Қазақстан Республикасындағы діни экстремизммен күресудің криминологиялық және құқықтық аспектілері

     Діни экстремизм құбылысы деңгейін  сараптау келесі тұжырымдарды  жасауға мүмкіндік береді:

- осы құбылысқа  арналған жарияланбалардың сандық  өсіміне қарамастан, қазіргі кезге  дейін отандық криминологияда  діни экстремизммен күреске арналған  кешенді жұмыстардың жетіспеушілігі;

-  криминологиялық  ғылымда теориялық және қолданбалы  деңгейде, діни экстремизмнің қылмысқа  ықпал етуіне арналған еңбектер  жоқ, саясаттану, әлеуметтік психология  және криминология негізіндегі  діни экстремизм бойынша фундаменталды  еңбектердің аздығы; 

- ішкі істер  органдарының діни экстремизм  пайда болуымен күресуіндегі  алдын-алу әрекеттерін жетілдіру  бойынша ғылыми негізделген ұсыныстардың жоқтығы;

      Жоғарыда аталған аргументтер діни экстремизмге әлеуметтік патология құбылысы ретінде кешенді әлеуметтік-құқықтық және криминологиялық талдауды қажет ететіндігіне куә.

      Диссертациялық зерттеудің мақсаты. Діни экстремизмнің құқықтық мәні мен табиғатын ашу, діни экстремизмнен күресудің криминологиялық аспектілерін қарастыру, діни экстремизмнің пайда болуының алдын-алу заңдылықтары мен практикасын ішкі істер органдарында ары қарай жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.

      Мақсат қою келесі міндеттердің  шешілуін анықтады:

- діни экстремизммен  күрес бойынша халықаралық құқықтық  актілерінің және ұлттық заңнаманың  нормаларын салыстырмалық әдіспен,  сондай-ақ жинақталған эмприкалық  материалдардың теориялық зерттеулері  негізінде « діни экстремизм  »,  « діни экстремистік әрекет  », « діни экстремистік ұйымдар  », « дін » деген ұғымдарға құқықтық анықтама беру, сонымен қатар « діни экстремизм» мен « дін » деген ұғымдарға дінтану аспектілері бойынша анықтама беру;

- діни экстремистік  бағыттағы қылмыстардың ахуалын,  құрылымын және динамикасын зерттеу;

- діни экстремизмнің  таралуы мен дамуының себептік-факторлық  кешенін қарастыру;

- діни экстремистік  бағыттағы қылмыс жасайтын тұлғалар  әрекетінің криминологиялық өлшемдерін  негіздеу және олардың іс-әрекетінің  типологиясын жасау;

- ішкі істер  органдарының діни экстремизммен  күресу процесін басқарудағы  тиімділігін жоғарлату бойынша  ұсыныстар жасау;

- діни экстремизмді  алдын-алудың қажетті шарасы ретінде  мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың  құқық органдарымен бірге заңға  сәйкес және қатаң тәртіпке  негізделген жүйе бойынша күресуге  ұсыныстар жасау.

     Зерттеудің обьектісі – қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету процесінде діни экстремизм құбылыстарынан туындайтын қоғамдық қатынастар.

     Зерттеудің пәні – Қазақстан Республикасында діни экстремизм құбылыстарына қарсы күрес аясындағы криминологиялық, құқықтық және ұйымдастырушылық шаралары.

     Зерттеудің әдістемелік базасы  - әлеуметтік-құқықтық құбылыстарды тану процесіне диалектикалық әдістеме жолы, философия, басқару социолгиясы, әлеуметтік психология, криминология, мемлекет пен құқық теориясы, теология және басқа ғылымдардың әдістері. Зерттеудің негізгі әдістері жүйелік-құрылымдық, талдау, синтез, нақты-социологиялық, салыстырмалы-құқықтық, статистикалық, теориялық негізде қылмыстық кодекс, құқықтық психология, философиялық, филологиялық, теологиялық, құқықтық герменевтика әдістері мен тәсілдері және бақылау мен эмприкалық материалдар пайдаланылды.

     Зерттеудің нормативтік базасы - халықаралық, конституциялық, әкімшілік, қылмыстық, қылмыстық іс-жүргізу және Қазақстан Республикасының экстремимзмен күресті реттейтін басқа да нормативтік құқықтық актілері.

