Қазіргі жағдайда корпорацияның (фирманың) қаржылық тұрақтылығын басқару

Шетелдік серіктесті таңдау үрдісі аяқталғаннан кейін тіркеуге қажетті құрылтайшылық құжаттарды дайындау және келіссөздерді жүргізу  шаралары жүзеге асырылады.  Біріккен кәсіпорын қатысушы жақтардың мүдделерінің теңгерімділігіне негізделген одақ болғандықтан, ең алдымен келіссөздер бастамаларында шетелдік құрылтайшылардың мүдделерін айқындап алу қажет. Шетелдік тәжірибеде БК құруға ықылас танытушы шетелдік кәсіпорындардың негізгі қағидаттары мына мәселелерге сүйенеді:

-жергілікті серіктеспен  қамтамасыз етілетін ішкі нарықта  өнімді өткізудің ұзақ мерзімді  кепілдігі;

-бос капиталды алынатын  пайданы ұлғайту үшін пайдалану;

-өндіріс шығындарын  қысқарту және сыртқы нарықтардағы  бәсекелестік позицияны нығайту;

-жеңілдіктер алуды  және жергілікті билік органдарының  тарапынан мүмкін болатын дискриминациялық  әрекеттерден қорғануды қамтамасыз  ететін жергілікті серіктеспен  тығыз қатынастарды бекіту;

-кәсіпкерлік қызметті  жүзеге асыруға қолайлы қаржылық  аспектілер;

Бірақ, тәжірибе көрсеткендей көптеген шетелдік кәсіпкерлер БК қызметінің затына жатпайтын біржақты мақсаттағы пайдаға қол жеткізуге ұмтылады. Мұндай мәселелердің мысалы мыналар  бола алады:

- жарғылық капиталға  салымды сапасыз және бұзылған  өнім ретінде жүзеге асыру;

- жарғылық капиталдағы  өз салымының ақшалай бағамын  серіктесінің бейхабарсыздығы есебінен  арттыру.

Болашақтағы шығындардың  алдын алу үшін келіссөздердің бастапқы кезеңінде шетелдік серіктестің  отандық құрылтайшының мүдделеріне  қайшы келетін мәселелерді айқындап алу керек.

Егер серіктестер арасында келіссөздер сәтті аяқталатын болса, олар өздерінің жоспарлары жайлы  хаттама дайындайды. Бұл құжаттың заңдық күші жоқ, бірақ оны дайындауға үлкен жауапкершілікпен қарау қажет. Хаттаманың формасы тәжірибеде әрқалай болып келеді, тек біріккен кәсіпорын құруға ықыластылық жайлы ақпарат қана көрсетілетін қысқа формадағылары және қатысушы жақтардың келісімдеріне қол жеткізілген БК құрудың және оның қызметінің негізгі жағдайлары көрсетілетін кеңейтілген формадағылары да бар. Хаттамаларға ортақ бағыт егер онда БК құруда шешілетін сұрақтардың бәрі қамтылатын болса, келесі құрылтайшылық құжаттарды дайындауда өзара келісімдердің де аз көлемі талап етіледі.

БК жобасын әзірлеу  бойынша шаралардың ұйымдастырылуының келісімділігіне сәйкес жоспарлар туралы хаттамаға қол қойылғаннан кейін серіктестер техникалық-экономикалық зерттеулер  және құрылтайшылық құжаттарды әзірлеу кезеңіне өтеді. Техникалық – экономикалық негіздеудің де заңдық күші жоқ, сондықтан ол серіктестерге белгілі міндеттерді жүктемейді.

Техникалық – экономикалық зерттеулер жүргізумен қатар БК жарғысын және БК құру туралы келісімшартты  дайындау шаралары жүргізіледі. Көрсетілген  құжаттарды дайындау жауапкершілігін  БК кез келген құрылтайшысы өз міндетіне ала алады.

Келісімшарт және жарғы  формасы әр түрлі сипатка ие, бірақ  олар мынадай міндетті баптарды қамтыуы  тиіс.:

• кәсіпорын қызметінің мақсаты және заты;
• кәсіпорынның орналасқан орны;
• БК құрылтайшыларының құрамы;
• жарғылық қор (жарғылық қор көлемі, әрбір қатысушының үлесі, жс органдары (құрамы, құрылымы және құзреті, шешім қабылдау реті, серіктестердің ортақ шешімі талап етілетін мәселелер шеңбері);
• кәсіпорынның жойылу реттілігі.

