Конспект лекций по истории Беларуси

Кастрычнiцкiя  падзеi 1917 года ў Беларусi. Устанаўленне Савецкай улады. Вясной 1917 года яшчэ больш пагоршылася сацыяльна-эканамiчнае становiшча краiны. У народзе ўзраслi антыўрадавыя настроi. Гэта спрыяла бальшавiкам ажыццяўляць курс шостага з'езда РСДРП(б) на ўзброенае паўстанне. Яны пачалi праводзiць сваiх прадстаўнiкоў у Саветы i дабiлiся ў гэтым поспеху. Але ў Беларусi бальшавiкi мелi большасць толькі ў Мiнскiм i Гомельскiм Саветах. Што тычыцца сялянскiх саветаў, то iх абсалютная большасць знаходзiлася пад уплывм эсэраў i БСГ. Бальшавiцкая арганiзацыя на Беларусi на 95% складалася з салдат. Гэта давала магчымасць бальшавiкам разгарнуць падрыхтоўку ўзброеных фармiраванняў (Чырвонай гвардыi) для захопу ўлады. 25 кастрычнiка 1917 года рабочыя, салдаты пад кiраўнiцтвам ЦК РСДРП (б) зверглi Часовы ўрад. 26 кастрычнiка Другі ўсерасiйскi з'езд Саветаў абвясціў савецкую уладу ў цэнтры i на месцах, прыняў Дыкрэт аб мiры i Дыкрэт аб зямлi. Быў ўтвораны Часовы рабоча-сялянскі ўрад (СНК) на чале з У. I. Ленiным. Апоўднi 25 кастрычнiка бальшавiкi Мiнска атрымалi паведамленне аб перамозе ўзброенага паўстання ў Петраградзе. Мiнскi Савет абвясціў сябе ўладай. Па яго ўказаннi з турмы былi вызвалены салдатыарыштаваныя за антыўрадавыя выступленнi. З iх быў арганiзаваны Першы рэвалюцыйны, iмя Мiнскага Савета, полк. Пераходам улады да Саветаў ажыццяўлялi, створаныя бальшавiкамi, ваенна-рэвалюцыйныя камiтэты (ВРК), якiя абапiралiся на салдацкiя масы. ВРК Заходняй вобласцi i фронту ўзначалiлi бальшавiкi Кнорын, Ландар, Мяснiкоў. Процiдзеянне бальшавiкам у Мiнску аказаў Камiтэт выратавання, на чале з меньшавiком Калатухiным. Камiтэт увеў у Мiнск Каўказкую дывiзiю i прад'явіў Мiнскаму Савету ўльтыматум з патрабаваннем перадачы яму ўсей улады ў горадзе i на Заходнiм фронце. Мiнскi Савет вымушаны быў пайсцi на часовы кампрамiс з Камiтэтам выратавання. Неўзабаве дабальшавiкоў Мiнска падаспела дапамога (браняпоезд) i суадносiны змянiлiсяна карысць бальшавiкоў. Уладу ў Мiнску i на Заходнiм фронце зноў узяў усвае рукi ВРК Заходняй вобласцi i фронту. Ён распусціў Камiтэт выратаванняа Калатухiна арыштавалi. Пры дапамозе ВРК бальшавiкi распусцiлi Саветы ўякiх не мелi пераважанай большасцi i правялi iх перавыбары, чым забяспечылі ўстанаўленне сваей дыктатуры. Такi характар насiла змена ўлады ў Вiцебску i Гомелi. З некаторымi асаблiвасцямi так адбылося і ў Магiлеве. Савецкіўрад аб'явіў генерала Духонiна звергнутым з пасады Глаўкаверха рускай армii. Стаўка была лiквiдавана, а ўлада перайшла ў рукi ВРК. Вярхойным глаўнакамандуючым быў прызначаны прапршчык - Крыленка. Забяспечыўшы сабе большасць у Саветах бальшавiкі ў лiстападзе 1917 года склiкалi з'езды, што адбылiся ў Мiнску. Гэта былi з'езд Саветаў рабочых i сялянскiх дэпутатаў Заходняй вобласцi, Трэцi з'езд Саветаў сялянскiх дэпутатаў Мiнскай i Вiленскай губерняў i Другi з'езд армii Заходняга фронту. Яны прынялi рэзалюцыi, у якiх вiталі ўстанаўленне Савецкай улады i выказалi ёй поўную падтрымку. 26 лiстапада трыма з'ездамi быў ўтвораны Выканаўчы Камiтэт Заходняй вобласцi i фронту - Аблвыканкоамзах. Яго старшыней стаў бальшавiк Рагозiнскi. Старшыней Савета народных камiсараў Беларусi – Ландэр. У лютым 1918 года бальшавiкi амаль завяршылi арганiзацыю Савецкай улады ў губернях, паветах i воласцях. Саветы сталi адзiнымi паўнапраўнымi органамі ўлады, што праводзiлi палiтыку бальшавiцкай партыі.

