Ежелгі дәуірдегі Қазақстан

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

32. Лекция. Сырым Датұлы басқарған шаруалар көтерілісі (1783–1797 жж.)

1.Көтерілістің  себептері  мен  қозғаушы   күштері.

2. Көтерілістің  басталуы.

3. Көтерілістің жеңілу себептері

1.Көтерілістің  себептері  мен  қозғаушы  күштері. Патша  өкіметінің  отаршылдық  тепкісін  алғаш  көрген  Кіші  жүз  қазақтары болды. Шұрайлы  мал   жайылымдарынан  айырылып ,   орынсыз  алым-салықтар  төлеуге   мәжбүр  болған  қазақтар  1770  жылдардың  басынан-ақ  отаршылдық  әрекетке  наразылық  көрсетті. 1773 жылы  Қазақстанмен  шектес  жатқан  Ресей  жерінде  патша  өкіметіне  қарсы  шаруалар  соғысы   басталды.  Оның  басшысы- Е.Пугачёв бұл  күреске  Орыс шаруаларымен  қатар  басқа  ұлттарды  да  шақырды. Оның  үндеулері башқұрттар, чуваш,  қазақ  халықтарының  арасына  таратылды. «Патша  өкіметі  тартып  алған  жерлеріңді, өзен-суларыңды, жайылымдарыңды  түгел  қайтарамын, нан, тұзбен  қарық  қыламын....»  деген  үндеуі  қазақ  шаруаларының  ойынан  шықпады. Сондықтан  бұл  соғысқа  қазақтар  да  қатысты.  Мәселен, көтерісшілер  Орынборды  қоршағанда,  оған  алты  мыңдай  қазақтар қатысқан.  Шаруалар  соғысы  1775  жылы  жеңілгеннен  кейін  де  қазақтар  наразылығы  көпке  дейін  басылмады. Қазақ  жерінде   өзінің  әкімшілік  билігін  күшейту  үшін  патша  өкіметі бірқатар  шараларды  жүзеге  асырды.  Орынбор  губерниясы  таратылды.  Кіші  жүз  және  оған  жақын  жатқан  Орта  жүздің  бірқатар  аймақтары Сибирск, Уфа  басқармаларына  бағындырылды.  Ал  Кіші  жүздегі  үкіметтің  саясатын  іске  асыру  Орынбор  билеушілеріне жүктелді. Шекаралық  істер  жөніндегі  комиссия  патша  үкіметінің  нұсқауларын   жүзеге  асыруға  тиіс  болды. Бұған  қоса  Орыс  помещиктерінің, Жайық  казактарының  қазақтарға  зорлық-зомбылығы  күшейе  түсіп, бұл  алауыздықты   бұрынғыдан да  өршітті. 1782-1783 жылдардағы  қыстың  қаттылығынан  казак  әскерлері  жергілікті   халыққа  қысым  көрсету  үшін  пайдаланды.

    Көтерілістің  себептері мен алғышарттары. 1773–1775 жылдардағы Е. Пугачев басқарған шаруалар соғысына қатысқан қазақтардың негізгі талаптары қанағаттандырылмады;

• Көптеген сұлтандар, билер басқа да Кіші жүздің ықпалды адамдары патша үкіметінің саясатымен келіспеді;
• Кіші, Орта жүздердің кейбір аудандары Уфа, Сибирск губернияларына бағындырылды;
• Жайық бойындағы казактардың, жаңадан қоныс аударған көпестердің озбырлығы жергілікті қазақтардың ашу-ызасын келтірді. Сондықтан көтерілісшілер бұрынғы жерлерді қайтарып алу, Жайық казактарының, Нұралы ханның озбырлығына шек қою сияқты мәселелерді мақсат етіп алдына қойды.

