Мемлекеттік қызметті басқару және оның даму болашағы

1.2.  Мемлекеттік қызметтің негізгі  қағидалары

Қоғамда  басқару функцияларын орындаумен қатар арнайы адамдар тобы мемлекеттік қызметтің ерекше кәсіптік қызметі ретінде айқын, белгілі қағидаларға негізделеді. Ал қағидалар орындалуын өз кезегінде жалпылай мемлекеттік қызмет институтының қызметімен кепілденген талаптар түрінде түсіндіріледі. Бұның өзінде мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мемлекеттік басқарудың ерекше қағидаларына сонымен қатар лауазымды тұлғалардың кәсіптік қызметінің мағынасын көрсететін мемлекеттік басқарудың ерекше қағидаларына да негізделеді.

Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызмет келесі қағидаларға негізделеді:

1. заңдылық. Бұл қағида барлық мемлекет қызметкерлерінің алатын орны, лауазымды, рангісінен тәуелсіз Конституцияны, заңдарды, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарының талаптарын, міндетті ережелерін мүлтіксіз сақтау, бұзбаумен анықталады. Мемлекеттік басқару процесінде заңдылық қағидасының талаптары, басқару актілерінің шығарылуы, басылуы кезінен бастап жүзеге асырылады. Мемлекетті басқару аппараты жүйесінде басқару актісінің заңды күші сол актіні қабылдаған органның орны мен өкілеттілігінің көлемімен анықталады.
2. Мемлекеттік қызмет  жүйесінің біртұтастығы. Мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарына бөлінуіне қарамастан ҚР мемлекет қызмет жүйесі біртұтас. Мемлекеттік билік өзінің мәні, құрылысы және қоғамда әрекет етуінің біртұтастығымен түсіндіріледі. Мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы мемлекет аппаратындағы еңбек бөлінісіне қарамастан барлық мемлекеттік органдар өз қызметтері мен өкілеттіктерін мемлекет атынан жүзеге асырады. ҚР Конституциясы мемлекеттік билік тармақтарының, заң шығару, атқарушы және сот билігіне бөліну қағидасын бекітіп, сонымен қатар тепе-теңдік және тежемелік қағидасын да берік ұстанады. Осыған байланысты мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы қағидасы барлық мемлекеттік билік тармақтарын біртұтас мемлекет механизміне біріктіретін берік негіз ретінде түсіндіреді.
3. Заңды құқықтарының, еркіндігінің және заңды мүдделерінің мемлекет мүдделері алдында приоритеті бар. Бұл қағида азамат пен мемлекет арасындағы маңызды ресми бағыт болып келеді. ҚР Конституциясы азаматтардың құқықтары мен бостандығын басты орынға қояды. Адамға құқық және бостандық туылғанынан беріледі. Олар абсолютті және ажыратылмайтын болып танылады, заңдар және басқа нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолдануын анықтайды.
4. Қол жетерлік қағидасы, яғни азаматтар қабілетіне, кәсіптік дайындығына сәйкес мемлекеттік қызметке түсуге бірдей құқылы. Бұл туралы Коституцияның 33 - бабында нақты жазылған. Осы қағида бойынша жалғыз ғана шек қойылатын – ол қағидатқа қойылатын жас мөлшері, яғни мемлекет қызметкерінің жасы 63 жастан аспауы керектігі бекітілген.
5. Азаматтардың мемлекеттік қызметкер қызметіне кандидатураларын жинау, іріктеу қатаң ерікті негізде жүзеге асырылуға міндетті. Ешкім де мәжбүрлеу тәртібінде мемлекеттік қызметке азаматты тағайындай алмайды. Басқаша айтқанда мемлекеттік қызметке тұру күрделі заң құрылысының болуын, яғни бір мезгілде екі фактінің болуын талап етеді: қызметке тағайындау актісінің болуы және азаматтың бұл қызметке тұруға байланысты алдын ала келісімі.
6. Шешімдерді орындау міндеттілігі. Жоғары тұрған мемлекеттік органдар лауазымды тұлғалардың өз өкілеттілігі аясындағы қабылданған шешімдерін төменгі сатыда тұрған мемлекет органдары қызметкерлері үшін орындау – міндет. Бұл қағида мемлекеттік органдардың «вертикальді» бағыну жүйесін, экономика әлеуметтік сфера және әкімшілік-саяси құрылыс салаларында қажетті басқаруды орталықтандыруды айқындайды. Мемлекеттік басқару органдарының жалпы жүйесін біріктіреді,  сөйтіп мемлекет аппаратының қызметінде жалпы мемлекеттік мүдделер есебін жүргізу қамтамасыз етіледі.
7. Мемлекет  қызметкерінің бақылауға тәуелділік және есептлілік қпағидасы. Барлық мемлекеттік органдар мен мемлекеттік қызметшілер халық алдында және өзінен жоғары тұрған орган алдында жауапты.
8. Кәсіпқойлығы және құзырлығы. Мемлекеттік қызметке орналасқан азамат өзінің қызметтерін орындау үшін арнайы бөлімі, тәжірибесі және қабілеті болуы қажет.
9.   Қызметшілердің жеке жауапкершілігі. Әрбір мемлекеттік қызметші өзінің лауазымына сай белгілі бір қызмет атқарады және сол істеген ісіне жауап береді.