Утварэнне i дзейнасць БНР. Першы ўсебеларускi з'езд адбыўся 5-7 снежня 1917 г. у Мiнску. На iм прысутнiчала 1872 дэлегаты, якiя былi абраны ад усiх 5-цi губерняў Беларусi. Па прадстаўнiцтву i складу гэта быў ў поўнай меры паўнамоцны з'езд, якi меў права вырашаць пытаннi аб стварэннi краевай улады. На з'ездзе была абрана Рада i фактычна аб'яўлены па-за законам Аблвыканкомзах. Бальшавiкi з дапамогай зброi разагналi з'езд (17 снежня). Трэці ўсерасiйскi з'езд Саветаў адобрыў дзеяннi Беларускiх бальшавiкоў. 18 снежня 1917 года тайна ў дэпо Лiбава-Роменскай чыгункi адбылося паседжанне Прызiдыўма ўсебеларускага з'езда. Быў абраны выканаўчы камiтэт (17 чалавек) начале з Тамашом Грыбам. Ва ўмовах развалу фронта бальшавiкi не здолелi арганiзаваць абарону Беларусi. У ноч на 19 лютага 1918 года бальшавiкі ўцяклi з Мiнска. Уладу у свае рукі ўзяў Выканкам Усебеларускага з'езду. 21 лютага 1918 года Выканкам звярнуўся да народа Беларусi з першай Устаўной граматай, у якой абвясціў сябе часовай уладай на тэрыторыi Беларусi i абявязаўся склiкаць Усебеларускі ўстаноўчы з'езд. 9 сакавiка 1918 года Выканкам Усебеларускага з'езда прыняў IІ Ўстаўную грамату, у якой абвясціў Беларусь Беларускай Народнай Рэспублiкай. Выканкам быў пераiменаваны ў Раду БНР, прызiдыўм якой узначаліў прадстаўнiк БСГ Серада I. М. Рада БНР узяла курс на ўсталяванне ў беларусi дэмакратычных асноў грамадскага ладу. Прадстаўнiкi эсэраў, меньшавiкоў, бунда ўвайшлі ў Раду БНР. 25 сакавiка 1918 года на сесii Рады БНР была прынята IIІ Ўстаўная грамата. Яна абвяшчала незалежнасць БНР. У грамаце Рады БНР патрабавала перагляду ўмоў Брэсцкага мiру, настойвала на тым, каб Рада БНР самастойна падпiсала мiрнае пагадненне як з урадамi Германа-Аўстрыйскага блока, так i Савецкiм урадам незалежнасць БНР прызналi дэ-юрэ. Украiнская Народная Рэспублiка, Лiтва; дэ-фактэ - Турцыя, Фiнляндыя. З боку Савецкай Расii паступіў пратэст супраць абвяшчэння БНР. Бальшавiкi заяўлялi, што стварэнне БНР - гэта спроба адарваць Беларусь ад Расii i далічыць да Германii, аднавiць старыя парадкi. Ва ўнутрыпалiтычным жыццi Рада БНР дабiлася ад германскага камандывання згоды на дзейнасць Мiнскай гарадской, але няўдалай была спроба стварэння Беларускага войска. Германскiя ўлады баялiся, што зброя можа быць павернута супраць iх. Рада БНР даволi паспяхова займалася культурна-асветнiцкай дзейнасцю. Быў атрыманы дазвол на выданне 14 беларусамоўных газет i часопiсаў. Адкрыта было больш за 160 беларускiх. Быў адкрыты педiнстытут, створана бюро па напiсанню падручнiкаў, а для iх выдання - таварыства "Асвета". У эканамiчнай вобласцi была арганiзавана Беларуская гандлевая палата i распрацавана праграма ажыццяўлення фiнансава-грашовай сiстэмы. Пасля лiстападаўскай 1918 года рэвалюцыі ў Германii, Савецкі ўрад дэнансаваў Брэсцкi мiрны дагавор i рушыў Чырвоную Армiю на Захад. Не маючы ўласных войск, Рада БНР не змагла аказаць супраціўленне. Многiя члены Рады БНР вумушаны былi пакiнуць Мiнск. Такiм чынам, у вынiку неспрыяльных знешне-палiтычных і ўнутраных умоў няўдала завяршылася першая спроба арганiзацыi беларускай дзяржаўнасцi. Але дзейнасць Рада БНР зрабiла значны ўплыў на рост нацыянальнай самасвядомасцi беларусаў. Гэта прымусiла бальшавiцкі ўрад пайсцi на стварэнне Беларускай Савецкай Рэспублiкi.