Қозғаушы күштері. Басты қозғаушы күштер көшпенді қазақ шаруалары болды. Бұлармен қатар патша үкіметінің саясатымен келіспеген үстем тап өкілдері (батырлар, билер) де қатысты. Көтеріліске қатысқан Кіші жүз рулары: жағалбайлы, шекті, беріш, табын, шөмекей, алаш, серкеш, таз, байбақты, алаш, қаракесек, төртқара т. б. Көтерілісті байбақты руының старшыны батыр Сырым Датұлы басқарған.

Көтерілістің барысы. 1783 жылы Сырым Датұлы басқарған Кіші жүз қазақтарының казак әскерлеріне қарсы көтерілуі басталды.Бұл  қозғалысқа   Кіші  жүздің   шекті, төртқара, шөмекей, шеркеш, байбақты, беріш  және   басқа  рулары  да  қатысты. Патша өкіметінің   отаршылдық  саясатына  қарсы   бағытталған  осы   ірі  көтерілістің  халық  таныған   басшысы  байбақты  руының  старшыны  батыр С.Датұлы   болды. Оның  есімі  орыс  тіліндегі  деректерде  Пугачев  көтерілісі  өршіп  тұрған  кезден  бастап  жиі  кездеседі. 1778  жылы  мәліметтерге  қарағанда, Орал  казактарымен  қақтығыстың   бірінде Сырымның  балалары  қайтыс болды. Оралдың казак  әскерлерімен  ашық  күреске  шығуы  1783  жылдың  күзінен  басталды. 1784  жылы  ол   ұсақ топтардың  басын  қосып,  ірі  әскери  жасақ  жинақтауға  тырысты. Оралдың  казак  әскерімен  шайқасы 1784  жылы  маусым  айында  басталды. Сол  жылдың  қараша  айында   Сағыз  өзені  бойында  бас  біріктірген  С.Датұлы  тобының  қатары 1000  адамға  дейін  барды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

33.Лекция.                                                                                                          

 XIX ғ.  Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық қатынастар

1. Қазақстандағы 1867-1868 жж. патша өкіметінің реформалары және оның сипаты.

2. Орал және Торғай облыстары, Маңғыстау қазақтарының отарлық реформаларға қарсы күресі.

XIX ғ. 60-жылдарының орта шенінде Қазақстанның  Ресейге қосылуы аяқталды. 1322-1324 жж. жарғылар Қазақстанда хандық  билікті жойып, мемлекеттік және  казактық отарлауға жол ашқанымен, ғасырлар бойы қалыптасқан дестх/рлі  басшылық жуйесін жоя алмады. Осыған байланысты Ресей Қазақстанда  басқарудың бурынғы жуйесін тубірінен  езгертуді ойластырды.

1365 ж. Қазақстанды басқарудың жаңа  реформаларын дайындау үшін арнайы  Далалық комиссия қүрады. Далалық  комиссия екі жыл бойы Сібір, Орынбор қазақтарының және Түркістан  облысындағы жағдаймен танысып, реформаның жобасын дайындайды. 1367 ж. шілденің 11-інде II Александр патша  Тырдария мен Жетісу облыстарын  басқару туралы ережені" 1363 ж. қазанның 21-інде "Торғай, Орал, Ақмола, Семей обылыстарын басқару туралы  уақытша ережені" бекітті.

Реформаға сай бүкіл қазақ жері патша өкіметінің жеке меншігіне айналып, үш генерал-губернаторлыққа - Түркістан, Орынбор және Батыс Сібірге белінді. Облыстар уездерге, уездер - болыстарға белінді. Бөкей хандығы 1372 ж. Астрахан губерниясына, Манғышлақ пристаетығы еуелі Каеказ әскери округіне, кейін Закаспий обылысына қосылды. Бүкіл әскери және азаматтық өкімет билігі тугелдей генерал-губернатордың қолына шоғырланды. Облыстардың басында генерал-губернаторлар, уезд басында генерал-губернаторлар бекіткен офицерлер отырды. Әрбір уезд бастығының екі аға және кіші көмекшісі болды. Кіші көмекші ақсуйек о/лтандардан шыққан адамдар болды. Әрбір уезд рулық негізінде емес, жер аумақтық негізінде құрылған болыстардан тұрды. Шыңғыстың туқымдары - султандар салықтардан босатылып, өмірлік зейнетақымен қамтамасыз етілді. Сот қурылысы саласында әскери-сот комиссиялары мен уездік соттар қурылды. Осымен бірге ауылдарда билердің соттары және Сырдария обылысында қазылар соты сақталып қалды. Үй басынан жылына Түркістан генерал- губернаторлығында 2 сом 75 т., Орынбор және Батыс Сібір генерал- губернаторлығында 3 сом салық алынды.