Осы аталған қағидалардың орындалуы  мемлекеттік қызметтің тиімді орындалуын қамтамасыз етеді. Әкімшілік лауазымдар мемлекеттік қызметшілердің 90 пайызын  құрайды және олар саяси қызметшілер ауыстырылғанда қызметтен шығарылмауы үшін заңмен қорғалған. Мемлекеттік қызметтің мемлекеттік басқарудағы негізгі құзіретіне лауазымдардың топтарға бөлінуін жатқызуға болады. лауазымдар иерархиясы мемлекеттік басқару жүйесінде пирамидаға сәйкес лауазымдардың таралуы барлық елде тараған. Лауазымдардың құзырлығының көлемі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым олардың иерархиялық пирамидаға лауазымдық орны болады және жауапкершілігі жоғары болады. Сондықтан мемлекеттік лауазымдарды иерархиялық дифференциялау объективті заң болып табылады.

Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызмет туралы» заңында көрсетілгендей, мемлекеттік қызметкерлер лауазымдары саяси және әкімшілік болып екіге бөлінеді.

Саяси лауазымдарға саяси мемлекеттік  қызметке тағайындалуы, қызметтен босатылуы және қызметі  саяси сипатта болатын лауазымдар жатады.

Әкімшілік лауазымдарға мемлекеттік  қызметте тұрақты қызмет атқаратын  лауазымдар жатады. Әкімшілік лауазымдар мемлекетімізде қабылданған арнайы лауазымдар Реестрінде топтар категориясымен жүйелендірілген. А категориясы тобына Қазақстан Республикасының Президентінің Әкімшілігінің лауазымдары жатады. Ал В категориясы тобына республикалық деңгейдегі (Парламент палатасы аппараты, Премьер – Министр Кеңесі, Конституциялық Кеңес аппараты, Жоғарғы Сот аппараты, Президент Істері Басқармас), С категориясы бойынша Президентке тікелей бағынышты және есеп беретін мемлекеттік органдар, Орталық атқарушы органдар, Үкіметке, Орталық атқарушы органдарға кірмейтін Орталық атқарушы органдары, Облыстық және аудандық территориялық бөлімдері кіреді. Д категориялары тобына облыс, аудан, ауыл әкімдерінің аппараттары, облыстық ,аудандық мәслихат аппараттары, облыстық, аудандық сот аппараттары жатады. Е категориялар тобына, жергілікті атқару органдары жатады. Осы жоғарыда аталған категориялар өз іштерінде мемлекеттік орган құрылымында алатын орны, әкімшілік лауазымдарына сай тағы бірнеше топтарға бөлінеді.

1.3. Мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық жағдайы

1999 жылы 23 шілдеде Қазақстан Республикасының Президенті жаңа «Мемлекеттік қызмет туралы» заңға қол қойды. Заңмен және заңға тәуелді актілермен мемлекеттік қызметшілердің анықтамасы нақты анықталды.

Мемлекеттік қызметші – ол заңмен белгіленген қызметті атқаратын, ақысы  республикалық немесе жергілікті бюджеттен, не болмаса ҚР Ұлттық Банкімен төленетін мемлекеттік органдағы лауазым иесі және өзінің лауазымына сәйкес мемлекет қызметі міндетін атқаратын Қазақстан Республикасының азаматы.  Тек мемлекеттік қызметшілерге техникалық қызметшілер, қызмет етуді қамтамасыз ететін  персоналдар кірмейді. Саяси мемлекеттік қызметшілерге министрлер мен олардың орынбасарлары, аудан, қала, ауыл әкімдері жатса, қалған лауазымдар әкімшілік лауазымдарға жатады. Әкімшілік лауазымдар мемлекеттік қызметшілердің 90 пайызын құрайды және олар саяси қызметшілер ауыстырылғанда қызметтен шығарылмауы үшін заңмен қорғалған. Мемлекеттік қызметкер үшін азаматтың біліміне, дайындығына және тәжірибесіне сай қабылдану, тағайындалу конкурс және сайлау арқылы алынады:

