Бөлім. Басқарудың теориясы және әдістемесі

         Өндірісті  басқаруды дамытуға XVIII ғасырдағы  ірі кәсіпорынға ауысқан өнеркәсіптік  революция күшті қозғау салды.  Қолөнершінің бармағынан бал  тамған шеберлердің орнына, көбінесе  жөнді мамандығы жоқ жалдамалы жұмысшылар келді.

         Саяси эконмиканың  басты өкілдерінің бірі – А.Смт  пен Д.Рикардо бастаған ағылшын  саяси экономикасы – жаңа жағдайда (фабрикалық еңбек бөлісу, өндірістік  бақылауды ұйымдастыру т.б.) басқару  мәселесіне ерекше көңіл бөлді.

         Капиталистік  фабрикада адамдар еңбегін басқаруға  социалис-утопистер, мәселен, Роберт  Оуэн ерекше көңіл бөлді. Ол  әсіресе қазірге кезде біз  айтып жүрген «адам факторына»  ерекше көңіл бөлді. Оуэн таза  теориямен шектеліп қоймады. XIX ғасырдың  басында ол өз тоқыма фабрикасында батыл эксперимент жасады: кәсіпорында жұмысшылардың тамақтануы ұйымдастырылып, ал завод поселкасында жаңа мектеп салынды, территориясы жөнге келтіріліп, көгалдандырылды. Демек, біздің қазіргі күшті әлеуметтік саясатқа ұмтылуымыздың көне тарихы, лайықты ізашарлары болған.

         Оуэн еңбек  өнімділігін арттыру үшін моральдық  ықпалды да пайдаланған; адамдардың  басқалардан кем түскісі келмейтінін  білет ол, өндірісте жарыс ұйымдастырды: таңдаулы жұмысшылардың қызыл  лента, орташасында – көк, нашарында – сары лента пайда болды.  Осы келтірілген деректерден аңғаратынымыз – басқару барлық қоғамдық формацияда болған.

3.3. Өнеркәсіптік революция.

         Өндірісті  басқарудың ғылыми негіздерін  қалыптастыру өткен ғасырдың  соңғы он жылдығында басталды. Бұл процесс тез арада әр жақты сипат ала тұрса да, оның ойдағыдай өркендеу ортасы өнеркәсіптік өндіріс болады. Ғылым мен техниканың дамуы өндірісі шоғырландыруға, ал соңғысы өз кезегінде жаратылыс - техникалық білімнің барлақ саласында қарқынды іздестіру жұмыстарына ықпал етті.

         XIX ғасырдың  соңғы он жылдығында өнеркәсіптік  техникада энергетикалық базасы  және су энергетикалық негізде  құрылды.          80-ж-ң орта шенінде Г.Даймлер мен К.Бенц (Германия) автомобиль қатынасының энергетикалық негізі – іштен жанатын жеңіл бензин двигателін шығарды, ал 1896-1897 жылдары Р.Дизель сол елде энергетикалық негізі ауыр отыннан тұратын іштен жанатын двигательді ұсынды. Соңғысы стационарлық және кеме қондырғыларына жаппай қолданыла бастады. Орыс ғалымдары А.Н.Ладыгин мен П.Н.Яблочков және американдық ғалым Т.Эдисон жарық техникасының негізін қалаған электр лампаларының әр түрлі конструкциясын ұсынды. 1877 жылы АҚШ-та тұңғыш телефон станциясы алынды, радиотехника негізі қалана бастады. Металлургия өнеркәсібі қайта жарақтандырылып, өндіріске химия жаппай енгізіле бастады.

         XIX ғасырдың  аяғында физика саласында ғылыми  ревлоюция болып, бүкіл жаратылыстану  ғылымында айтарлықтай ықпал  етті. Жарық теориясы электро  магнитті тербелістің жалпы теориясының  саласына айналды.

         Химия саласында  1869 жылы Д.М.Менделеев ашқан элементтердің  периодтық жүйесі әйгілі жаңалық  ретінде енгізілді. Физика ғылымының  жетістігі химияның физикамен  тығыз байланысты екендігін анықтап,  физикалық химия пәнін туғызады.