1367-1363 жж. Ережелер екі жылға, тежірибе  ретінде ендірілген болатын. Бүл  тежірибе іс жузінде 20 жылдан  астам уақытқа созылды. 1336 ж. 2 маусымда  Түркістан өлкесін басқару жөніндегі  Ереже, ал 1391 ж. 21 наурызда Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын  басқару жөніндегі Ереже қабылданды. Түркістан өлкесінің қурамына  Ферғана, Самарқанд және Сырдария  облыстары кірді. Ал Орынбор мен  Батыс Сібір генерал—губернаторлықтарының  орнына орталығы Омбы қаласы  болған Далалық генерал-губернаторлығы  қурылды. Ережеге сай генерал- губернатордың  билігі бурынғыдан бетер кушейе  түсті.

            2. Орал және Торғай облыстары, Маңғыстау қазақтарының отарлық реформаларға қарсы күресі.

1367-1363 жж. реформалар қазақ даласына  отаршылдық езгіні терендете  тусті. Қазақ даласы бойынша барлығына  міндетті тутін салығы енгізілді. 1 сомнан 3 сомға дейін өсірілген  салық есіресе әлеуметтік қорғансыз  жандарға тіпті ауыр болды. Жердің  патша үкіметі меншігі болып  жариялануы Қазақстанда ғасырлар  бойы қалыптасқан қоғамдық қатынастарды  шиеленістірді. Осының бері 1363-1369 жылдары  Орал мен Торғай облыстарында, 1370 ж. Маңғыстауда қазақтардың көтеріліс  жасауына себеп болды.

Бұл көтерілістер отаршылдыққа қарсы бағытталды. Қазақ даласындағы буқаралық сипат алған көтерілістер отаршыл билеушілерді шошындырды. Нашар қаруланғаң араларында ауызбірлік болмаған кетерілістер аса қаталдықпен басылып, оған қатысушылар жазаланды. Соның салдарынан Маңғыстау кетерілісінің жетекшілері И.Тленбайулы, Д.Тежіулы, И.Келүлы бастаған 3 мың шаңырақ, Оралда Ханғалы Арыстанулы бастаған 57 мындай адам Хиуа хандығына өтіп кетті. Көшпей Маңғыстауда қалған қазақтардан 57901 сомдық салық жиналып, адайлықтар соғыс шығыны ретінде 90 мың қой өткізуге міндеттенді.

Орыс шаруаларын Қазақстанға қоныс аудару. Көтерілістер кушпен басылған соң Орталық Ресейден қазақ даласына шаруалардың қоныс аударуы кушейді. Өйткені, Ресейде 1361 ж. крепостниктік праеоның жойылуы аграрлық меселені шешпеген болатын. Патша үкіметі орыс шаруаларын үлт аймақтарға, оның ішінде Қазақстанға қоныстандыру арқылы бір жағынан оларды тыныштандыруды, екінші жағынан оларды өзіне әлеуметтік тірек жасауды ойластырды. 1363 ж. Жетісу облысының генерал- губернатор Г.А. Колпакоескийдің бастауымен "Жетісуда шаруа-ларды қоныстандыру туралы уақытша ережелер бекітілді". Осы ереже бойынша қоныстанушы ер жанға 30 десятина жер белінді және басқа да бірқатар жеңілдікгер қарастырылды.1333 ж. Жетісу облысына келушілерді, сондай-ақ Шығыс Түркістаннан қоныс аударған үйғырлар мен дүнгендерді орналастыру туралы жаңа ереже бекітілді. Ережеге сай 1397 ж. Жетісудағы үйғырлардың саны 55999, дүнгендердің саны 14130 жетті.