     Зерттеудің эмприкалық базасы – ішкі істер органдары, прокуратура, ұлттық қауіпсіздік комитеті, сот және қылмыстық-атқару жүйесінің статистикалық мәліметтері. Діни экстремизмге қарсы күрес туралы отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеу нәтижелері бойынша діни экстремизмнің құбылыстарына қарсы қолданылған алдын-алу шараларының іс-тәжірбиесі.

     Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы -  діни экстремизмнің қоғамға қауіпті құбылыс екендігін әлеуметтік-құқықтық, криминологиялық, теологиялық аспектілері тұрғысынан дәлелденуі. Негізгі ғылыми жаңашылдық мына төмендегі мазмұнда қамтылады:

-  діни  экстремизмнің құқықтық табиғаты  криминологиялық, құқықтық және  теологиялық ғылымдары арасында  синтезделген негіздері тұрғысынан  ашылуы;

- « діни  экстремизм », « діни экстремистік  әрекет », « діни экстремистік  ұйымдар », « діни экстремистік  бағыттағы қылмыстар » және  « дін » делінген ұғымдарға  құқықтық анықтаманың берілуі;

- Қазақстан  Республикасындағы діни экстремизмнің  таралуы мен дамуының себептік-факторлық  кешеннің анықталуы;

- Қазақстан  Республикасында діни экстремизмді  ескертудің, алдын-алудың, жолын кесудің,  болдырмаудың қажетті іс-шарасы  ретінде құқық қорғау органдары,  мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың  бірлесіп, күресуге және онымен  ішкі істер органдарының мақсатты  заңды күресуінің түсініктік  аппаратын теория жүзінде көрсету.

       

                                 

 

                                  Қорғауға ұсынылған ережелер:

 

1.  Діни  экстремизмнің құқықтық табиғаты  дегеніміз, шынайы діннің өзіндік  негізінен экстремизм шықпайды, тек өзінің діни сенімі және  әрекетін дұрыс дейтін, дінге  тән қағидаларды ұстанбайтын,  көрсоқыр сенімнің жетегінен  шыға алмайтын, әсірешіл, өз эмоциясын ұстай алмайтын, бір діни ұйым ( секта ) мүшелерінің немесе жеке сенуші тұлғалардың,  басқа дүниетаным мен діни сенімдеріне қарсы мақсаты мен күштеуін қолданатын әрекетінен туындайтын қоғамға қауіпті құбылыс.

2.  Діни  экстремизм – қоғам өмірінде  құқықтық категориялық құбылыс  ретінде, бір діни ұйымның,  сектаның немесе басқа бір  қылмыстық субьектілердің базасында  құрылған, ең шеткі қисынсыз көзқарастардың  жақтаушылары болып табылатын,  басқа дүниетанымдар мен діни  сенімдерге шыдамсыздықпен қарайтын, бір немесе бірнеше конфессия,  секта және басқа да қылмыстық  субьектілердің шеңберінде заңға  қайшы тікелей қасақана мақсат  ұстанатын, азаматтардың, тарихи  қалыптасқан қоғамның, ұлттық мемлекеттің  құқықтары мен заңды мүдделерін  бұзуға бағытталған, діни ұйым, секта және басқа қылмыстық  субьектілер мүшелерінің немесе  жеке сенуші тұлғалардың қоғамға  қауіпті іс-әрекеттері ».

3.  Діни  экстремистік әрекет – арнайы  ұйымдасқан адамдардың немесе  жеке тұлғаның діни идеологиялық  міндеттері арқылы діни экстремистік  мақсатқа қол жеткізуге бағытталған  іс-әрекеттерінің жүйесі немесе  жүйелігі.

 

4. Діни экстремистік  ұйым ( секта ) – діни харизматикалық  жеке тұлғаның, діни көзқарастары  ортақ адамдардың, басқа қылмыстық  субьектілердің ұйымдастыруымен  немесе соттың діни экстремистік  ұйым ( секта ) деп таныған жалпы  діни экстремистік мақсаттарына  байланысты құрылған ұйым ( секта  ).