Құрылтайшылық құжаттарды дайындауда келісімшарт БК құрудың  және қызметінің негізгі принциптері мен ережелерін бейнелеуі тиіс, ал жарғы осы принциптерді жүзеге асыру механизмін ашып көрсету мақсатында оларады нақтылауы және толықтыруы қажет. Келісімшарттың мазмұны мен формасын анықтаудағы негізгі міндеттердің бірі белгілі, ашық келіспеушіліктермен қатар, жабықтарының да алдын алу болып табылады. Серіктестердің көзқарастары әр түрлі болған сайын жабық келіспеушіліктердің пайда болу мүмкіндігі де арта түседі.  Әріптес елдердің шаруашылық жүйесіндегі және құқық реттілігіндегі өзгешеліктер көп болған сайын келіспеушіліктерді алдын ала болжау қажеттілігі де арта түседі. Құрылтайшылар өз серіктес елдерінің құқықтық және шаруашылық жүйесін жақсы білген сайын  біріккен кәсіпорынның қызметі сәтті жүреді.

Келісімшарттың мазмұны  мен формасын анықтау үшін халықаралық құқық облысында, біріккен кәсіпорын орналасатын елдің ерекшеліктері туралы терең білім қажет. Әдетте БК оның жобасын жасаушы елде орналасады. Серіктестік формасын реттейтін құқықтық нормаларда елдегі заң орындары БК мүшелеріне міндеттемелер бойынша толық жауапкершілік арта ма, әлде шектей ме соны нақтылап алу қажет. Көптеген елдердің заңнамаларында мұндай қоғамдардың бірнеше типін қарастырады. Мысалы, олардың ішінде көп тарағаны жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер болып табылады. Тағы бір анықтап алатын жағдай, құқықтық нормалар таңдап алынған құқықтық формаға келісімшартты сай құрастыруға икемділікті қамтамасыз ете ме, яғни белгілі бір жағдайларда БК құрылымын өзгертуге қажеттілік туындауына байланысты оған мүмкіндіктің қамтамасыз етілуін қарастыру қажет. Келісімшарттың мазмұны мен формасын анықтаудың бір құралы болып басшылық акционерлік қоғамның Бақылау кеңесінен немесе серіктестік жиналысынан келісімді талап ететін мәселелер тізбегі табылады. Кәсіпорынның құқықтық формасын таңдауға әр түрлі сұрақтар, мысалы серіктестіктің акционер-қатысушылары кәсіпорын басшылығынан қажетті ақпараттарды талап етуі әсер етуі мүмкін.

Маңызды рөлді салықтық-құқықтық мәселелер де алады. БК құру туралы негізгі келісімшарт міндетті бөлімдер мен жарғыдан тұрады және өз мазмұнында БК қызмет формасын, мақсат, міндеттерін, кәсіпорын капиталындағы серіктестер үлесін бекітеді. БК құру туралы келісімшартта әр түрлі аспектідегі сұрақтар, яғни БК формасын, типін, БК қызметін басқару, бақылау және валюталық ассигнованиелер жайлы мәселелер қамтылады.  БК басқару жүйесі біріккен кәсіпорындағы шетелдік инвестор үшін өз мүддесін қамтамасыз етудің бірден бір мүмкіндігі болып табылады. Бақылау, басқару мәселелерін, міндеттерін, құқықтарын бөлу серіктестердің БК қызметінің әр түрлі сфераларына тигізетін әсерлерін айқындайды. Шетелдік инвестор үшін БК құру әдетте өткізудің қолайлы жағдайларын жасаумен мақсат етіледі, яғни ерекше назар маркетингке бағытталады. [2]

 Серіктестер арасында  басқару және бақылау міндеттерін бөлу олардың БК қызметіндегі құқықтық және функциялық мүмкіндіктері мен шектеулерін айқын көрсетеді. Келісімшартта туындайтын күрделі жағдайлар толығымен көрсетілмеуі мүмкін, бірақ келіспеушіліктердің алдын алу көбінесе дау-жанжалды шешу процедурасындағы жауапкершілікті бөлу және шектеудің қалай жүзеге асатындығына байланысты болады.

