Романдағы фразеологизмдердің мағыналық топтары

Жалпы тіл біліміндегі фразеология мәселесіне байланысты шетелдік ғалымдардан Х.Касарес еңбегін атап өту орынды. Ол өзінің 1958 жылы орыс тіліне аударылып, бастырылып шыққан еңбегінде [9. 190]. Испан тілінің материалдарының негізінде фразеологиялық бірліктерде олардың мағынасына, құрылымына және функциясына қарай топтастырады. Х.Касарес фразеологизмдердегі сөз тіркестерін екі топқа бөліп қарайды. Біріншісі – фразеологиялық бірліктердің мағыналық тобы, екіншісі – фразелогиялық бірліктердің мағынасыз сөздер тобы. Екіншісін, топтағы сөз тіркесінің лексикалық мағыналыры жоқ, грамматикалық мағыналары бар, көмекші есімдер тобының функциясын атқаратындығын көрсетеді.

Х. Касарес фразеологиялық бірліктердің характері белгілері деп: 1) көпмүшелігін (многочленность), 2) құрамының тұрақтылығын, әрине барлық жағдайда емес, әдеттегі нормадан ауытқулығы, 3) грамматикалық аномолиясын, 4) мағыналырының идиомалығын, 5) троптығын (сөз не сөз тіркесінің тура не ауыспалы мағынада қолданылуы), 6) басқа тілге аударылмайтындығын көрсетеді.

Х. Касарес фразеологизмді грамматикалық көзқарастан 7 топқа бөліп көрсетеді:

1. субъективтенген сөз тіркесі.
2. субъктивтік (сын есімге) сөз тіркестері.
3. етістікті сөз тіркестері.
4. үстеулі сөз тіркестері.
5. есімшелі сөз тіркестері.
6. есімдікті сөз тіркестері.
7. одағайлы сөз тіркестері.

Х.Касарестің фразеологизмдер туралы ой-пікірлері жалпы тіл біліміндегі кейінгі зерттеулерге себепші болды.

Орыс тіл білімінде фразеологизмдер жөнінде пікір айтқан ғалымдарлдың көп екендігіне көзіміз жетті. Олардың еңбектерінің бір сыпырасын мақаламызда атап өттік. Солардың ішінде айрықша атауға тұрарлық ғалым деп Н.М.Шанскийді атауға болады.

Н.М.Шанский атап өтуіміздің екі түрлі себебі бар.

1. Н.М.Шанский академик В.В.Виноградовтан кейінгі фразеологизмдерді кең және терең зерттеген ғалым [10].
2. Н.М.Шанский жалпы тіл білімінде фразеологизмдерді топтастыру мәселесіне, өзінен бұрынғы зерттеушілер Ш.Балли, В.Виноградов еңбектеріне жаңалық енгізіп, фразеологизмнің 4-ші түрін (Фразеологические выражения – фразелогиялық сөйлемше) түрін енгізген ғалым. Қазіргі жалпы тіл білімінде осы төрт түрі бойынша зерттеулер жүргізіліп, жан-жақты талданып, көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді.

Н.М.Шанский фразеологиялық оралымдағы лингвистикалық единица ретінде қарап, жалпы тіл білімінде фразеологиялық оралымдардың толық түсінігін берген ғалым.

Фразеологиялық оралымдардың еркін тіркестерден айырмашылығы және жеке сөзге жақындығы туралы мәселе Н.М.Шанскийдің еңбегінде кең орын алған. Н.М.Шанский фразеологиялық оралымдардың лингвистикалық единица екендігін, олардың құрамындағы екі немесе одан да көп копонеттердің айрықша екпінменен айтылуы, фразеологизмдерді жасауға негіз болатынын атайды [10. 160-180].

Н.М.Шанскийдің еңбектерінде фраазеологиялық оралымдардың құрылымы, мағынасы, құрамы және олардың сөз таптарына қатынасы фразеологиялық оралымдардың морфологиялық ерекшеліктері, фразеологиялық оралымдардың варианттары, фразеологиялық оралымдардың синонимдік характерін, т.б. барлығы фразеологиялық оралым-лингвистикалық единица деген таруында нақты материалдар негізінде талданады. Фразеологизмде мұндай талдаулар жалпы тіл білімінде, сондай-ақ түркі тіл білімінде жалғасын тауып, бірнеше ғылыми еңбектер дүниеге келді.

Н.М.Шанскийдің еңбектерінде фразеологизмдер семантикалық мағыналарына қарай, фразеологиялыұ тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек және фразеологиялық сөйлемше деп төрт түрлі тұрғыдан талданады.