 

5.  Діни  экстремистік бағыттағы қылмыстар  – конституциялық құрылымға,  қоғамдық және ұлттық қауіпсіздігіне, мемлекеттің тұтастығы мен аумақтық  мызғымастығына, конституция кепілдік  беретін азаматтардың және басқа  да субьектілерінің құқықтары  мен заңды мүдделеріне, діни  сенім бостандығы немесе ар-ождан  бостандығын бұзуға бағытталған  қоғамға-қауіпті, қылмыстық-жазаланатын,  тікелей қасақана ниетпен жасалынатын  іс-әрекеттер жиынтығы. 

 

6.  Дін  дегеніміз – Жаратушы тарапынан  Пайғамбарлары арқылы жеткізілген,  өзіндік тарихи жолдарымен қалыптасқан,  өзіндік жүйесімен әлемдік ортаға, қоғамға, мемлекетке қауіпті салдары  болмайтын негіздер жиынтығы. 

7. Қазақстан  Республикасында діни экстремизмнің  таралуы мен дамуының себептік-факторлық  кешенін тек дәстүрлі  « сыртқы  » мен « ішкі » детерминанттардан  ғана емес, ең негізгі ықпал  ететін діни экстремистік идеологияның  « ашық » және « жасырын  » детерминанттарынан болады.   

8. Діни экстермизм  құбылыстарына жалпы қарсы күрес  – мемлекеттің діни экстремизмге  қарсы стратегиялық бағдарламасы  негізінде, барлық құқық қорғау  органдарының және қоғам болып  жұмылған заңды іс-шаралар кешені  арқылы діни экстремизмнің туындауының  себептік жағдайын табу, анықтау  және себептерін жою; діни экстремистік  сипаттағы қылмыстарды жасауы  мүмкін адамдарды анықтау, әрі  оларға осындай әрекеттерді жібермеу  мақсатында заңды іс-әрекеттермен  әсер етуге, өз еркімен бұндай  іс-әрекеттерден бас тартыруға  ықпал ету.

9. Діни экстремизм  құбылыстарына қарсы ішкі істер  органдарының күресі – діни  экстремизм құбылыстарын алдын-алу,  ескерту, болдырмау, жолын кесу, осы бағыттағы қылмыстарды ашу  мен тергеу және профилактикалық  шараларды жүргізуге мақсатты  бағытталған, ішкі істер органдарының  арнаулы қызмет пен барлық  бөлімшелерінің заңды іс-әрекеттері. 

        

 

 

1 тарау. Қазақстан Республикасындағы  діни экстремизмнің әлеуметтік-құқықтық  және криминологиялық сипаттамасы

1.1. Діни экстремизмді зерттеудің  теориялық

және  әдістемелік негіздері

      Қазіргі кезде әлеуметтік патология құбылысы ретінде діни экстремизм әлеуметтік ғылымдарының әр түрлі салаларының назарын өзіне аудартуда. Оны саясаттанушылар, әлеуметтанушылар, конфликтология бойынша мамандар, әлеуметтік және мінез-құлық психологтары, теологтар, криминологтар, философтар, заңгерлер және басқа мамандық иелері зерттеуге талпынуда. Бұл зерттеушілер өз пәндерінің аспектілері бойынша зерделеу, зерттеу жұмыстарын жүргізіп жатса да, әлі де барлығының бірлескен ұжымдық кешенді зерттеу еңбектері жеткіліксіз. Себебі діни экстремизм өте күрделі әлеуметтік-құқықтық, саяси және этно-психологиялық мәселе бола отырып, көпаспектілі болып табылады, яғни артықшылық, діни алауыздық, жеккөрушілік, дінді саясаттандыру және тағы басқа сияқты ең шеткі қисынсыз көзқарастары мен әрекеттері арқылы пайда болатын қоғамға қауіпті құбылыс болып табылады.

       Ең алдымен терроризм, сепаратизм, экстремизм, радикализм, фундаментализм  деп қолданылатын, қоғамға аса  қауіпті құбылыстардың анықтамаларын,  өздеріне тән құқықтық табиғаттарының  мәнін, пайда болу себептері  мен жағдайларын талдаудан бастау  қажет. Өйткені осындай талдаулардан  зерттеліп жатқан тақырыптың  мағынасы ашылады. 

