Қазақстан Республикасындағы діни экстремизммен күресудің криминологиялық және құқықтық аспектілері

                                 

                                                     Мазмұны

 

Кіріспе..........................................................................................................................4

 

  І – тарау. Қазақстан Республикасындағы діни экстремизмнің әлеуметтік-құқықтық және криминологиялық сипаттамасы. 

1. Діни экстремизмді зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері.........14
2. Діни экстремистік бағыттағы қылмыстардың ахуалы, құрылымы және 

динамикасы........................................................................................................39

1.3   Діни  экстремизмнің таралуы мен дамуының  себептік-факторлық 

        кешені.................................................................................................................46

1.4 Діни экстремистік  бағыттағы қылмыс жасаушы тұлғалардың  криминологиялық сипаттамасы және  оның типологиясы....................................53                                                                                                        

    

ІІ  –тарау. Қазақстан Республикасындағы діни экстремизммен күресудің криминологиялық және құқықтық аспектілері                                   

2.1  Діни  экстремизмді ескерту, алдын-алу  және оның жолын кесудегі құқық  қорғау органдары әрекетінің  тиімділігі..................................................................61                                                     

2.2  Діни  экстремизмді алдын-алудағы мемлекеттік  ұйымдар мен қоғамдық құрылымдардың  жүйесі............................................................................................75

 

Қорытынды..............................................................................................................88

Әдебиеттер................................................................................................................93

 

 

 

 

 

 

 

                                                        Кіріспе

 

      Диссертацияның жалпы сипаттамасы. Бұл диссертацияда Қазақстан Республикасындағы діни экстремизммен күресудің криминологиялық аспектілері зерттелінеді. Халықаралық және Қазақстандық нормативті құқықтық базаның діни экстремистік бағыттағы қылмыспен күрес саласындағы талдауы жасалынады, діни экстремизнің әлеуметтік-құқықтық және этно-психологиялық құбылыс ретінде криминологиялық сипаттамасы ашылып, оның категориялық аппараты қарастырылады. Зерттелетін құбылыстың пайда болып, дамып, таралуына негіз болатын факторларды зерттеу негізінде діни экстремистік әрекеттерді күштермен, құралдармен, әдістермен және ішкі істер органдарына тән қызметтермен алдын-алудың жалпы шараларының дифференцияланған жүйесі ұсынылады.

      Зерттеу тақырыбының маңыздылығы. Кеңестік Одақтың ыдырауы нәтижесінде, мемлекет тәуелсіздігінің жариялануы Қазақстан Республикасында демократиялық, құқықтық институттардың, ашық нарықтық экономикалық және әлеуметтік қорғаудың тиімді жүйесі бар әлеуметтік мемлекет пен дүнияуи азаматтық қоғамның құрылуына негіз болды. Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастыққа халықаралық-құқықтық қарым-қатынастардың толыққанды субьектісі ретінде кіреді. Аталған жиынтық бүкіл елдердің бейбіт өмір сүруін қамтамасыз ететін жоғары әлеуметтік құндылықтардың сақталуына және әлемдік қауымдастықты сақтау мен дамытудың жаңа жолдармен анықтайды.

       Соңғы 17-18 жылда Орта Азия аумағында  жалпы экстремизм түрлерінің  қаупі күшейді. Тәжікстан, Қырғызстан, Өзбекстан және ішінара Қазақстан  Республикаларындағы әртүрлі экстремистік  бағыттағы ұйымдар тарапынан  болған жағдайлар, жалпы экстремизмнің  түрлерінің, оның ішінде діни  экстремизм құбылысын зерттеудің  маңыздылығын көрсетеді. Аталған  Республикалардағы нақты қалыптасып  келе жатқан әлеуметтік-саяси  ауыртпалық Қазақстан Республикасының  ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз  етудің қажетті шаралардың жасау  керектігін айқындайды.