1339 ж. 13 шілдеде Тело турғындары мен  мещандарының қазыналық жерлерге  өз еркімен қоныс аударуы жөнінде  Ереже" қабылданып, Жетісу, Ақмола  және Семей облыстары шаруаларды  қоныс аударатын басты аймақтар  ретінде белгіленді. Қоныс аударуды  жузеге асырушылардың бірі - Сібір  төмір жол комитеті болды. Елдіңшығысы  төмір жолмен байланысқаннан  кейін қоныс аудару кеңінен  етек алды. Тек 1335 ж. 1393 ж. дейін Ақмола  облысының жергілікті халқынан 251779 десятина жер тартып алынып, 10940 турғыны бар 24 село үйымдастырылса, Семей обылысында 33064 десятина жер  тартып алынды, ал Жетісу обылысына 3324 отбасы қоныстанды. Сырттан шаруаларды  екеліп қоныстандыру Сырдария, Торғай  және Орал обылыстарында да  орын алып, арнайы түрде Ф.А. Щербина  басқарған экспедиция үйымдастырылып  қоныс аударып келген шаруалар  үшін 1,жер қоры" жасалынды. Патша үкіметінің қоныстандыру саясатының салдарынан Қазақстанның ауыл шаруашылығы дағдарысқа үшырап, демографиялық келбеті езгере бастады. Жерсіз қалған қазақ кедейлерінің едәуір белігі орыс кулактарына, казактарына жалданып жумыс істеуге межбүр болды.

 

34. Лекция.

Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс.

1. Исатай мен  Махамбет бастаған көтеріліс  себептері.

     2. Көтерілістің  сипаты, мақсаты, барысы.

     3. Жанқожа  Нұрмұхамедов бастаған көтеріліс.

       1.  Исатай мен Махамбет бастаған  көтерілістің себептері. Көтерілістің негізгі себептері:

1. Ақшалай салықтың өсуі;

2. Күз сайын әр шаңырақтың  хан сарайының мұқтажына құны 70 сомдық жылқы беруге міндеттенуі;

3. Көшіп-қонғаны, шөп жинағаны , орыс помещиктерінің шабындығын  басып өткені үшін салық төлеуі;

4. Жәңгір ханның әділетсіздігі  мен рақымсыздығы.

1833 жылы Жәңгір ханның  қайын атасы Қарауылқожа Бабажанұлын  Каспий теңізі өңіріндегі қазақ  руларына билеуші етіп тағайындауы  көтеріліске түрткі болды. Көтерілістің  негізгі қозғаушы күші-шаруалар, сонымен бірге оған старшын, билер  де қатысты. Көтеріліс басшылары  Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы. Ел ауызындағы әңгімеде Исатай  Тайманұлы Атырау облысы, Қызылқоға  ауданы, Жанкелдин совхозы Тайман  жолы деген жерде 1791 жылы көшпелі  шаруа отбасында дүниеге келген. Истайдың жастық шағында оған  өте үлкен ықпал жасаған адамның  бірі немере ағасы Жабал Бегәліұлы  болған. Ол Истайдың өсіп, азаматтық  көзқарасының қалыптасуына, жетілуіне  ықпал жасап, тәрбиелеген. Бөкей  хан Исатайды 1812 жылы 21 жасында Беріш  руының Жайық бөлімінің старшины  етіп тағайындап, 1814 жылы Орынбор  шекаралық комиссиясы старшындыққа  бекітті. 1817 жылдан бастап, батырдың  патша чиновниктерімен байланысы  салқындай бастады. 1817, 1823 жылдары  Орынбор генерал-губернаторының  нұсқауымен сотқа тартылды. Исатайдың  ең жақын серігі –ақын, Беріш  руының старшины Махамбет Өтемісұлы  болды. 1829 жылы 15 шілде 1830 жылы қыркүйек  аралығында Махамбет Калмыков  түрмесіне қамалды. Оған халық  арасында хан иелігінен кетуге  және жайықтың сол жағасына  өтуге үгіт жүргізді деген  айып тағылды.