Беларусь  ва ўмовах Германскай акупацыi. Абвяшчэнне БССР i Лiтоўска-Беларускай ССР. З сакавiка 1918 года быў заключаны Брэсцкi мiрны дагавор, па якому землi Беларусi па лiнii Рыга-Двiнск-Свянцяны-Лiда-Пружаны адышлi да Германii. Акупацыйную ўладу на Беларусі ўзначальваў генерал Эрых фон Фолькенгайм. Немцы забаранiлi дзейнасць рэвалюцыйна-дэмакратычных партый: РСДРП(б) i г. д. Была адноўлена дзейнасць Саюза землеўладальнiкаў i органаў мясцовага самакiравання: гарадскiя думы, земствы. Частку прадпрыемстваў немцы перадалі ўладальнiкам, а абсталяванне другой часткi прадпрыемстваў вывезлі ў Германiю. Адносна сялян у практыку ўвайшлi рэквiзiцыi хлеба, мяса, фуражу на патрэбы нямецкай армii. У адносiнах да мiрных жыхароў парушалася мiжнароднае правы: наладжвалiся аблавы, людзей вывозiлі ў Германiю (вясной 1918 у Германiю было вывезена 15 тыс. чалавек), стваралiся канцэнтрацыйныя лагеры, праводзiлiся карныя экспедыцыi, пры якiх ажыццяўляўся масавы растрэл мiрных жыхароў. Асаблiва лютавалi нямецкiя карнiкі ў тых раенах, дзе дзейнiчалi партызанскiя атрады. А яны дзейнiчалi на Гродзеншчыне, Мiншчыне, каля Полацка, Вiцебска, Магiлева, Быхава, Жлобiна. У лiстападзе 1918 года пасля паражэння Траiснага саюза ў 1-й сусветнай вайне i рэвалюцыі ў Германii бальшавiкi анулявалi Брэсцкi мiр i рушылi на Захад. 10 снежня 1918 года Чырвоная Армiя заняла Мiнск, Савет якога заявіў аб аднаўленнi Савецкай улады i з гэтай мэтай утварыў губернскi ВРК. 30 снежня 1918 года ў Смаленску для абмеркавання пытанняў аб утварэннi БССР; КПБ Паўночна-заходнi абласны камiтэт РКП(б) склiкаў YI Паўночна-заходнюю абласную канфiрэнцыю РКП(б). Яна прыняла рэзалюцыю "Аб абвяшчэннi Заходняй камуны Беларускай Савецкай Рэспублiкай". Меркавалася на тэрыторыi Мiнскай, Вiцебскай, Магiлеўскай i Смаленскай губерняў утварыць самастойную сацыялiстычную рэспублiку Беларусь. Паўночна-заходнюю арганiзацыю РКП(б) пераймяноўвалі ў КПБ(б). Часова - рабочы сялянскі ўрад БССР узначаліў беларус Жылуновiч. 1 студзеня 1919 года ў Смаленску быў абнародаваны манiфест часовага ўрада Беларусi. У манiфесце абвяшчалася ўтварэнне БССР i давалiся асноўныя палажэннi яе дзяржаўнага статуса. Уся ўлада на Беларусi аб'яўлялася толькi Саветамi, а фабрыкi, землi, лясы, заводы i банкi - здабыткам народа. 5 студзеня 1919 года сталiцай БССР стаў Мiнск, куды пераехаў са Смаленска Часовы ўрад. 16 студзеня 1919 года ЦК РКП(б) прыняў рашэнне аб далучэннi да РСФСР Вiцебскай, Магiлеўскай i Смаленскай губерняў БССР i аб'яднання таго, што ад яе засталося з Лiтоўскай ССР. Такiм чынам, стваралася буферная дзяржава, якую бальшавiкi спрабавалi выкарыстаць РСФСР ад Польшчы з мэтай прадухiлення адкрытай вайны з ею. Гэта рашэнне ЦК РКП(б) выклiкала пратэст сярод членаў былога ўрада БССР. Жылуновiч i яго прыхiльнiкi напiсалi пiсьмо ЦК РКП(б), у якiм выказалi свой пратэст. За гэта яны былi выключаны з урада БССР, а Жылуновiч арыштаваны. 