at 10 in the morning – Олар таңертеңгі сағат 10 - да кетеді. He is meеting with the workers tomorrow - Ол  ертең жұмысшылармен кездеседі.

    Созылыңқы осы шақтағы to do етістігі мен тұйық етістіктің қиысуы іс - қимылдың тоқтаусыз, сөзсіз іске асатындығын білдіреді:

       I am going to visit my mother - Мен шешеме барамын (барайын деп едім). They are going to publish their dictionary – Олар өз сөздіктерін шығарайын деп жатыр.             

 Қай етістіктер оқиға созылыңқы (нақ) осы шақ формасында болмаса да,

тоқтаусыз іске асатын қимылды білдіреді.

Төмендегі етістіктер The Present Progressive (Сontinuous) – созылыңқы (нақ) осы шақта қолданылмайды, олар The Рresent Simple - жалпы осы шақта ғана қолданылып, іс - әрекеттің қимылдың созылыңқылығын,  жалғасып жатқандығын білдіреді.

1) бес түрлі сезімді білдіретін: көру, йіс, дәм сезу, есту, сезу. To smell – иіскеу, to taste – дәмін тату, to hear – есту, to feel – сезу етістіктері  can модаль етістігімен тіркесе қолданылады -  can smell, can hear, can taste, can feel.

I can smell something burning -  Мен бір нәрсенің жанып жатқанын сезіп тұрмын. Can you see Asel? - Сіз Әселді көріп тұрсызба? We can hear Esen’s voice -  Біз Есеннің дауысын естіп жатырмыз. This food tastes good - Бұл тағам дәмді.

2) ойлау қызметін білдіретін етістіктер: to know – білу, to mind - есте 

сақтау, еске түсіру,to listen – тыңдау, to understand – түсіну, to believe – сену,  to forget – ұмыту, to remember – есте сақтау, to mean – арнау, бір мәнісі болу, белгілеу, to doubt – күмәндану, to recognize – білу, тану,  to think – ойлау, to want – қалау, тілеу;

I believe him - Мен оған сенемін

We know a lot about it - Біз бұл туралы көп білеміз

You remember my first teacher - Менің алғашқы ұстазым сіздің есіңізде

I understand what he is saying - оның не айтып жатқанын, мен түсініп отырмын.

I don’t recognize him - Мен оны танымай отырмын

     3)  ара қатынасты білдіретін етістіктер:

to like – ұнату, to dislike – ұнатпау, to look – қарау, to prefer - артық көру, жөн көру,to want – тілеу, қалау, to care - қамқор болу,to hate - жек көру,to love – сүю, to need - керек ету, қажет ету (болу), to appricate - риза болу, бағалау, to seem - көріну.

She seems to be a nice woman -  Ол жақсы әйел көрінеді. You appricate our help

– сіз біздің көмегімізді бағалайсыз. I like playing tennis - Мен теннис ойнауды жақсы көремін. We like historical films – Біз тарихи фильмдерді жақсы көреміз (ұнатамыз). They prefer to go to the theatre - Олар театрға баруды жөн көреді. The cat hates the dog – мысық итті жек көреді.

     Ағылшын тіліндегі The Present Progressive (Сontinuous) шағы қазақ тіліндегі нақ осы шақпен сәйкес, мағыналас. Сөйлемдерді ағылшыннан қазақшаға аударған кезде нақ осы шақпен де, ауыспалы осы шақпен де