Н.М.Шанский фразеологизмнің терминдік характер екендігін, железная дорога, белый гриб, слепая кишка, вопросительный знак т.б. терминдік құрамға кіретіндігін дәлелдеген. Ғалымның айрықша көңіл бөлген мәселесі фразеологиялық оралымдардың лексикалық құрамы. Фразеологиялық оралымдардың құрамында күнделікті қолданып жүрген, түсінікті сөздермен қатар, түсініксіз көнерген сөздер, диалектілік сөздердің де болатынын атап көрсетеді.

Профессор Н.М.шанскийдің айрықша талдағаны – фразелогиялық оралымдарлдың структуралық типтері.

Ғалым бұл мәселелерді фразеологиялық оралымдардың сын есім + зат есім. Зат есім және зат – ілік септігі арқылы жасалатыны, етістік және зат есім (предлог және предлогсыз).  Фразеологизмнің көркем поэтикалық характерлі деген модульдерін көрсетеді.

Н.М. Шанскийдің фразеологизмдер жөнінде айрықша көңіл бөлген мәселесі, шығу тегі – этимология жөніндегі құнды-құнды пікірлері. Орыс тіліндегі фразеологизмдерді басқа тілден енген фразеологиялық оралымдар, ескі славян тілдерінен енген фразеологиялық оралымдар, Батыс Европа тілдерінен енген фразеологиялық оралымдар деп топтастырады.

Орыс тіл білімінде калькалану арқылы енген фразеологизмдердің өзін де ғалым бірнеше түрге бөліп көрстеді. Мысалы, анық және анық емес (точные, неточные) фразеологиялық калькалар (полукальки) деген тәрізді терминдерді орыс тіл біліміне Н.М. Шанский кіргізген болатын. Шанскийдің айрықша көңіл бөлудегі мәселесі фразеологизм саласында, фразеологизмдердің экспрессивтік-стилистикалық қасиеті. Бұл мәселеде ғалым фразеологиялық оралымдардың сөйлеу тіліндегі, кітаби тілдегі фразеологизмдердің архаизм, историзм түрлеріне және олардың көркем шығармалары мен публицистикасына көп көңіл бөледі.

Орыс тілінде фразеологияның Кеңес дәуіріндегі дамуына, даму мәселесі және оның проблемалары ғалымның еңбектерінен тыс қалмаған.

Қорыта айтқанда, Н.М. Шанский жалпы тіл біліміндегі фразеологизмдер жөніндегі ілімді дамытуға елеулі үлес қосқан ғалым.

Жалпы тіл біліміндегі фразеология туралы зерттеулер бұл көрсетілген авторлармен шектелмейді. Жалпы тіл біліміндегі фразеология ғылымының өз алдына жеке сала болып дамуына үлес қосқандар деп: Н.Н Амосова, В.Л. Архангельский, М.И. Исаев, А.В. Кунин, А.Н. Кожина, В.Ф. Рудов, Л.И. Ройзензон, А.П. Хазанович, В.Н. Телия, А.М. Бабкин, М.М. Копыленко, Л.И. Бущуй, Е.А. Малиновский, А.Д. Хаютин т.б. атауға болады. Тіл білімінің бұл саласына байланысты зерттеулер М.М. Копыленконың көрсетуінше, жалпы тіл білімінде мыңға жуық еңбектің барлығы айтылады.

Біздіңше, фразеологияның айрықша кең, әрі терең жан-жақты зерттелген дәуірі кешегі Кеңес Одағы тұсы. Соңғы екі-үш жылда бір рет фразеология туралы одақ көлеміндегі өткеріліп тұрған конференция болды. Мысалы, фразеологиға арналған конференциялар Ленинград, Баку, Самарқанд қалаларында болып, фразеологияның қол жеткен табыстары, алдағы уақыттағы міндеттері т.б. ұсыныстар болып тұруы.

Тіл білімінде фразеологизмдердің зерттеуге тиісті мәселелері әлі баршылығы көрініп түр. Осындай шаралардың шарапаты түркі тілдеріне де тиді деуге болады. Соның ароқасында түркі тілдерінде фразеологизмдер туралы қыруар еңбектер дүниеге келді.

