Оқушы жастардың өзін-өзі басқаруы және азаматтық қоғам

        Бағдарлы-әдістемелік  құжаттардың мақсаты мен міндеттерінде  жалпы даму стратегиясы, педагогикалық  қызметтің негізгі принциптері, басты мазмұнды қамтитын оқушылардың  өзін-өзі басқару жұмыстарын қамту қажет. Мекемелердің оқыту бағдарламалары түрлі қиындықтар мен педагогтың қиын оқушымен немесе белсенділерден құралған топпен жұмыстарынан тұруы шарт. Сонымен қатар нақты педагогикалық жағдайға байланысты жұмыс бағдарламасының бағыты, мазмұны мен вариативтілігі өзгеріп отыруы мүмкін.

        Соңғы уақытта жалпы басқаруда қашықтықтан оқыту технологиясы және әлеуметтік жобалар, оқушылардың өзін-өзі басқаруындағы менеджмент қолданылып келеді. Интернет желісі арқылы жекелей және топ мүшелерінің жетістіктері жайлы портфолио оқу жылындағы оқу процесінің нәтижесі және оқытушылар құрамының жетістігі ретінде бағаланады.

        Қашықтықтан  оқыту бойынша "өзін-өзі басқарудың менеджері", "желідегі лидердің жұмысы" курстары педагог пен оқушыларға өзін-өзі басқарудың шығу тарихы жайлы біліп, мына сұрақтарға жауап беруін қамтамасыз етеді: "Өзін-өзін дамыту үшін не қажет?" немесе "Лидерді қалай тәрбиелеу керек?".

        Берілген түрлі елдердегі оқытудағы әрекеттер пішіні ауданаралық жастар форумынан алынған. Бұл бағдарламалар арнайы тақырыптық бағдарламалар бойынша дайындалып, негізгі мақсаты - жалпы білім беретін мекемелердегі және балабақша белсенділерін қызықтырып, олардың жұмыс нәтижелерін жариялау болып табылады.

        Форум бағдарламасында белсенділерге арналған практикалық қызметінде қажетті әлеуметтік құзырлылықтар дайындалып, өңделеді. Олардың іскерлік белсенділіктері жоғарылап, белсенді түрде қарым-қатынас дамиды.    Әлеуметтік-психологиялық шарттар. Жалпы білім беретін мекемелердің әкімшіліктерінде оқушылардың өзін-өзі басқару жұмыстарына күмән келтіретін мұғалімдермен арнайы сөйлесіп алған дұрыс. Бұл тәрбиелік бағдарламаны жасанды түрде немесе күштеп жүргізуге болмайды, ол үшін мұғалімдер қауымы өздері оқушылардың өзін-өзі басқару жұмыстарының қажеттілігін түсінуі керек. Себебі, мұғалімдер қауымы оқушылармен тығыз жұмыс жасайды, олардың құқықтарын басқа мекемелер алдында қорғайды.

        Педагогикалық қызметтің бір түрі ретінде бұл салаға салғырт қарау, оны екінші реттік қызмет ретінде қарау дұрыс емес. Мектеп директоры, оның тәрбие ісі жөніндегі орынбасары  оқушылардың өзін-өзі басқару саласында ізденіс жұмыстарын жүргізіп, өзінің тәжірибесімен басқа педагогтармен бөлісіп жүрген  мұғалімдерге қолдау көрсеткені жөн. Оқушылардың өзін-өзі басқару жұмыстарын жүргізетін мұғалімдердің жұмысы нәтижелі және жемісті болуы үшін моральды және материалды қолдау табатын қызығушылықтарын туғызу қажет.

        Жоғары нәтижеге Л.С. В ыготскийдің пікірі бойынша жеке тұлға ретінде емес, қоғамдық іс әрекетіне мінездеме жасағанда қол жеткізуге болады. Оқушылардың қоғамдық іс әрекетке қатысуының нәтижесі ретінде мына қасиеттерді жауапкершілік, өз бетімен болу, әлеуметтік белсенділік, қарым-қатынаста болу, бейімделуге дағдылануды қалыптастыру және дамыту болып табылады. Педагогтың міндеті – оқушылардың іс әрекеті мақұлданып және мойындалуы үшін қызметіне дұрыс бағыт бағдар беруі керек [34,87].