      Кез-келген қоғамның діни, ұлттық, саяси қарсылықтары экономикалық  қиындықтарды бұзып шыға отырып, жалпы экстремизм түрлерінің  идеологтары оларды жанжалды  тұтандырудың құралы ретінде  пайдаланып, Қазақстан Республикасының  ұлттық қауіпсіздігіне қауіп  төндіреді. 

      Діни экстремизм өте ауыр әлеуметтік-құқықтық  және этно-психологиялық мәселе  бола отырып, көпаспектілі болып  табылады. Яғни діни артықшылық, діни алауыздық, жеккөрушілік, дінді  саясаттандыру сияқты ең шеткі  қисынсыз көзқарастары мен әрекеттері  арқылы пайда болатын қоғамға  қауіпті құбылыс болып табылады.

      Осыған байланысты, Қазақстан Республикасының  Президенті Н.Ә. Назарбаев айтып  өткендей, « Экстремизм Қазақстанда  кең ауқымда пайда бола қоймаған  құбылыс, алайда конфессионалдық  тұрақсыздықтың бізде де бой  көтеруінің белгілі бір қаупі  бар. Әрине, егер осы қауіпті  өз уақытында сезініп алдын  алмасақ ». Қазақстан Республикасы  Президентінің болжамдық көзқарасын  Н.М. Әбдіров былай нақтылай  түседі: « экстремизмге қарсылықты  іске асыруда кешенді және  жүйелі жол қажет. Сонда реттеуші  ғана емес тиым салушы да  шаралар қарастырылатын еді ».

      Көпконфессиялы Қазақстан үшін  діни экстремизм құбылысы ішкі  және сыртқы саясаты үшін бірдей  ауқымды маңызға ие.

      Криминологияның, қазіргі саясаттанудың  және саяси әлеуметтанудың шеңберінде  соңғы жылдары діни экстремизмнің  мәні мен мазмұнына қатысты  ғылыми пікірталастар белсенді  жүріп жатыр. « Діни экстремизм  » ұғымы тек әлеуметтік ғылымдардың  түсініктік аппаратында ғана  емес, БАҚ –да белсенді қолданыла  бастады. Осындай әр түрлі түсінік  мемлекеттік органдар мен үкіметтік  емес ұйымдардың діни экстремизм  мен оның пайда болуына қарсы  тұруда белгілі бір қиындықтар  тудырады.

      Діни экстремизмнің пайда болып  таралуына ықпал ететін факторлар  мен себептерін ашуға бағытталған  зерттеулер бақылау шараларының  жүйесін ұйымдастырып, жүзеге асыруға  мүмкіндік береді. Осыған байланысты  ішкі істер органдары арқылы  діни экстремистік әрекеттің  алдын-алудың арнайы шараларын  жүзеге асыру қарастырылады. 

       Тақырыптың ғылыми жетілу күйі. Қарастырылып отырған тақырып турасындағы арнайы әдебиеттердің зерттеу мен талдау, діни экстремизмнің алдын-алу мәселесі ішкі істер органдарында жеткілікті жетілдірмегендігін көрсетеді. Оның үстіне Қазақстанда діни экстремизммен күрес мәселелері бойынша арнайы диссертациялық зерттеулер жүргізілмеген.

      Мәселенің маңыздылығы мен практикалық  мәніне қарамастан, қазіргі кезде  Қазақстан Республикасында оны  жалпы теориялық және ғылыми- қолданбалы аспектіде фундаменталды  жұмыстар жүргізілмеген. Сонымен  қатар діни экстремизмді алдын-алу  жүйесін жасау бойынша кешенді  зерттеулер осы кезге дейін  жоқ.

      Қазіргі уақытта әлеуметтік патология  құбылысы ретінде діни экстремизм  әлеуметтік ғылымдардың әр түрлі  бағыттарының назарын өзіне аудартып  отыр. Оны негізінде саясаттанушылар,  әлеуметтанушылар, конфликтология  бойынша мамандар, әлеуметтік және  мінез-құлық психологтар, криминологтар,  теологтар, философтар, заңгерлер  және басқа мамандар зерттеуде.  Алайда пәнаралық сипаттағы еңбектер  жеткіліксіз. 