ә) Түркі тілдеріндегі фразеологиялық зерттеулер. Түркі фразеологиясы облысында алғашқы жұмыстардың бірі – І. Кеңесбаевтың “Қазақ тіліндегі тұрақты сөз тіркестері (қос сөздер, идиомалар мен фразалар)” тақырыбындағы диссертациясы болып табылады. Түркі тілдеріндегі фразеологияға қызығушылықтың басым болуы академик В.В. Виноградовтың орыс тіліндегі фразеология туралы атақты жұмысының шығуына байланысты болды. Расында, түркі-орыс сөздігі және ондағы фразеологиялық материалдардың бөлігі  бола тұра, түркі тілдеріндегі фразеологияның теориялық мәселелері 50-жылдардың басынан бастап дами бастады. Лексикология оқу құралдарында фразеологияға арналған бөлімдер, сондай-ақ бөлек түркі тілдерінің фразеологиясынан кандидаттық диссертациялар жарық көре бастады. Түсіндірме және екі тілдегі түркі-орыс тілдеріндегі сөздіктерде ұлттық тілдердің фразеологиялық материалдары жарық көріп, жеке түркі тілдері бойынша фразеологиялық сөздіктердің құрылымы туралы, фразеологиялық байлықтарды жүйелеу және жинау жұмыстары бастау алды.

Түркі фразеологиясымен жұмыс жасау барысында және зерттеушілер орыс тілінде өңделген материалдарды түркі тілдеріне аудару фактілерін бақылауға болады. Мысалы, түркі тілдеріндегі фразеологияларды зерттеу барысында рыс тіліндегідей тұтастық, бірлік және тізбек (тіркес) сияқты фразеологияның үш семантикалық түрі табылған.

Түркологтар фразеологияны оқыту барысында әр түрлі әдістемені басшылыққа алатындығын атап айтуға болады.

Кейбір зерттеушілер фразеологияны сол немесе басқа түркі тілдеріндегі тұрақты сөз тіркесі туралы жалпы мәселенің бір бөлігі ретінде қарастырады. Оны мына түркологтардың зерттеулерінен көруге болады: І. Кеңесбаев, С. Мұратов, Р. Юсипова, Ч. Сайфуллин және т.б. жоғарыда аталған авторлар фразеологиялық бірліктердің тұрақты сөз тіркестерінің басқа түрлерімен байланысын қарастырады. Олар: қос сөз тіркестерімен, мақал-мәтелдермен, күрделі сөздермен т.б. Әдетте бұл авторлардың жұмыстарында тұрақты сөз тіркестерінің барлық түрлерінің белгілеріне қарай бөлінеді: тұрақты лексикалық құрам, туынды, семантикалық бірлік және т.б.

Басқа түркологтарға фразеологияның өзін ғана қарастыру тән. Олар өз жұмыстарында фразеологиялық бірлік пен тұрақты сөз тіркестерінің басқа түрлеріндегі ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл әдіс К. Бабаев, А. Байрамов, Л.Н. Долганов, М. Мұхамадиев, Ш. Рахматуллаевтардың жұмыстарына тән.

Түркі фразеологиясын алғаш зерттеушілердің бірі І. Кеңесбаев болып табылады.

Ол өзінің “Қазақ тіліндегі тұрақты сөз тіркестері (қос сөздер, идиомалар және фразалар)” тақырыбындағы диссертациясында идиомаларды мына белгілермен сипаттайды.

1) идиомалардың жалып мағынасы, құрамындағы компоненттердің мағынасынан  өзгеше болады;

2) идиомалардың компоненттеріне  бекітілген орын болады;

3. идиомалар басқа тілдерге сөзбе-сөз аударылмайды;

Идиомалар бір компонентті болуы мүмкін, мысалы, сұғанақ, тістену, аластау. 

С.Н. Мұратов “Устойчивые словосочетания в тюрских языках” деген жұмысында фразеологиялық бірлікиерді тұрақты сөз тіркестері сияқты анықтаған [11. 36].

Олар идиоматизация толық және толық емес болады деп айтады.

С. Н. Мұратов идиоматикалық, әдетте образдылық, меиафоралық сөз тіркестері болады деп санайды.

Құрамда сөздерді С.Н. Мұратов сөз тіркестерінің лексиколизацияланған жолмен жасалған деп тауып, қорытындысында синтаксистік қатынасқа түскен сөз соңғы жоспарға қойылып және сөз тіркесі біріккен мағына сияқты қабылданады [11. 38].

С.Н. Мұратов тұрақты сөз тіркестері грамматикаланған тұрақты сөз тіркесіне барлық атау және етістік тіркестерін жатқызады.

Р.Р. Юсипов “Устойчивые глагольные сочетания в турецком языке” еңбегінде [12.118] тұрақты сөз тіркестері мен еркін тіркестердің компоненттерінің арасындағы синтаксистік қатынастың негізгі құрылымдық белгісі “Тұйықтық” деп санайды. Р.Р. Юсипов тұрақты етістікті сөз тіркесінің атау компоненті ережесіне сәйкес фраземалар құрамына қатаң айқындалған нұсқасында атқарады. оның грамматикалық нұсқасын атау компоненттерімен ауыстыру және жаңа грамматикалық нұсқасын ендіру көп жағдайда мазмұнын жоғалтуға әкеліп соғады.