        Оқушылардың өзін–өзі басқаруы осы механизммен шығады. «Оқушылардың өзін-өзі басқару» өзектілігіне – оқушылардың жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру, ең алдымен олардың азаматтық құқықтары мен қызығушылықтарын қорғауға бағытталған, жалпы білім беретін мекеменің мәселелерін шешуге қатысу арналады. Оқушылардың өзін-өзі басқаруға қатысуы  – азаматтық тұрғыдан сезінуді, өзіне және басқаларға деген құрметпен қарым қатынасты қалыптастыру; әлеуметтік құзіреттілікті көтеруге, әлеуметтік мәселелері бар ситуацияларда өздігінен шешім қабылдауға тәртіп және қаулылардың әлеуметтік дағдыларын дамытуға мол әсерін тигізеді.   Оқушылардың өзін-өзі басқаруы өз бастамасын көрсетуге мүмкіндік береді: өздігінен шешім қабылдауға және оқушылар ұжымының қызығушылығына байланысты оларды жүзеге асыру. Ережеге сай, өзін-өзі басқару ұжымның іс-әрекетін, осы іс-әрекеттердің ұйымдарын, өзінің жұмысын анализдеуде, атқарылған жұмысты қорытындылау және сәйкес шешімдерді қабылданғанды жоспарлауда көрініс табады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Өзін-өзі басқару іс-тәжірибесі оқушы жастардың әлеуметтік белсенділігінің қайнар көзі

2.1 Оқушы жастардың өзін-өзі басқаруды жалпы білім беретін мекемелерде

ұйымдастырудың негізгі тенденциялары.

 

         Әрекеттің тұлғалық және әлеуметтік мәні. А.С.Макаренко айтқан еді: әрекет өзін-өзі басқаруды туындатады, керісінше емес. Біз барлығымыз сәтті әрекет үшін бірыңғай команда болу қажет екенін әрбірі жалпы сәттілікке мақсатты бағытталғанын, жалпы нәтижеге қабілетті екенін түсінеміз. Егер де аты аңызға айналған Артур патшаны және оның дөңгелек үстелдегі қолбасшыларын еске түсірсек, олар «команда болып жұмыс істеген» кезде мемлекет гүлдеді, ал оның тұрғындары қорғаныста болған еді. Біздің мектеп мемлекетіміздің әрқашанда гүлденуін және оның тұрғындары қорғаныста болғанын біз де қалаймыз.

          Ежелден бері адамзаттың  өзін-өзі басқаруы қажетті білім қорын және балаларды тәрбиеге үйрету процесінің қалпын өндіру. Бізге жеткен мағлұматтарға байланысты көптеген  ежелгі мұғалімдердің білім беруі тәжірибе ретінде қызмет атқарған, мектептік өзін-өзі басқаруда теориялардың пайда болуы ойлар мен айтқандардың орындалу рөлі. Оған Платонның салмақты тәрбиенің үлгісі атты тұжырымдары мысал ретінде, Аристотелдің - адамдық тәрбие физикамен тығыз байланысты және оған ақыл-ойды тәрбиелеу деген ойы кіреді.

     Бірінші мектептік өзін-өзі басқару және оның ұйымы туралы атап өту ХVI жүз жылдыққа жатады. 1531-1556 ж.ж. аралығында Гольдберг(Силезия) қаласында Валентин Тротцендорф басқарған латын мектебінде жұмыс істеген. Ол осы әдісті азаматтық тәрбиелеуде арнайы өзін-өзін басқаруды мектептер мен мекемелерге пайдаланған педагогтардың бірі болып табылады. Мектепте ай сайын 15 оқушыдан деген сенат сайланып, өтілуі керек делінген. Оқушылар қоғамдық іс-шараларды міндетті орындауға  шақырылып отырды. [45,9]. 

     1758 жылы М.В Ломоносовтың қарастыруымен "кесімді мәскеулік гимназиясында" балалардың өзін-өзі басқару элементтерін пайдаланған. Шацкий олардың ішінде алғашықылардың бірі болып, балалардың өзін-өзі басқаруын қарастырған. 1906 жылы мәдениетті адамның бір типті қоғамын Мәскеуде құрған. Тәлімдік жүйенің негізінде "балалар патшалығы" идеясы жатты, тәрбиеленушіні жан-жақты дамыту мүмкіндігін қарастырды. Клубтар мен жиналыстар құрып, клубтағы және жалпы жиналыста қабылданған шешімдер міндетті болып саналды. Қазан революциясынан кейін өзін-өзі мектепте басқару жөнінде бір шама нормативті құжаттар қабылданды.

      Осы іс қағаздарға байланысты педагогтардың мектепте өзін-өзі басқару органдары дамыды (мұғалімдер кеңесі, оқыту-әдістемелік ұйымдар), оқушылардың (жалпы делегаттар жиналысы, комиссиялар және т.б.), еңбекші халық пен қоғамдық (ата-аналар жиналысы және оның комитеті), және оның жергілікті өзін-өзі басқару органы (мектептік жиналыстармен, конференциялар). А.С. Макаренко өзін-өзі басқару теориясына қосқан үлесі баға жетпес мол және басқарудың негізгі мектептік ұжымдық элементтерін анықтап  көрсеткен: мақсатқа бағыттылық, жоспарлау, ұйымдастыру мен өзін-өзі басқару. [45,10] 

       Оқушылардың өзін-өзі басқарудың негізгі қажеттілігі - жеке қажеттіліктерін қаруландыру және азаматтың құқығының оның мүддесінің ығын, қатысуды жалпы білім беру мекемесіндегі мәселелерді шешеді.