1-ы ўсебеларускi з'езд Саветаў, якi павiнен быў зацвердзiць утварэнне Лiтоўска-Беларускай ССР, адбыўся ў Мiнску 2-3 лютага 1919 года. На iм прысутнiчаў старшыня ВЦВК Я. М. Свярдлоў. Па прапанове Свярдлова з'езд прыняў рашэнне аб аб'яднаннi БССР з Лiтоўскай ССР. З'езд прыняў Канстытуцыю БССР, аналагiчную Канстытуцыi РСФСР 1918 года. Па Канстытуцыi, вышэйшым органам улады ў БССР абвяшчаўся ўсебеларускi з'езд Саветаў, а ў перыяд памiж з'ездамi - ЦВК выбраны з'ездам. Функцыі ўрада ўскладалiся на Вялiкi прэзiдыўм, якi фармiраваўся ЦВК. Узначаліў Вялiкi Прэзыдыўм - Мяснiкоў. Аб'яднанне Лiтвы i Беларусі ў адзiную дзяржаву ЛiтБел адбылося 27 лютага 1919 года. Старшыней новай дзяржавы са сталiцай у Вiльнi стаў Цыхоўскi, а СНК узначаліў Мiцкявiчус-Кансукас. ЛiтБел праiснаваў да наступлення палякаў у 1919 годзе.

Барацьба  з iнтэрвенцыяй Польшчы. Другое абвяшчэнне БССР. У лiстападзе 1918 г. адрадзiлася Польская дзяржава. Яе Пiлсудскi аб'явіў аб аднаўленнi Рэчы Паспалiтай у межах 1772 г. А ўжо ў снежнi 1918 г. польскі ўрад стаў на шлях ажыццяўлення сваiх памераў далучыць землі Украiны, Беларусi i Лiтвы да Польшчы. Улiчваючы небяспеку з боку Польшчы, 21 снежня на нарадзе ў Гродна Рада БНР, якой у той час падпарадкоўвалася Гродзеншчына, стварыла Савет Дзяржаўнай абароны. Яго ўзначалiлi В. Ластоўскi i генерал В. Кандратовiч. Але сiлы былi няроўныя. Таму было вырашана далучыць Гродзеншчыну да Лiтоўскай рэспублiкi на правах аўтаномii. Лiтоўская рэспублiка ў той час была прызнана шэрагам дзяржаў у тым лiку i краiнамi Антанты. З мэтай адстойвання iнтарэсаў беларускага народа i кiравання беларускiмi землямi пры Лiтоўскiм урадзе было створана Мiнiстэрства беларускiх спраў, якое ўзначаліў I. Варонка. Да пачатку 1919 г. польскiя войскi захапiлi значную частку Гродзенскай губернii, а потым працягвалi наступленне ў трох напрамках: 1)Вiльня-Лiда-Маладзечна, 2)Баранавiчы-Мiнск, 3)Кобрын-Пiнск. Да сярэдзiны сакавiка iм удалося захапiць Брэст, Ваўкавыск, Слонiм, Скiдаль, Шчучын, Пiнск, Баранавiчы. Бальшавiцкая ўлада не змагла арганiзаваць значнага супраціўлення польскiм вайскам. Справа ў тым, што вялiкiя сiлы Чырвонай Армiі ў гэты перыяд канцэнтравалiся на ўсходнiм фронце, якi бальшавiцкі ўрад лiчыў галоўным. Нават у час наступлення палякаў мабiлiзаваныя ў Чырвоную Армiю накiроўвалiся на ўсход. Вясной 1919 г. польскiя войскi захапiлi Лiду i Вiльню. Урад ЛiтБел пераехаў у Мiнск. У мэтах канцэнтрацыi сiл і ўзмацнення абароны 1 чэрвеня 1919 г. у Маскве было прынята рашэнне аб перадачы паўнамоцтваў бальшавiцкiх урадаў Украiны, ЛiтБел i Латвiі ўраду РСФСР. Лiтоўска-беларуская армiя была перайменавана ў 16 армiю. Але польскае наступленне працягвалася. Савецкiя войскi пакiнулi Мiнск, Слуцк, Жлобiн, Рагачоў i iнш. Пагроза навiсла над Гомелем. I толькi на лiнii р. Бярэзiны фронт стабiлiзаваўся да вясны 1920 г. У сакавiку 1920 г. польскiя войскi пачалi новае наступленне. Пры дапамозе Антанты яны захапiлi Мазыр, Калiнкавiчы, Рэчыцу. 