          Биология ғылымы саласында ағылшын ғалымы Дарвиннің «Түрлердің шығуы» (1856ж.) атты еңбегі заманалық маңызы бар ілім ретінде эвлюциялық биологияның негізін қалады. Организмдердің клеткалық құрылысының ашылуы нәтижесінде цитология ғылымы пайда болды. И.В.Павлов жоғары нерв қызметін зерттеді К.А.Тимирязев физика мен химия тәсілдерін тіршілік процесінде қолданудың маңызы мен мүмкіндіктерін дәлелдеді (күн энергиясының әсерімен өсімдіктердің қоректенуі). XIX ғасырдың соңғы он жылдығында жаратылыстану саласындағы атап көрсетілген кейбір жұмыстардан аңғаратынымыз, эксперименттік зерттеулерді дамытумен және де оны зерттеулердің нәтижесінжинақтаумен қоса кең ауқымды ғылым жетістіктерін талдап қорыту, күрделі теориялық проблемаларды шешу, жаңа теориялар жасау жүргізіліп, сонымен бір бір мезетте ғылымды жіктеу және интеграциялау жағы қолға алынды. Ғылым мен техниканы дамытумен қоса, ғылыми мекемелер мен оқу орындары жүйелері де дамытылады.

Сонымен, XIX ғасырдың аяғындағы ғылым, осының алдындағы дәуірде жинақталған орасан зор нақты материалдарды теориялық тұрғыда жинақтап, әзірлеуге арналды.           Әрине, капиталистік өндірісті дамытуға қажетті ғылыми ілімді теорияландыруға талпыныс өндіріс пен басқаруды ұйымдастыру принциптерін тану секілді саланы да қамтиды. Басқару мәселесіне алғашқы көңіл бөлу 1911 жылы бюайқалды. Сол кезде Ф.Тейлор өзінің «Ғылыми менеджмент принциптері» деген кітабын жариялады. Міне, осы кезден бастап басқару ғылыми зерттеудің жеке саласы ретінде танылды. Бұл концепция XIX ғасырдың орта тұсынан бастап XX ғасырдың 20-жылдарына дейінгі ұзақ кезеңде дамытылды. Басқару ісіне мүдделіліктің негізгі күші, жоғарыда атап көрсетілгендей, Англияда басталған өнеркәсіптік революция болды. Алайда, басқару ісінің өзі ұйымдастырудың дамуын және табыстылығына елеулі ықпал ететіндігі туралы идея тұңғыш рет Америкада пайда болды.

          Бұған  себепші болған жайт, жиырмасыншы  ғасырдың басында адамдардың  шыққан тегіне, ұлтына қарамастан, өзінің білімі мен ақыл-ойын  көрсете алатын бірден-бір мемлекет  АҚШ болды. Миллиондаған еутопалықтар өз өмірін жақсарту мақсатында XX ғасырда Америкаға қоныс ауыстырып, бизнестің, сонымен қоса басқарудың алуан түрлі ролін атқара алатын еңбекқор адамдардан жұмысшы күшінің аса көп тобын жасақтады.

         XIX ғасырдың  соңында құрылысы аяқталған трансконтиненталдық темір жол линиясы Американы әлемдегі ең ірі бірыңғай рынокқа айналдырды. Елде іс жүзінде бизнесті мемлекеттік тұрғыда реттеу деген болмады. Кәсіпкерлердің ішкі ісіне араласу деген болғандықтан, өз бинесін дамытудың бастапқы кезеңінде-ақ олар едәуір жетістікке жетіп, монополистер болды. Осындай және басқадай факторлар ірі салаларды, ірі кәсіпорындарды қалыптастырып, басқару тәсілдерін жетілдіруді қажет етті.

3.4. Менеджмент мектептері. Ғылыми басқару мектебі.

Ғылыми менеджменттің пайда болуы Фредерик Уинслоу Тейлордың (1856-1915) есімімен байланысты. Оның басты еңбектері «Фабриканы басқару» (1903), «Ғылыми менеджмент принциптері» (1911), «Конгрестің арнайы комиссиясы алдында көрсету» (1912). Филадельфиядағы оның зиратының басына «ғылыми менеджмент атасы» деп жазылған. 1880 жылдары өздігінен инженерлік білім алған американдық Ф.Тейлор еңбек процесін зерттей бастайды. Тейлор еңбек процесін өздігінен жүзеге асатын іс ретінде қарастырмай, оған терең ден қойып, зерттей бастаған тұңғыш адам болды.           1856 жылы филадельфиялық адвокаттың отбасында дүниеге келген Фредерик Тейлор жасынан талапкер, ізденгіш болып өсті. Әуелі көзі уақытша нашар көргендіктен, Гарвард университетінде оқуды тоқтатып, Тейлор Филадельфиядағы шағын шеберханаға қарапайым жұмысшы болып орналасты.