      Діни экстремизм құбылысын зерттелуіне  қатысты Ресей ғалымдарынан Э.С.  Абдулаев, А.Б. Агапов, Ю.А. Бабинов,  Ю.А. Дмитриев, Ю.Н. Демидов, П.В.  Дозорцев, С.В. Дьяков, А.Г. Залужный, И.А. Куницин, В.В. Клочков, А.С.  Ловинюков, С.П. Познышев, А.В. Портнов,  Е.М. Шевкопляс.

      Діни құқықтық сананың ерекшеліктері  туралы Г.П. Лупарев пен А.А.  Могилевскийдің монографиялық еңбектері  бар.

      Дәстүрлі емес діншілдіктің мәдени, діни, қылмыстық-құқықтық және криминологиялық  мәселелері жөнінде Л.Д. Башкатова,  А.Л. Дворкин, И.И. Добаев, Е.А.  Димитрова, Ф.В. Кондатрьев, Ю.И.  Полищук, А.Н. Хвыли-Олинтер, Г.Л.  Касторский, Т.Н. Кузнецова, С.А.  Лукьянов және О.В. Старковтардың  еңбектері жазылған.

      Экстремизмнің әр түрлері ( саяси,  діни, этно-діни ) саяси, әлеуметтік, геосаяси аспектілері бойынша  В.И. Арестов, Л.М. Дробижева,  В.И. Худавердян, С.Г. Москаленко, Д.В. Новиков, В.Б. Коробков, А.А.  Ярлыкапов, П.А. Романов, В.Б. Козлов, Т.А. Скворцова, Т.Н. Кильмашкин, М.И. Телякавов, С.Н. Бокарев, В.А. Тишков және В.В. Черноусовтардың зерттеу еңбектері бар.

     Ұйымдық әрекеттің мәні және  ұйым теориясы туралы белгілі  шетел ғалымдары Ф.В. Тейлорь,  Г. Файоль, М. Вебер, сонымен  қатар Ресейлік В.Г. Афанасьев,  А.И. Берг, А.А. Богданов, В.В. Новожилов,  Г.Г. Зуйков, Г.И. Демин, Н.А. Вознесенский, В.Д. Малков, А.И. Пригожин, В.М.  Глушков, В.А. Лукашов, Г.А. Туманов  және басқа ғалымдар еңбектер  жазды.

      Саяси экстремизмге әлеуметтік  позициядан талдау жасаған Ресейлік  В.Н. Арестов, А.С. Грачев, И.В.  Манацков, Э.Г. Филимонов сияқты  ғалымдардың еңбектерін атап  өтуге болады.

      Экстремизм құбылысын зерттеудегі  жалпы әдістемелік базасы Ю.М.  Антонян, М.Д. Давитадзе, В.В.  Смирнов, Д. Ольшанский, М.П. Киреев  сияқты ресейлік ғалымдардың  ұжымдық және жеке ізденістерімен  жасалған.

      Діни экстремизмнің пайда болып,  тарлауына ықпал ететін себептер  сарапталынатын еңбекке М.А. Ражабованың  докторлық еңбегін жатқызуға  болады. Ол діни экстремизмді  Өзбекстан жағдайында зерттеді. Жұмыстың ерекшелігі экстремистік  бағыттағы діни ұйымдардың экстремизмнің  пайда болуы мен іске асуындағы  рөлі және әлеуметтік экономикалық  факторлардың экстремистік іс-әрекеттердің  мазмұны мен бағыттылығына ықпал  етуін қарастыру.

     Жаппай санада « экстремизм  », « діни экстремизм » және  « терроризм » ұғымдары агрессиялықтың, жеккөрушіліктің, қатігездіктің  зарядын алып жүруші синонимдер  болып табылады. Терроризм мен  экстремизмге көптеген мақалалар,  монографиялар, диссертациялар, ғылыми  оқулықтар арналған. Экстремизм-терроризмнің  біршама қауіпті көріністерін  зерттеген отандық ғалымдарға  С.Т. Абдрахмановты және Р.Т.  Завотпаевты жатқызуға болады.

