Бөлім. Басқарудың теориясы және әдістемесі

         «Адамгершілік  қарым-қатынастар» мектебінің көрнекті  өкілдері К.Арджерис, Ф.Лийкерт, Д.Макгрегор, Р.Блейк т.б.

           Бұл  бағыттың негізгі қағидасы ресми  емес шағын топтардың  ролін орындау, басқару практикасындағы топтағы психологиялық және әлуметтік ерекшеліктерді тауып, пайдалануға мүмкіндік беретіндей тәсілдерді қабылдау болып саналады. Мәселен, осы топттардың өкілдері «классикалық» мектептің еңбекті барынша бөлісу жөніндегі негізгі тезистерінің біріне күмән келтіреді. Еңбекті толық бөлісудің нәтижесінде пайда болған топ ерекшелігі, тұрақтылығы әрі қатаң бақылаудың нәтижесінде жұмысшыларды қарапайым операциялардың бірсарынды қайталануы қолайсыз әсер етіп, оларды жалықтырады.

          Еңбек  бөлінісіндегі қолайсыз зардаптарды  жою жөніндегі ұсынылатын амалдардың  ішінде жұмысшыларды операцияны  жоспарлауға және нормалауға (яғни  оны ұлғайту және алуан түрлілігін  арттыру) қатыстыру көзделген.  Ұсақ сериалы және көп номенклатуралы өндірісте тасқынды әдістен бас тартудан гөрі өндірістің икемділігіне ықпал ететін, өнім сапасын арттыратын, әрі шығынды азайтатын автономды құрастыру стенділерін енгізуді ұсынады. Автоматтандыру кезінде мамандықтарды үйлестіру ұсынылады. Мәселен, жабдықтарды жөндеуді күту және бақылауды үйлестіру. Мұндай жағдайда жұмысшылардың еңбекке мүдделілігі артып, мамандығы жетіле түсетіндігін кәсіпкерлер атап көрсетеді.

          «Адамгершілік  қарым-қатынас» мектебінің өкілдері  басқару жүйесіндегі жұмыскерлердің еңбегін жетілдіру тәсілдерін іздестіруге едуір көңіл бөледі. Атап айтқанда, олар ресми емес әлеуметтік құрылымды өзгертуге ерекше көңіл бөлуді немесе ұйымның формальды құрылымын қайта құруды ұсынды.

          Олар  классикалық мектеп ұсынған «жоғарыдан  төменге қарай бағыну үйлесімділігі» принципін қатты сынға алып, биліктің жоғарыдан төменге қарай жүруін тиімді деп есептемеді. Осыған орай олар «комиссия арқылы үйлесімділікті» ұсынды, мұның өзі идея қатынасының тиімділігін арттыруды, жалпы саяси ұйымның жақсы қабылдануын әрі оның неғұрлым тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.

          Осындай  қорытындыларға сүйене отырып, психологиялық  мектептің зерттеушілері былайша  топшылайды: егер басшылар өз  жұмыскерлеріне көбірек қаиқорлық  жасаса, онда олардың қанағаттану сезімі де, еңбек өнімділігі де жоғары болады. Тікелей басшылық ететіндердің неғұрлым тиімді әрекет етуі, жұмыскерлермен кеңесуі, қарым-қатынас жасауға барынша толық мүмкіндік беруі арқылы адамдармен қарым-қатынас жасау амалдарын пайдалануды ұсынды.

Басқару ғылымы немесе сандық ықпал. (1950 жылдан күні бүгінге дейін)

          Шет  елдегі басқару теориясының жаңа  бағыттарының бірі – «басқару  ғылымы» деп аталатыны – басқару  ғылымына сандық тәсілдер мен  дәл ғылым аппаратын енгізуге  тырысуымен сипатталады.

          «Жаңа»  мектептің көрнекті өкілдеріне Р.Акофф, Л.Берлан-фи, С.Бир, А.Гольдбергер, Р.Каллин, Р.Люс, Д.Форрестор секілді ғалымдар жатады. Бұл мектептің қалыптасуы кибернетика мен операцияны зерттеудің пайда болуына байланысты. Алғашқыда операцияны зерттеу сандық талдау әдістерін тұтастсй, оны бөлімдерге жіктемей дайындаумен шектеледі.