Жарғылық капиталдағы  үлесіне байланыссыз басқарудың негізгі функцияларының шетелдік серіктес құзырына аударылуы келісімшарттың мазмұнындағы жарғылық капиталдағы  аз үлеспен шетелдік серіктестің БК басқаруда артық құқыққа ие болуын ерекшелеп көрсетеді.

БК қызметін басқару  және бақылау мәселелері келісімшартқа  отырған елдердің алатын позицияларына  тәуелді шешіледі.

Сонымен қатар келісімді  талап ететін мәселелердің негізі жағдйларын атап кетуге болады:

• Басқару органындағы келісімшартқа отырушы елдердің әрқайсысынан сайланатын өкілдер саны және БК тең өкілеттілікті айқындайтын акциялардың сандық және сапалық қатынасы;

-  Басшылық орындарға  тағайындау және осы тұлғалардың  жауапкершілігі;

-   «вето» құқығы;

-   Акционерлер мен  дирекция арасындағы келіспеушіліктерді  шешу;

- Келісімшартқа отырған екі жақ акционерлерінің міндеттері мен өкілеттіліктерін анықтау. Дәстүрлі акционерлік қоғамдарда акционерлер фирманың қызметіне бақылауды Директорлар кеңесі арқылы жүзеге асырады. Директорлар кеңесі фирманың қызметіне және басқаруға байланысты барлық мәселелермен айналысады және міндетті тұлғаларды сайлайды.

Келісімшартқа отырушы  елдер БК қызметін басқаруда тең  қатынасты жөн санайды, ол әр жақтан Директорлар кеңесіне жеткілікті мүшелерді  алумен жүзеге асады. БК қызметін басқару  тек Директорлар кеңесін тағайындаумен  ғана шектелмейді, сонымен қатар  БК міндетті жұмыскерлері де теңдік принципіне негізделіп тағайындалады. БК паритетті қатынаста құру келіспеушілік туындататын мәселелер тізбегіне себеп болуы мүмкін. Оларды шешу механизмі мынаны қамтуы тиіс:

- Директор міндетіне  тағайындау, оның жауапкершілігіне  келіспеушілік мәселелерін шешу жатады ( жыл сайын екі жақтан кезекпен немесе тек бір жақтан сайланып отырады);

- Ұзақмерзімді жоспарлау  мен болжамдау сұрақтары бойынша  жоғары квалификацияланған мамандар  тобын құру;

- Бағалы қағаздарды  сату және сатып алу құқығы;

- Келіспеушіліктерді  бейресми түрде шешу;

- Арбитраж қызметтерін  қолдану; 

Мемлекеттерде БК қаржыландыру белгілі нормативтер бойынша  жүзеге асырылады. Бұл қаржыландыру мәселелерін реттейді және жобаға меншікті капитал салу туралы шешім қабылдауға әсер етеді. Ескерте кететін жағдай, кейбір мәселелерде БК капитал салымының жартысынан астамын меншікті капитал мен қарыз есебінен өтеуге тура келеді, кейде БК капиталының минималды мөлшері (салаға байланысты) заңнама нормаларына, мемлекеттік органдар рұқсаттарына тәуелді бекітілуі мүмкін. Мұндай рұқсаттар жоба үшін маңызды барлық сұрақтар төңірегін, капитал көлемі туралы, ондағы проценттік қатынастағы шетелдік қатысушының рұқсат етілетін үлесі туралы мәліметтер қамтылуы тиіс. Жобаның жүзеге асуымен байланысты рұқсаттармен қатар валюта-құқықтық мәселелерге қатысты Ұлттық банктің арнайы рұқсаттары талап етіледі. Валюта-құқықтық аспектілерге валюта балансы тапшылыққа ие елдер ерекше назар аударуы тиіс. Ұлттық банктің рұқсатын алу тек капитал салымдары үшін ғана емес, сонымен қатар біріккен кәсіпорынға мүше-құрылтайшылары тарапынан ұсынылатын займдар үшін, немесе шетелдік серіктес тарапынан БК-ға ұсынылатын займдар үшін талап етіледі. Арнайы рұқсаттар лицензиялар, «ноу-хау», техникалық қолдау және т.б. үшін қажет. Қаржылық көмектің басқа түрлерімен қатар (несиелерді берудің жеңілдетілген жолдары) кәсіпорынды ұйымдастыру үшін мемлекеттік несиенің маңызы зор. БК ұйымдастырылатын елдің салықтық режимін және біріккен кәсіпорынның басшылығының қайда орналасуы жайлы мәселелер де толығымен зерттелуі тиіс.