       Оқушылардың өзін-өзі  басқаруы, мемлекеттік дәрежеде  жақсы болғанымен, қарым-қатынаста  басқаларға әлеуметтік құзыреттілікте; әлеуметтік дағдылардың дамуы, әр  түрлі жағдайлардағы  жеке шешімдердің  қабылдануы қажет. Оқушылардың өзін-өзі басқаруы мен шешім қабылдауы ұжымдағы қызығушылықтарымен анықталады. Ережеге сай, ұжымдағы өзін-өзі басқару қызметтегі талдаулар, жоспарлау, жасалған қорытындылар мен сәйкес келетін шешімдер тексеріледі.

       Қазіргі уақытта, жалпы білім беру мекемесінде қысқа уақыттық бағдарлама бойынша әр түрлі шаралар мен «демократия ойынын» қарастырады. Сонда ғана, өзін-өзі басқаруда оқушылардың өзін-өзі басқаруы білім беру үдерісінде, басқару үдерісінде, жалпы білім беру мекемесінде жүзеге асады. Оқушылардың өзін-өзі басқаруы миллиондаған оқушыларға өзіндік тұлғалық қабілетін, қызықты істермен айналысуды, өзіне жауапкершілікті қабылдауды үйретеді.

       Оқушы жастар өзін-өзі таныту мен өзін-өзі билеуде еркін кеңістікте жаңашыл білім беру жүйесінде  өзін-өзі басқаруы  оқушылардың феномені ретінде қажеттіліктерін қанағаттандыруды көрсетеді, оның жоғары дербестігінің көрінісі білім беру ортасындағы дерек көзі болып табылады. Әлеуметтік өмірде өзін-өзі ұйымдастыру оқушыларды өзін – өзі басқарудың негізін құрайды. Қоғамдағы азаматтық қарым – қатынас жүйесіне кіру мүмкіндігі тығыз болып, өзара іс – әрекет әлеуметтік дағдыларды құрайды. Өзін – өзі өз – өзіне міндетті және тапсырманы алуға қабілетін бекіту, ұжымдағы тәртіпке бағыну және сол уақытта өз құқығын қорғап қалу. Жеке қызығушылығын топта және қоғамда белгілеу, өзін қоғамдағы ұжымның бөлігі ретінде сезіну.

        Өзін – өзі басқарудың негізгі қатысымға өз еркімен абсолютті шығуы және ортақтасу, қызметтегі еркіндікті мәжбүрсіз таңдау және мұндай таңдау мүмкіндігі осы қызметпен еш себепсіз еркіндікке шығу. Білім беру мекемелеріндегі мемлекеттік жүйе басқармасы «заңнамалық» билігінің ашық бөлінуіне орай сәтті қызметтерді, (заңнамалық қызметтер жалпы мектептік конференциямен өзін – өзі басқару кеңесін орындайды) және «орындаушылық» (орындаушы билік әкімшілік басындағы директорға жатады), бір – бірімен әрдайым өзара тығыз әркеттесетін әрекеттер жекеленбеуі тиіс.

        Мұғалімдер мен  білім беру модернизациясы жағдайында оқитындар бірлестігінің құбылысына функционалды мінездемесі өзіне иерархияланған жүйенің жалпы және арнайы қызметін оқушылардың өзін – өзі басқаруын дамытуға қосады, әсіресе мақсатты модельденген функция іс – әркетпен бірлескен (жоғары дәреже), әлеуметтік педагогикалық қызмет – оптимизация мен гуманизацияның өзара қарым – қатынасы, өзара түсіністігі, өзара әсер етуі (орта дәреже), жеделденген қызмет – өзара ақпараттандыру, өзара көмек, өзара әркеттестік ұйымы (төменгі дәреже), жеделденген қызметтің әрқайсысы жоғары және орта дәрежедегі барлық қызметті жетілдіруге бағытталған.

        Білім беру мекемесінде оқушылардың өзін – өзі басқарудың әртүрлі типтегі демократиялық қоғамдық жүйе бойынша әкімшілік басқару процесінде және ата – аналар ассоциациясында даму сатысы үш интеграциялық процесс арқылы мүмкіндік жасайды. Білім беру және басқару процесінде іс – әрекет пен нәтиже кейінгі мақсат пен мазмұны қамтылады, оқушылардың өзін – өзі басқаруы жаңашыл жүйеде болады және оқушылар мен білімділер ұжымы қайта құрылады.