            Кейіннен операцияны зерттеу  ғылымының дербес саласы ретінде  қалыптасып, негізгі екі бағытта  дамытылды. Біріншісі, басқаруда  неғұрлым жиірек кездесетін құбылыстың математикалық моделін құруға, запастарды басқаруға, ресурстарды бөлуге, бұқаралық қызмет көрсету міндеттеріне, ескі жабдықтарды алмастыруға, жұмыс уақытын реттеуе т.б. байланысты болады.

           Екіншісі, жүйені зерттеуге «жүйе техникаларын» құруға айрықша мән берді. Әрі қарай дербес ғылым пән – басқару шешімдерінің теориясы қалыптасты.

                   Қазіргі кезде нарықтардағы фирмалардың  стратегиясына байланысты салаларда  зерттеу жұмыстары, ұйымды болжалдау  мен қайта құру тәсілдері кең  көлемде жүргізілуде. Нарықтардағы күшейіп отырған бәсекелестік және дербес өндірістік конгломераттар құру, өзгеріп отырған факторларға сәйкес жетістіктерге жету проблемасы туды. Осы мақсатта жаңа ұйымдық фирмалар (матрицалық және басқа да құрылымдар), жан-жақты талдау жүргізуге мүикіндік беретін жаңа есептеу техникалары, барынша децентрализациялауға ықпал ететін жаңа басқару психологияс, нақты міндеттерді қою мен шешу (мақсатты басқару) қолданылады. Кестеде басқаруды дамытуға үлес қосқан төрт мектеп келтірілген.

 

Әр түрлі бағыттардың  қосқан үлесі

Ғылыми басқару мектебі

1. Міндеттерді орындаудың таңдаулы  әдістерін анықтау үшін ғылыми  талдауды пайдалану. 2. Міндеттерді орындауға ең  қолайлы жұмыскерлерді таңдау, оларды  баулуды қамтамасыз ету. 3. Міндеттерді ойдағыдай орындауға қажетті ресурстармен жұмыскерлерді қамтамасыз ету. 4.Еңбек өнімділігін арттыру  үшін материалдық ынталандыру  ұдайы және дұрыс пайдалану. 5. Жұмысты дербес жоспарлау  және ойластыру.

Басқарудың классикалық  мектебі

1. Басқару принциптерін дамыту. 2. Басқару қызметін бейнелеу. 3. Бүкіл ұйымды басқарудың жүйелендірілген  ықпалы.

Адамгершілік қарым-қатынас  мектебі

1. Қанағаттанушылық пен еңбек  өнімділігін арттыру үшін адамдар  арасындағы қатынасты басқару  амалдарын қолдану. 2. Адамгершілік қарым-қатынас туралы ғылымды басқаруға қолдану және әрбір жұмыскерді қабілетіне қарай толық пайдаланатындай етіп ұйымды қалыптастыру,

Басқару ғылымының мектебі

1. Модельдерді ойластыру және  қолдану арқылы күрделі басқару  проблемаларын түсінуді тереңдету. 2. Күрделі жағдайларда шешім  қабылдайтын басшыларға жәрдем  ретінде сандық тәсілдерді дамыту.

        

3 тақырып.   Басқарудағы қоғам мен табиғат  заңдары

 

1. Табиғат және қоғам  заңдылықтарын тәжірибелік түрде  жүзеге асыру механизмі

2. Басқарудың заңдылықтары.

3. Басқарудың принциптері.

 

1. Табиғат  және қоғам заңдылықтарын тәжірибелік  түрде жүзеге асыру механизмі. Басқару жалпығылыми категория ретінде табиғат және қоғам заңдылықтарының барлық жүйесімен тығыз байланысты және де басқару арқылы адамның және қоғамның пайдасына заңдылықтарды қолдану тәжірибесі жүргізіледі.

Шаруашылық басқаруда  қолдану үшін объективті заңдылықтарды  тәжірибе жүзінде жүзеге асырудың тиімді механизмін құру, басқару теориясының  негізгі міндеттерінің бірі болып  табылады.