25 красавiка палякi сумесна з пятлюраўцамi разгарнулi наступленне на працягу ўсяго польска-савецкага фронту ад р. Прыпяць да р. Днестр. Дзякуючы перакiдванню войск з Усходняга фронту, Чырвоная Армiя 14 мая1920г. здолела перайсці ў контрнаступленне. Але з-за недахопу сiл наступленне не дала вынiкаў. Новае наступленне Чырвонай Армii распачалося ў лiпенi 1920 г. Яно было старанна падрыхтавана i дало плён. 7 лiпеня быў вызвалены Мiнск, а 1 жніўня Брэст. Пад нацiскам А. Чарвякова, З. Жылуновiча, Д. Чарнушэвiча ЦК КП(б)Б прызнаў неабходным выступiць з дэкларацыяй аб прызнаннi самавызначэння беларускага народа. 31 лiпеня 1920 г. у Мiнску была прынята Дэкларацыя незалежнасцi БССР у межах адной (Мiнскай) губернii. Гэта было не столькi аднаўленне беларускай дзяржавы, колькi супакойванне народных мас. Супраць гэтага акта выступiлi беларускiя эсеры, якiя жадалi бачыць Беларусь сапраўды цэласнай i незалежнай дзяржавай.

Удзел БССР у  стварэнні СССР. Павелічэнне тэрыторыі рэспублікі. Грамадзянская вайна 1918-1920 гг. на тэрыторыі былой Расійскай імперыі засталася адной з найбольш трагічных старонак гісторыі чалавецтва. Дваранска-буржуазны блок пацярпеў паражэнне, расійскае грамадства пазбавілася былой палітычнай, эканамічнай і інтэлектуальнай эліты. Прайграў вайну і нацыянальна-дэмакратычны рух. Чырвоная Армія знішчыла Украінскую Народную Рэспубліку, нацыянальна-дзяржаўныя ўтварэнні ў Грузіі, Арменіі, Азербайджане. У гэтых краінах, як і на Беларусі, была абвешчана савецкая ўлада, што на практыцы азначыла ўсталяванне дыктатуры бальшавіцкай партыі, яе рэгіянальных камітэтаў. Але далейшае развіццё міжнацыянальных адносін, аднаўленне народнай гаспадаркі, ліквідацыя эканамічнай і культурнай адсталасці народаў, якія раней уваходзілі ў склад Расійскай імперыі, не магло быць вырашана ў рамках так званага ваенна-палітычнага саюза савецкіх рэспублік. Фармальна рэспублікі былі незалежныя, як роўныя заключалі дагаворы з РСФСР, на самой жа справе паўнамоцтвы РСФСР перавышалі паўнамоцтвы іншых савецкіх рэспублік. І гэта пры тым, што фактычная ўлада канцэнтравалася ў руках кіраўніцтва бальшавіцкай партыі. У ходзе спрэчак у 1922 г. пра тое, якім быць новаму Саюзу, выявіліся два пункты погляду. Першы: прапанова І.Сталіна ажыццявіць "аўтанамізацыю" савецкіх рэспублік, г.зн. уключыць іх у склад РСФСР. Другі: ідэя У.