Төрт жылдың ішінде модельші және механик мамандықтарын меңгерді. Кейіннен Тейлро Филодельфиядағы «Миндвейл  Стил Воркста» жұмыс істеп, түнге  қарай инженер-механик мамандығын оқып үйренді. Тейлор «Миндвейлдің»  басқарушысы болғанда өнеркәсіп практикасындағы берекесіздікке қайран қалды. Ол басқарушы мен жұмысшы арасындағы ешқандай ынтымақтастықты көре алмады. Берекесіздік пен ысырапшылдық етек алған еді. Жұмысшылардың өнім өндіруінің шектелуі кең етек алған. Мұны Тейлор ұдайы әскери қызмет деп атады. Нашар жабдықталған, әрі жеткілікті үйретілмеген жұмысшыларға ешбір талғамсыз кез-келген жұмыс тапсырылды. Осыден бастап Тейлор ғылыми менеджменттің атасы «таңдаулы жол іздестіруге» құлшына кірісті.

         Ф.Тейлордың  ғылыми менеджментті ұдайы бақылау, эксперименттеу және логикалық топшылау арқылы анықталғын нормативтер көмегімен бизнесті жандандыратын менеджмент түрі болып саналады. «Миндвейлде», кейіннен «Бетлехем Стилде» жұмыс істеген кезде Ф.Тейлор ғылыми менеджментті төрт салада дамытты: нормалау, уақыт пен міндетті зерттеу, ұдайы сұрыптау және баулау, ақшалай ынталандыру.

         Тейлордың  пікірінше, еңбек өнімділігінің  артуы қожайынға, жұмысшыға да  молшылық әкеледі. Ол үшін қожайынныңда, жұмысшының да психологиясын  түбегейлі өзгерту қажет. Екі жағы да қосымша өнімді өзара бөлуге назар аудармай, бар күш-жігерін оны молайтуға жұмсауы тиіс.Ф.Тейлор өз теориясын тұжырымдай отырып, мынадай тоқтамға келді:«дәстүрлі әдістің орнына ғылым; қарама-қарсылықтың орнына үйлесімділік; дербес жұмыстың орнына ынтымақтастық; еңбек өнімділігін шектеудің орнына еңбек өнімділігін барынша арттыру; әрбір жұмысшының еңбек өнімділігін барынша арттыру, оларға барынша қолайлы жағдай жасау.

Тейлор концепциясының негізгі  қағидалары:

          1. Практикада қалыптасқан ескі, дәстүрлі жұмыс тәсілдерінің орнына ғылыми іргетасты құру, оның әрбір элементін ғылыми тұрғыда зерттеу. Ол былай деді: басқаруда да көпір салу секілді асқан дәлдік керек.

          2. Жұмысшыларды  ғылыми критерий бойынша таңдау, оларды жаттықтыру және баулу.

          3. Еңбекті  ұйымдастырудың ғылыми ойластырылған  жүйесін практикаға енгізу әкімшілік  пен жұмысшылар арасындағы ынтымақтастық.

          4. Еңбекті  біркелкі бөлісу және әкімшілік  пен жұмысшылар арасындағы жауапкершілік.

          Еңбек  өнімділігін барынша арттыруды  басты мақсат етіп қоя отырып, Ф.Тейлор жұмысшы еңбегі мен  өндіріс құралдарын пайдалануды;  материалдар мен аспаптарды үнемдеп  жұмсауды, аспаптарды, жұмыс операцияларын  стандарттауды, жұмыс уақытын  дәл есептеуді қарапайым операцияларға бөліп, кейіннен хронометраждау арқылы еңбек процестерін зерттеуді, әрбір операцияға бақылау орнатуды, бірыңғайланған еңбек ақыны қолдануды т.б. көздеді.

         Ф.Тейлор  жеке жұмыскерлердің еңбек операцияларын  талдай отырып, әрбір операцияны жекелеген құрамдас бөліктерге жіктеуге және де хронометраж көмегімен жұмыстың неғұрлым прогрессивті әдістерін анықтау болатындығын дәлелдеді. Ф.Тейлор жүйесінде еңбек қарқынының артатындығы соншалық, жұмысшылардың күш-қуатын қалпына келтіруге мүлде дерлік уақыты болмайды екен. Тиімсіз қозғалыстарды жоя отырып, Ф.Тейлор «ең қолайлы» жұмыс тәсілін жасады. Осыған орай жекелеген жұмысшылардың мамандығын ескере отырып, олардың еңбегін мамандандыру, неғұрлым тиімді жұмыс амалдарын пайдалану үшін жұмысшыларды баулу және жаттықтыру қажеттілігі туды.