        Ұйымның дамуы үшін маңызды фактор оқушылардың өзін – өзі басқару мен мұғалімдерді қайта даярлау, олардың бірлестігі қарым – қатынасынан көрінеді. Осындай дайындықта әлеуметтік оқыту болады. Бірлестікте мұғалімдер мен оқушылар арасындағы іс – әрекет және бірлестіктің өзара шығармашылық жағымен өзара қарым – қатынасы және жұмыс әдісі белсенді қолданылады.  Сонымен қатар, рөлдік ойындар оқиға туралы әдістер басқарудың қарым – қатынас түрі, өзара іс – әрекет өзіндік баға беру арқылы анықталады.

        Жүргізілетін мониторинг пен тәжірибе негізінде оқушылардың өзін – өзі басқаруға қатысты зерттеулер орындалады. Оқушыларлың өзін – өзі басқару дайындығы бірлестікте шығармашылық стилі басқару міндетінің шешімі мінез – құлықта көрініс табады. Мекемедегі қызметте оқушылардың өзін – өзі басқаруы санық критерий арқылы анықталады (нормативті құжаттар, қоғамдық мекемелердің тәжірибесі, жұмыс жоспары, отырыстардың өткізілуі, өзін – өзі басқарудағы белсенді мүшелер), осындай сапалық критерийлер (өңделген нормативті құжаттан, сандық жұмыс жоспары, қабылданған шешімдер) білім беру мекемесінде өзін – өзі басқару болып табылады.

        Білім беру мекемесіндегі оқушылардың өзін – өзі басқаруы әртүрлі типте, әртүрлі дәрежеде және талаптар мен жаңашыл әдістер және белсенді технологиялар бойынша анықталады. Оқушылардың өзін – өзі басқаруында топтық қызығушылықтар әлеуметтік дағдыларға сапалық мониторинг құрылады. Бұл топтағы арнайы шарттар қатарына өзін – өзі басқарудағы өзектілік пен тәжірибелік маңыздылық тұлғаның әлеуметтік ортада дамуы мен коммуникативті құзіреттілігі тұлғалық ерекшелігіне байланысты қалыптасады. Аталған түсініктермен қатар, өзін – өзі тәрбиелеу, өзін – өзі таныту, өзара талдау, өзара бақылау, өзін – өзі жетілдіру, шығармашылық талпыныс, тұлғаның әлеуметтік ортада іс – әрекеті және белсенділігі қосылады.

      Оқушылар мен мұғалімдер ұжымының өзін-өзі басқаруы және ата–аналардың мектептегі өзін-өзі басқаруға қатысуы.

Мектептік өзін-өзін басқарудың жүйелік моделін теориялық жағын қарастыру қажет. Жалпы білім беретін жаңашыл орта мектеп – ол әлеуметтік – педагогикалық күрделі мекеме, құрамына мұғалімдер мен оқушылар ұжымын кіргізетін, балалар мен ересектердің бірлестігінің ұйымы болып табылады. Балалар жұмысқа белсенді түрде қызығады, ата – аналар мектеп ұжымының заңды түріне кірмейді. Мектептегі әлеуметтік тапсырушылар, мектеп өміріне мектептегі басқару қызметіне толықтай мүмкіндік береді.

Мектептегі үлкен топтағы балалар өзін – өзі басқаруға, өз шешімін қабылдауға, білім беру үрдісінде қызығушылықтары болуы қажет. Өзін – өзі басқару әртүрлі қызмет атқарады:педагогикалық ұжым, педагогикалық кеңес(мектептегі мұғалімдердің өзін-өзі басқаруының жоғарғы мекемесі), әдістемелік кеңес, мұғалімдердің әдістемелік отырысы тәрбиешілермен сынып жетекшілердің шағын педагогикалық кеңесі, психологиялық-педагогикалық консилиум, құқықтық аттестациялық және басқа да педагогтар комиссиясы, оқу ұжымындағы өзін – өзі басқару, мектептегі оқушылар жиналысы (мектептегі өзін – өзі басқарудың жоғары мекемесі); мектептегі оқу конференциясы, мектептегі өзін – өзі басқарудың жоғарғы мекемесі, мектептегі оқу жиналысына қатысты шарттарды оқу кеңесіндегі жиналысты мектептегі оқу комитетінің штабы және өзін – өзі басқару қызмет мекемесі сыныптық жиналыста, олардың ішінде жұмыс мекемесі мектептегі ата – аналардың ассоциациясы мектептік ата – аналар жиналысы, мектептік оқу конференциясы мен ата – аналар комитеті және сыныптағы ата – аналар комитетін құрайды [46,56].