Леніна ўтварыць новае дзяржаўнае аб'яднанне - Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, у які ўваходзілі б на роўных правах усе савецкія рэспублікі. Адны партыйныя дзеячы бачылі ў ленінскім плане ідэі канфедэрацыі, іншыя ж прапаноўвалі наогул скасаваць самастойнасць рэспублік. Але ў любым варыянце дзяржаўная ўлада павінна была належаць камуністычнай партыі, якая будавалася паводле прынцыпу дэмакратычнага цэнтралізму і забеспечвала ўсебаковы кантроль за ўсімі сферамі грамадскага жыцця. Паколькі аўтарытэт Леніна быў бясспрэчным, пераважная большасць партыйных і савецкіх дзеячаў выказалася за ленінскі план. 16 верасня 1922 г. Цэнтральнае Бюро КП(б)Б пастанавіла "лічыць мэтазгодным устанаўленне адносін паміж камісарыятамі Беларусі і камісарыятамі РСФСР аналагічныя з адносінамі, устаноўленамі паміж РСФСР і Украінай". Улічваючы, што адносіны РСФСР з УССР будаваліся як адносіны дзвюх роўных і незалежных рэспублік, гэта фактычна азначала, што ЦБ КП(б)Б было супраць сталінскага плана "аўтанамізацыі". На Беларусі ідэя стварэння СССР была падтрымана на павятовых партыйных канферэнцыях, 6 павятовых і 116 валасных з'ездах Саветаў, шматлікіх сходах працоўных. З'езды Саветаў УССР, БССР, ЗСФСР і Х Усерасійскі з'езд Саветаў (снежань 1922 г.) прызналі аб'яднанне савецкіх рэспублік у адзінай дзяржаве своечасовым. 30 снежня 1922 г. І з'езд Саветаў СССР зацвердзіў Дэкларацыю аб утварэнні СССР, у якой былі сфармуляваны асноўныя прынцыпы аб'яднання рэспублік: раўнапраўе і добраахвотнасць уваходжання іх у Саюз ССР, права свабоднага выхаду з Саюза і доступ у яго новым савецкім сацыялістычным рэспублікам. З'езд зацвердзіў Дагавор аб утварэнні СССР, які прадугледжваў арганізацыю 10 саюзных наркаматаў, Вярхоўнага суда і Аб'яднанага дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення, вызначаў асновы ўзаемаадносін паміж вышэйшымі органамі ўлады СССР і саюзных рэспублік. Быў абраны вярхоўны орган улады Саюза ССР - Цэнтральны Выканаўчы Камітэт (ЦВК). Старшынямі ЦВК былі выбраны старшыні ЦВК рэспублік, а кіраўніком урада (СНК) - У. Ленін, які ўжо быў цяжка хворы і практычнай дзейнасцю не займаўся. У снежні 1922 г. у СССР увайшлі РСФСР, УССР, БССР, Закаўказская СФСР (у складзе Азербайджанскай ССР, Армянскай ССР, Грузінскай ССР). Першая Канстытуцыя СССР (студзень 1924 г.) дэкларавала працоўным краіны шырокія дэмакратычныя правы і свабоды, актыўны ўдзел у кіраванні дзяржавай. У сакавіку 1924 г. па прапановах і хадайніцтвах беларускага кіраўніцтва Прэзідыум ЦВК СССР прыняў рашэнне аб вяртанні Беларускай ССР 16 паветаў Віцебскай, Смаленскай і Гомельскай губерняў. У снежні 1926 г. вернуты яшчэ два паветы: Гомельскі і Рэчыцкі. Вяртанне Савецкай Беларусі тэрыторый на ўсходзе значна ўзмацніла яе эканамічны і культурны патэнцыял, было актам гістарычнай справядлівасці. Стварэнне СССР адкрывала магчымасць аб'яднаць намаганні гістарычна звязаных паміж сабой народаў, спрыяць іх хуткаму эканамічнаму, сацыяльнаму і культурнаму развіццю. Аднак з канца 20-х гг. у СССР перавага ўсё больш стала надавацца цэнтралізму, скараціліся правы і магчымасці рэспублік. Фактычна пачала здзяйсняцца сталінская ідэя "аўтанамізацыі". БССР у складзе СССР фактычна карысталася толькі правамі нацыянальна-культурнай аўтаноміі і тэрытарыяльным самакіраваннем.