      Ғылыми әдебиеттерде терроризмнің  әлемде таралуы трансұлттық жағдайдағы  құбылыс екендігі айтылған. Терроризмнің  ұшқындауы мемлекеттік аппараттың  әлсіздігіне, ішкі және сыртқы  саясаттың  аумағындағы үлкен  есептерге, тарихи, этнопсихологиялық  заңдылықтардың туындауына  байланысты  болады. Әр түрлі қоғамдық топтардың,  бұқаралық ақпарат құралдардың  бұл құбылысқа қатынастарының  жүйесі, террорризмнің дамуына немесе  оны қорғаштаудың жанама факторы  болып табылады. Көбіне террористік  әрекеттерге жағдайдан шығудың  лажсыздық сезімі түрткі болады. Яғни қайсыбір азшылықтың өзінің  жағдайын психологиялық тұрғыдан  кемсітілген болып саналуына,  әрі солай бағалауға итермелейді.  Көптеген жағдайда мотивациясы  ( сылтауы ) ұқсас: біздің халық,  біздің мәдениет, біздің тіл, біздің  сеніміз жоғалудың шегінде тұр,  бізге бәрі жаман қарайды, әрі  санаспайды деген сөздер. Жеке  террорист тұлғаның мінез-құлқына  тән, оған түрлі террористік  әрекетке итермелеуші бірқатар  факторлар бар. Біріншіден, оларға  әлемнің идеалдық моделдік кейіптің  арасындағы нақты жағдайда сәйкессіздігі  және өз-өзін туындату мүмкіндіктері.  Бұл идеалмен қарама қарсылығы  жеке субьективтік сезімге және  әлеуметтік адекватсыздыққа ұласады да; нәтижесінде террорист жеке тұлғаның санасында мына ой қалыптасады « Мен жақсымын, әлем жаман », бұл оның өзінің заңсыз әрекеттерін бүркемелеудің, әрі өз-өзін моралдық қорғаштаудың, ақталудың құралы ретінде пайдалануына түрткі болады. Осындай жағдайлардан кейін, құрылымсыз, жүйесіз, негізсіз дүниетаным мен дүниені сезіну туындайды. Бұның детерминациясында түрлі этностардың сәйкессіздігі, этнопсихологиялық қарама қайшылығы жатыр. Құрылымсыз культтардың ядросы болып, өзінің сенімі үшін өлімге бас тігуге дайын тұратын фанаттардың іс-әрекеттері болады.

       « Терроризм » термині ең  алғаш 1798 жылдан бері қолданылып  келеді. Терроризмнің алғашқы толқыны  француз революциясынан басталды. Екінші толқыны ХІХ ғасырдың  соңғы үшінші бөлігінде болды.  Ирландия, Македония, Сербия және  бірқатар мемлекеттерде ұлттық-радикалистік  терроризм ( мақсаты – ұлттық  мемлекетті құру ); Франция, Италия, Испания мемлекеттеріндегі революциялық-демократиялық  терроризм ( мақсаты – мемлекетті  бұзу ); Ресейдегі « Халықтық ерік  » мен « Социалист-революционерлер  » партияларының революциялық-демократиялық  терроризмі ( мақсаты – революцияға  серпіліс беру ); 1910, 1914 - 1934 жылдары  аралағында, дүниежүзілік соғыс, 1945 – 1975 жылдардағы оқиғалар. 1960 –  1970 жылдары жаңа саяси терроризмнің  толқыны пайда болды. Бұл Италия, Германия, Жапония мемлекеттеріндегі  соғыстан кейінгі « экономикалық  ғажайып » жағдайында әлеуметтік  құрылымдар мен институттар экономикалық  өзгерістерімен дамып үлгерместен  болып жатты. Яғни « Қызыл  бригада », « Қызыл Армия  фракциясы », « Жапон Қызыл  Армия » және көптеген экстремистік-солшыл  ұйымдар ( экстремистік-оңшыл ұйымдар  аз ) жоғары да аталған мемлекеттердің  саяси жағдайын шындығында қиындатты.  Бұл ұйымдардың террроры француз  революциясы моделі негізінде  қалыптастып, саяси-идеологиялық  күрес құралы ретінде пайдаланылды.