Табиғат заңдылықтарын білу келесі түрдегі процестерді басқаруда, оларды пайдаланудың тәжірибелік механизмін құру үшін қажетті:

а) өсімдік және мал  шаруашылығының тауарлық өндірісінің  технологияларының олардың өсуінің  биоклиматтық жағдайына бейімделуі;

б) Адамның шаруашылық іс - әрекетінің қоршаған ортағы кері әсер етуін минимум деңгейге жеткізу;

в) энергияны алу және энергияның өзгеруі;

г) материалдық, қаржылық және ақпараттық қорлардың қажетті  өнім мен қызмет көрсетуге трансформациялануы:

д) мемлекет және шаруашылық субъектілері арасындағы экономикалық қатынастарды реттеу.

Әлеуметтік жүйелерді  басқару барысында менеджер, экономикалық, психологиялық және кибернетикалық заңдылықтарды қолдану қажеттілігімен қақтығысады.

Уақытты үнемдеудің жалпы  заңдылығы уақыт шығынын үнемдеу бойынша барлық тәжірибелік шараларды қолдану негізінде жатыр, яғни өнім бірлігін шығаруға, еңбек өнімділігін басқару жүйесіне және оперативті басқаруға. 

Д.М.Кейнстің негізгі  психологиялық заңдылығы инвестициялар  мен жинақ қорлары арасындағы макроэкономикалық тепе-теңдігін қамтамасыз ету механизмінің негізінде жатыр.

Аталған заңдылық бойынша  адамдар табысының өсуіне байланысты өздерінің тұтыну көлемін өсіруге  бейім. Осы жағдайға байланысты инвестицияларды, ұдайы өндіріс процестерін басқару механизмі өңделуде.

Салық салу жүйесін басқарудың жүзеге асырылуы А.Лаффер заңдылығын есепке ала отырып қолданылады. 

А.Лаффер мемлекеттік  бюджет кірістерінің өсуі, салық мөлшерлемелерінің  көбею шамасы бойынша кейінгінің белгілі бір көлеміне дейін байқалады деген.

Корпорацияның пайдасына  салықтың әрі қарай өсуі бюджетке түсетін түсімнің көлемін төмендетеді. Сонымен қатар, көп мөлшердегі салық  мөлшерлемісі шаруашылық субъектілер  іс-әрекетін жасырын салаға итермелеуі мүмкін.

Бұдан шаруашылық субъектілер қатынастары мен басқару іс-әрекеті тәжірибесіндегі экономикалық заңдылықтардың есепке алынуының толықсыздығы немесе жасырын салаларды мойындамалмауы анық.

Сұраныс заңы сатып алушының іс -әрекетін, ұсыныс заңы –сатушы іс -әрекетінің алдын алуды басқару  механизмін құруға мүмкіндік береді.

Өтпелі экономика заңдылығының өзінің ерекшеліктері мен спецификасы  бар, оларды экономиканы мемлекеттік  реттеу және шаруашылық субъектілер іс - әрекетін басқару барысында заңның тәжірибелік түрде жүзеге асырылу механизмдерінде есепке алынуы қажет.

Басқаруда әлеуметтік-экономикалық басқа кибернетикалық заңдар мен  категориялар қолданылады.

Бұл алдыменен «талдау-синтездеу», «жүйелік-мақсаттық көзқарас», қажетті әртүрлілік заңы, кері байланыс принціпі, ақпараттық ағындардың қайта құрылу заңдары және т.б.

Қоғам мен табиғаттың объективті заңдылықтарын жүзеге асыру  механизмдерін құру бойынша әлі  де көптеген зерттеулер жүргізу керек, ал менеджерлерге – басқару тәжірибесінде оларды тиімді қолдануда өзінің шеберлігін көтеру бойынша күш салу қажет.

1. Басқарудың заңдылықтары. Табиғат және қоғам заңдылықтарын қолдану механизмдерінен басқа, басқаруда оның өзіне тән болатын заңдылықтар әрекет етеді.

Басқару теориясы оларды зерттейді және сонымен қатар  шаруашылық тәжірибесінде дұрыс  қолдануға мүмкіндік береді. Олар басқару объектілері мен субъектілерінің  өзара әркетінің әрқайсысының жеке функционалдануының, басқару процесіндегі адамдар арасындағы қатынастың және іс -әркеттің барлық салаларын басқарудағы адамдардың іс - әрекеті нормаларының заңдылықтары болып табылады.