Етістікті компонент сөз түрлердіру қасиетін жоғалтпай еркін сөз тіркестеріндегі етістіктей бейімділік, түрлендіру қасиеті болмайды және көп жағдайларда аталған осы үйлесімге нақты бір нұсқада қолданылады.

Р.Р. Юсипов фразеологиялық бірліктердің классификациясын беріп және компоненттердің біріккен сатысы туралы, онда фразеологиялық кірігу грамматикалық және семантиалық синтездерді атқарады, оның компоненттерін синонимдермен ауыстыру мүмкін емес.

Фразеологиялық бірлік бөлінбейтін біртұтас единица бола алмайды. Олар біртұтас образды мағына ретінде оқылады.

Фразеологиялық сөз тіркесі семантикалық бірлік бола алмайды.

Ч.Т. Сайфуллин “Қазіргі ұйғыр тіліндегі тұрақты сөз тіркесі” тақырыбындағы диссертациялық жұмысында [13. 27] фразеологиялық бірлікті мақал, мәтел, жұмбақ, қанатты сөздер, қос және күрделі сөздермен бір дәрежеде қарастырады.

Ч.Т. Сайфуллин семантика көзқарасына қарай тұрақты сөз тіркестерін екі негізгі топтарға бөліп қарастырады:

1. Фразеологиялық бірлік – бөлек бір сөзге тең компоненті семантикалық

суммадағы тұрақты сөз тіркесі.

2. Фразеологиялық сөйлемше – сөйлемге тең компоненті семантикалық

суммадағы тұрақты сөз тіркесі, оған мақалдар және мәтелдер, жұмбақтар мен қанатты сөздердің кейбір бөліктері жатады.

Ч.Т. Сайфуллин ұйғыр тілінің фразеологиялық бірлігіне семантикалық және морфологиялық классификация жасайды.

Ч.Т. Сайфуллин компоненттердің семантикалық байланысу деңгейіне қарай фразеологиялық бірліктің үш тұрін шығарады:

1. мүлдем сәйкес келмейтін және үйлеспейтін фразеологиялық тұтастық;
2. сәйкес келмейтін, бірақ дәлелденбеген – фразеологиялық тұтастық;
3. бостандығына шек қойылған – фразеологиялық тұтастық;

Ұйғыр тіліндегі фразеологиялық бірліктерді былай бөледі:

1. субстантивтенген фразеологиялық бірлік;
2. адъективтенген фразеологиялық бірлік;
3. етістікті фразеологиялық бірлік;
4. адвербиалды фразеологиялық бірлік.

Ч.Т. Сайфуллин сонымен қатар фразеологиялық тілдік талдау жасаған. Ол мақал-мәтелдің ұқсастықтары мен ерекшеліктерін, олардың синтаксистік құрылысын қарастырып, ұйғыр тіліндегі қос сөздер мен олардың семантиа-грамматикалық классификациясына аса көңіл бөлген.

Сол себептен, жоғарыда аталған түркологтардың зерттеу объектілеріне әр түрлі типологиялық материалдар (қос сөз тіркестері, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, қанатты сөздер, фразеологиялық бірліктер) алу себебі олардың тұрақтылығы мен бірізділігіне байланысты.

Семантика мен грамматикалық жүйеде бұл тұрақты сөз тіркестерінің түрлері бір-бірінен тез ерекшеленеді.

Оларға семантикалық классификациялаудың біркелкі белгілері анықталмаған. Фразеологиялық бірліктер компоненттердің біріккен семанткалық деңгейінде топтасады, ал қос сөз тіркесі компоентінің мағынасына қарай; шыншыл немесе нақты емес, синонимикалық немесе антонимикалық және т.б. болып бөлінеді.

Басқа түркологтар фразеологияны кең мағынада қарастырмайды.

Л.Н. Долганов “Қазіргі түркі тіліндегі идиоматиканы дамыту жолдары” тақырыбындағы диссертациялық жұмысында фразеологиялық бірліктердің жасалу жолын қарастыра отырып, олардың екі семантикалық түрлері: тұтастық және бірлік деп көрсетеді. Ол фразеологизмдер шығу тегіне қарай біркелкі еместігін, идиоманың мағынасының шығу тегі әр түрлі себептері барлығын атап айтады.