      А.Ж. Шпекбаев ішкі істер органдарының  ұйымдасқан қылмыспен күресудің  қиындығын және оның экстремизммен  өзара қарым-қатынасын сараптай  келе, оған мемлекет мен оның  құқық қорғау органдарының қарсы  әрекетінің әсерін жоғарлату  бойынша негізгі жағдайлар мен  ұсыныстарды береді.

      Экстремизмнің алдын-алу мәселесін  зерттеу барысындағы Қазақстандық  саясаттанушылардың еңбектеріне  ерекше қызығушылық тудырады: Е.В.  Тукумов, « Діни-саяси экстремизм  Орта Азия елдерінің аумақтық  және ұлттық қауіпсіздігінің  қаупі ретінде », К.Н. Бұрханов  « Орта Азиядағы экстремизм  », сондай-ақ Қазақстанның стратегиялық  зерттеулер институты және ішкі  саясат пен талдау орталығының  ұжымдық еңбегі: « Қазіргі заманғы  терроризм: Орта Азиядан көзқарас  » профессор М. Әшімбаевтың  редакциялығымен.

    А.Д.  Дәрменовтың « Қазақстан Республикасындағы  экстремизммен күресудің криминологиялық  аспектілері » атты монографиялық  еңбегінде экстремизм құбылысының  құқықтық табиғатын ашу, « экстремизм  », « экстремистік әрекет »,  « экстремистік ұйымдар », «  экстремистік бағыттағы қылмыстар  » деген ұғымдарға құқықтық  анықтамалар береді. Қазақстан Республикасындағы  экстремизмнің таралуы мен дамуының  себептік-факторлық кешенін айқындайды. Экстремистік бағыттағы қылмыстарға  қарсы кешендік жолдарын негіздеп, қарастырады. Қазақстан Республикасының  Қылмыстық кодексі мен басқа  нормативтік құқықтық актілерге  өзгерістер мен толықтыруларды  енгізуге нақты ұсыныстарды ұсынады.  Қазақстан Республикасындағы ішкі  істер органдарына экстремизмді  ескерту жайында бағытталған  шаралар жүйесін жасады. Экстремизмнің  қоғамға қауіпті 4 (саяси, діни, қылмыстық, ұлттық ) түрін ұсынумен  қатар, діни экстремизмнің құқықтық  анықтамасын береді.

      Ресейлік С.Н. Поминовтың «  Ішкі істер органдардың діни  экстремизм құбылыстарына қарсы  күрес аясындағы қызметін ұйымдастыру  » атты диссертациясында «  діни экстремизм », « діни  экстремизмнің құбылыстарына қарсы  күрес » деген ұғымдарға құқықтық  анықтама береді. Діни экстремистік  бағыттағы қылмыстардың алдын-алу,  ескерту, болдырмау және оның  жолын кесу үшін ішкі істер  органдары қызметі мен әрекетін  ұйымдастырудағы құқықтық нормалар  жиынтығын және принциптерін  ұсынады. Діни экстремизм құбылыстарына  қарсы күрес аясындағы ішкі  істер органдарының қызметінің  негізгі бағыттарын көрсетеді.

     Аталған зерттеулер діни экстремизммен  күрес практикасы үшін құнды  ақпарат болып табылады. Дегенмен  қарастырылып жатқан мәселе бойынша  жинақталған мүмкіндіктерге қарамастан, діни экстремизм ғылыми категория  ретінде жетілмеген. Нақты өмірде  діни экстремизмнің барлық мүмкін  түрлері мен формалары қоғамдық  қатынастар мен жүргізіліп жатқан  әлеуметтік-экономикалық реформаның  ахуалына өзінің әсерін тигізіп  келе жатыр.