Басқару принциптері  жалпы және жеке принциптерге ажыратылады. Басқару принциптерінің негізгі  ерекшеліктері: әмбебаптылығы, санының көп болуы және объективтілігі.

Көптеген басқару принциптері  жөнінде әкімшілік теория авторы Анри Файоль «Басқару принциптерінің саны шексіз» деп жазған.

Іс - әрекеттер жағдайы  мен экономикалық жүйелердің өзгеруімен бір принциптер күшін жоғалтса, екіншілері күш жинайды. Сонымен, басқару принциптері негізінде азаматпен жинақталған, басқару өнерінің теориялық фундаментін қамтамасыз ете отырып, басқару жүйелері құрылады және функционалданады.

Жалпы жағдайда басқару  принциптері – бұл персоналдар  мен органдар өзінің іс - әрекетінде басшылыққа алатын басқарудағы заңдылықтар мен заңдардан шығатын басқарудың бастамасы, шарттары мен тәртіптері. Басқару принциптері өмірдің барлық жағдайына міндетті деген ұғым дұрыс емес, өйткені олар адамзаттың бүкіл өркениетінің кезеңі бойынша жинақталған кәсіпқой басқару үшін ғылыми ұсыныс болып табылады.

 

 

4 тақырып. Басқарудағы  жүйелік көзқарас

 

1. Жүйенің жалпы теориясы

2. Өндірісті басқарудың  жүйелі тәсілдемесі

 

1. Жүйенің  жалпы теориясы. Жүйенің жалпы теориясы – күрделі жүйенің іс – қимыл жасау заңдылықтарын зерделейтін ғылым. Ол басқару және ұйымдастыру теориясының әдістемелік негізі болып табылады. Басқару мен жүйелі талдау әдістемесі, басқару процесіндегі құралдар ретінде оның қолданылу мүмкіндіктері мынаған негізделген: жүйелілік нақты өмірде орын алатын барлық күрделі объектілердің объективті ерекшелігін білдірмек.

Профессор Людвиг фон  Берталанфи жүйелі тәсілдеменің әдістемесін  кеңінен баяндап беруші ғалым. Ол 1937 жылдың өзінде-ақ «Жүйенің жалпы  теориясын» алға шығарды.

Жүйені біріктіруші  қасиеттерге ие, өзара ықпалдасушы  компоненттердің жиянтығы деп ұғуға  болады. Ал, біріктіруші қасиет жеке алғанда осы элементтердің бәріне бірдей емес. (Берталанфи анықтамасы).

Кез келген жүйенің ерекшеліктеріне  жататындар:

• Тұтастық (оның элементтерін құрайтын ерекшеліктер жиынтығындағы жүйелердің ерекшеліктері);
• Құрылымдығы (жүйелерді оның құрылымын белгілеу арқылы сипаттау мүмкіндігі);
• Иерархиялылығы (жүйенің әр бөлігі белгілі бір дәрежеде өз сапасы болатын қосалқы жүйе ретінде көрінеді).

Барлық жүйелерді шартты түрде үш түрге бөлуге болады:

• Техникалық
• Биологиялық
• әлеуметтік, оның ішінде әлеуметтік-экономикалық

Менеджмент үшін әлеуметтік жүйенің маңызы аса зор. Кез келген әлеуметтік жүйе әркелкі жүйелер  болып табылады, оған белгісіздік  тән.

Әсіресе, үлкен айырмашылықты  әлеуметтік-экономикалық жүйеден кездестіруге болады, оған өндірістік-шаруашылық кешендері  қатысты. Бұлай болатын себебі, адам оның ажырағысыз бөлігі болып табылады. Адам осы жүйелердің белсенді қалыптастырушысы, жүйелердегі байланыстар мен қатынастардың сипатын танытып, оларды жұмыс істеуін әрі қарай дамытады.

Әлеуметтік-экономикалық жүйенің басты ерекшелігі – оның басты компоненті адам болғандықтан бұл жүйенің негізінде адамдардың мүддесі жатады.