Көтерілістің басты мақсаты:

1. Хан озбырлығына шек  қою.

2. Шаруалар жағдайын жақсарту.

3. Жер мәселесіндегі патша  үкіметінің отаршылдық саясатын  өзгерту.

4. Әскери бекіністердің  салынуын тоқтату.

Көтерілістің сипаты: Антифеодалдық отаршылдыққа қарсы.

Көтерілістің барысы: Көтерілістің кезеңдері- үш кезеңге бөлінді.

Бірінші кезең: 1833-1836 жылдырға келеді және қарулы көтеріліске әзірлік кезеңі ретіңде сипатталады.

Екінші кезең: көтерілісшілердің ханға қарсы аттануынан бастап олардың жеңіліске ұшырауына дейінгі-1837 ж. қарашаның орта шеніне дейінгі кезең.

Үшінші кезең: Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісшілердің шағын

тобының Жайықтың сол жағалауына өтуі жатады. (1837 жылдын желтоқсанынан 1838 жылдың шілдесіне дейін көтерілістің жеңілуі). 1836 жылы ақпан айында Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы басқарған халық азаттық сипаттағы көтеріліс басталады. 1836 жылы 17 наурызда Жәңгір хан қайын атасы Қарауылқожаға қарсы бүлік шығарған старшындарды тұтқындауға бұйрық береді. Қарауылқожаның Исатайға күресті тоқтатып, хан сарайна барып бас июді талап етуі қозғалыстың кең арнаға түсуін тездетті. 1836 жылы қазан айында Исатайдың қарамағына 20-дай ауыл көшіп келеді. Исатай қол астындағылармен бірге Жәңгір ханның ешбір талаптарын орындамай, оның билігін де мойындамады. Бұдан соң 1836 жылы 13 желтоқсанда Жәңгір ханның сыбайластары Махамбет пен Өтемістің ауылын ойрандап, малдарын айдап әкетеді. 1836 жылдың аяғында көтеріліс патша сарайындағыларды алаңдата бастайды. 1837 жылы 15 қазанда Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісшілер Теректіқұмда Балқы би ауылын шабады. Бұл жеңіс сарбаздар қатарының өсуіне әсер етті. 1837 жылы 24 қазанда Исатай 2000-ға жуық көтерілісшілермен хан ордасын қоршайды. Бірақ Жәңгір ханға бір жағынан подполковник Гекке, екінші жағынан подполковник Меркулов басқарған қол көмекке келуге үлгереді. 1837 жылы 15 қарашада Исатай бастаған көтерілісшілер Тастөбе деген жерде күші басым, зеңбірекпен қаруланған Гекке мен Меркулов басқарған казак отрядтарымен шайқасты. Бұл шайқаста көтерілісшілер жеңіледі. Осыдан кейін жазалаушы отрядтар көтерілісішілердің соңына түсе бастайды, сөйтіп жазалаушы отряттар Исатайды жақтаған қазақ ауылдарын ойрандайды. Орынбор губернаторы Перовский Исатайды тірідей ұстағандарға 1000 сом, басын алғанға 500 сом сыйақы тағайындады. 1837 жылы 13 желтоқсанда көтерілісшілер Жайықтың шығысына қарай өтеді. Кіші жүзге өткенде Исатайдың жанында 40 адам болды. Сұлтан Айшуақұлының жазалаушы тобы