         Жұмыс уақытын  дәл есептеу құралдарын, жұмыс  операциялары мен қозғалыстарын  стандарттауды, нұсқаулық карталарды  енгізуді және жұмыс барысын  бақылауды қажет етті. Мұның өзі  өндірісті жоспарлағанда басқаруға өзгеріс енгізуге, цехтарды басқаруды қайта құруға мүмкіндік берді.

         Линиядағы  бір мастердің орнын әр түрлі  жұмысты атқаратын сегіз мастер  орындады. Цехта тікелей 4 мастер  жұмыс істеді: инспектор жөндеу  жөніндегі мастер, жұмыс ырғағын  белгілейтін мастер, бригадир.Қалған мастерлер «үйлестіру бюросы» деп аталатындар маршруттармен, нұсқау әзірлеумен және есеп берумен, өзіндік құнды анықтаумен, тәртіп мәселелерімен т.б. шұғылданады. Тейлор еңбек ақы жүйесіне де түбегейлі өзгеріс енгізді.Оның өзі белгіленген норманы орындауына қарай жеке дара жүргізілді.

         Ф.Тейлор  жұмысындағы басты жүйе – жекелеген  жұмысшы- лардың еңбегін ұтымды  ету, өндіріс процестерін және  де осыған сәйкес басқару процесін  ұйымдастыруды қайта құру болды.Тейлор  ілімінің дәл осы жағы өнеркәсіп орындарында жаппай қолданылды. XX ғасырдың 20-жылдары Ф.Тейлордың көрнекті зерттеушілері мен белсенді насихатшылары Генри Гант, Фрек Б.Гилберт, Лилан Гилберт, Хрейс Хеэуй, Сенфорт, Харригон, Эмерсон, Г.Форд т.б. болды.

          Гилберт прибор ойлап шығарып, оны микрохронометром деп атады. Оны кинокамерамен қоса қолданып, белгілі бір операцияда қандай қозғалыстардың атқарылатындығын және де олардың әрқайсысы қанша уақыт алатындығын дәл анықтау үшін пайдаланды. Осылайша алынған ақпараттарға (информацияларға) сүйене отырып, олар артық өнімсіз қозғалыстарды жою мақсатында жұмыс операцияларын өзгертті, әрі стандартты процедуралар мен жабдықтарды пайдаланып жұмыс тиімділігін арттыруға тырысты.

         Г.Эмерсон 1953-1931 ж.ж. ойлап шығарған  «өнімділіктің 12 принципі жұртқа кеңінен мәлім болды (1912ж). Мұнда ол кәсіпорынды басқарудың принциптерінқарастырды әрі тұжырымдады. Г.Эмерсонныңпікірінше, мұндай принциптерге мыналар жатады:

• дәл тұжырымдалған мақсат, басқарудың барлық деңгейінде бұған жетуге әрбір басшымен оның қол астындағылар ұмтылады;
• болашақ мақсатты ескере отырып, әрбір жаңа процесті талдауға шынайы дұрыс көңіл бөлу;
• білікті кеңес беру - өндіріске және басқаруға байланысты арнайы білімнің қажеттілігі және барлық мәселеде білікті кеңес бірлесіп ақылдасқанда ғана нәтижелі болады;
• тәртіп – барлық ұжым мүшелерінің белгілеген тәртіп ережеге бағынуы;
• қызметкерлерге әділ төрелік;
• басшыны қажетті мәліметтермен қамтамасыз ететін жедел, сенімді, толық, дәл және тұрақты есеп;
• ұжым қызметін мұқият, жедел басқаруды қамтамасыз ететін диспетчерлік жұмыс;
• ұйымдастырудағы бүкіл кемшілікті дәл белгілеуге және одан келетін шығындарды азайтуға мүмкіндік беретін нормалар мен жұмыс кестелері;
• ең тәуір нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін уақыт, күш-қуат және өзіндік құнның үйлесімдерін қамтамасыз ететін жағдайларды қалыпқа келтіру;
• уақытты белгілеуді және әрбір операцияның кезегімен орындалуын ұсынатын операциялар нормасы;
• атқарылатын жұмыстардың барлық ережесін нақты бекітуді қамтамасыз ететін жазбаша стандартты нұсқаулар;
• әрбір жұмысшылар еңбегін көтермелеу мақсатында еңбек өніділігі үшін сыйлыққа ақы төлеу.