Белгілі уақыт аралығында жүзеге асырылатын инвестициялар туралы заңнамалар шеңберінде салықтық жеңілдіктер  кепілдендірілуі мүмкін.  Біріккен кәсіпорынды ұйымдастырушы серіктестер  кәсіпорын меншігіне материалдық  және материалдық емес құндылықтар түрінде оған қатысу құқығына ие болу үшін салым салады. Әдетте бұл салымға салық салынады.

Әрбір серіктес салымды  технология, салық аз салынатын басқа  басқа да материалдық және материалдық  емес құндылықтар түрінде салуға тырысады.

Құрылтайшылық құжаттар әзірленіп, техникалық – экономикалық зерттеулер жүзеге асырылғаннан кейін БК құрудың соңғы кезеңі – оны тіркеу.

БК тіркеуден өткеннен кейін ол заңдық мәртебеге ие болады да, құрылтайшылары БК-ның біріккен кәсіпорындар реестріне енгізілгендігі жайлы анықтаманы алады.

Мемлекеттің салық салу облысындағы көмегі БК құру туралы шешім қабылдауда елеулі орын алады. Халықаралық инвестициялық қызметті дамытуға байланысты мемлекеттік шаралар  БК құрудағы тәуекел деңгейін төмендетуі мүмкін. [2]

Келесі маңызды мәселенің бірі түсетін ағымдық табысты, салықтық жеңілдіктерді алу мүмкіндігін және уақытын жоспарлау болып табылады.  Сондықтан БК құру туралы бірнеше келісімді қамтитын жалпы келісім біріккен кәсіпорынның серіктестерінің құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы айқын көрсетілетін, олардың әр түрлі мүдделерінің теңгерілетін және сәтті әріптестікті қамтамасыз ететін көп жақты кешен болып табылады.

Заңнамалық нұсқамалар, әр түрлі рұқсаттар және ондағы көрсетілетін шарттар мемлекеттік органдардың, халықаралых мемлекеттік келісімдердің шешіміне байланысты болады. Сондықтан БК ұйымдастыру ерекшеліктеріне жататын мәселелер:

• құруға дайындық шараларын жүргізу;
• қаржыландыру;
• салықтар төлеу;
• сипаттық белгілері;
• классификациялық белгілері.

1.3  Корпорациялардың жағдайын тұрақтандырудың механизмдері

Корпорациялардың қаржылық жағдайын тұрақтандырудың ішкі механизмдері ең алдымен кәсіпорынның ағымдағы төлем  қабілеттілігін қалпына келтіруге  ба-ғытталуы тиіс. Ағымдағы төлем қабілетсіздікті  жою мақсатында корпорация қаржылық жағдайды жетілдіру бойынша оперативтік шаралар жүргізу, яғни ағымдағы шығыстарды азайту және кейбір активтерді сату қажет. Осыдан кейін алдағы кезеңде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын  қамтамасыз етуге бағытталған тактикалық шаралар жүргізілуі қажет. Корпорацияның толық қаржылық тұрақтылығының негізгі шарты ол – ұзақ мерзімді қаржылық теңдікті қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан корпорацияның стратегиялық шаралары қаржылық тұрақтылықты  ұзақ мерзімде уақытқа дейін сақтап тұруға бағытталуы тиіс.

Корпорация меншікті айналым қаражаттарының жетіспеушілігін азайту мақ-сатында  жаңа акциялар мен облигациялар шығаруы  мүмкін. Бірақ жаңа акция-ларды шығару олардың бағамдарының төмендеуіне  алып келуі мүмкін. Сон-дықтан батыс  елдерінде көбіне облигацияларға көп жүгінеді.

Корпорацияның банкроттығының алдын  алу жолдарының бірі ол – акциялар бойынша дивидендтер көлемін  азайту немесе төлеуден уақытша бас  тарту. Бі-рақ бұл шараны іске асыру  үшін корпорация акционерлерін қаржылық сауық-тыру бағдарламасының  нәтиже беретіндігін және болашақта дивидендтер көле-мінің өсетендігіне сендіру қажет.