• Қабылдану – бұл мемлекеттік қызметке алынғанда ең көп қолданылатын тәсіл.
• Тағайындау – бұл мемлекетке алу тәсілі үш түрлі жолмен көрсетіледі:
1. сәйкес органның немесе лауазымның тағайындалуы. Мысалы, Қазақстан Республикасының Президентінің Мемлекет хатшысын тағайындау.
2. ұсыныс – сәйкес органның немесе лауазымның басқа бір органға немесе лауазымға жасаған ұсынысы арқылы мемлекеттік қызметке алынады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Президентінің ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасы Сенаты Жоғарғы Сот төрағасын тағайындайды.
3. келісім - сәйкес орган немесе лауазым басқа бір органмен  немесе лауазыммен келісім арқылы мемлекеттік қызметке тағайындалуы. Мысалы, Қазақстан Республикасының Президентімен келісіп, Қазақстан Республикасы Премьер – Министрін тағайындайды.
• сайлау – мемлекеттік қызметке саяси қызметшілердің ішіндегі ең бастылары, ең жоғарғысы Қазақстан Республикасы Президенті және Қазақстан Республикасы Парламент депутаттары сайлау арқылы мемлекеттік қызметке тағайындалады.
• Конкурс – Қазақстан Республикасы «Мемлекеттік қызмет туралы» заңының 12-бабына сәйкес мемлекеттік қызметке мамандардың орналасуы және мемлекеттік әкімшілік қызметте жоғары көтерілуі, тек конкурстық таңдау арқылы жүргізіледі деп анықталған.

Конкурс арқылы әкімшілік мемлекеттік қызметке тұруға Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының тең құқы бар. Бұл құқық біздің мемлекетіміздің Конституцияға сәйкес демократизациялануының бір белгісі болып табылады. Мемлекеттік қызметке тұруға тең құқық болғанмен, оған әркім тұра алмайды. Алдымен мемлекеттік қызметке тұрушыларға белгілі бір шарттар қойылады. Конкурстық таңдау мемлекеттік қызметке үміткерлер арасында бәсекелестік туғызады, ал бұл болса мемлекеттік қызметке жоғарғы сападағы мамандарды алуға  алғы шарттардың бірі болып табылады. Мемлекеттік қызметке лаудың ескі тәртібіне қарағанда, конкіурс бойынша ваканттық орындары бар мемлекеттік органдар жүргізеді. Бұл конкурстардан өтудің белгілі бір этаптары бар, олардың қатарына:

• конкурстың өтуі туралы жарнаманың жариялануы;
• конкурстық комиссияның құрылуы;
• берілген шарттарға сәйкес конкурсқа қатысушылардың құжаттарын қабылдау және оларды талдау;
• үміткерлерді тестілеуден өткізу;
• әңгімелесу;
• конкурс комиссиясының соңғы отырысы.

Мысалы, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттіктің баспасөз қызметінің ақпараттары бойынша - биылғы жылдың 28-ші наурызында Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің төрағасы Зауытбек Тұрысбековтың төрагалыгымен шетелде біліктілікті жетілдіруге жіберілетін кандидаттарды іріктеу жөніндегі конкурстық комиссияның мәжілісі өтті. Комиссияның шешімі бойынша орталык мемлекеттік органдардың 22 қызметкерлері, ағымдағы жылдың сәуір айында, Ресей Президентінің жанындағы Ресей мемлекеттік қызмет Академиясына «Мемлекеттік қызметті және мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту» тақырыбында өтетін оқу курсына жіберіледі.  
2006 жылы «Шетелдерде мемлекеттік қызметкерлердің біліктіліктерін жетілдіру» бюджеттік бағдарламасы аясында АҚШ, Ұлыбритания, Ресей, Германия, Франция, Сингапур, Нидерландтың жоғары оқу орындарына 200 қазақстандык мемлекеттік қызметкерлер мемлекет баскару саласында тәжірибе алмасуға жіберілген болатын. Осы сияқты шаралар биылғы 2007 жылында өз жалғасын табады. 

Конкурсты өткізуші мемлекеттік органның ашықтығын  қамтамасыз ету үшін сол орган  өткізілейін деп жатқан конкурс  және бос орындар туралы республикалық ақпарат құралдары арқылы жариялауға міндетті. Конкурстық комиссия болса, сәйкес органның басшыларынан құрылады. Содан кейін құжаттарын тапсырған үміткерлердің құжаттарын талдау арқылы таңдау басталады. Жасалған талдау негізінде конкурс комиссиясы үміткерлерді тестілеуге жіберу – жібермеуге шешім қабылдайды. Тестілеу арқылы үміткерлердің білімін анықтау жүргізілген соң ең жоғарғы балл жинағандар әңгімелесуге жіберіледі. Осы арқылы конкурс комиссиясы алдын ала белгіленген критерийлер арқылы үміткерлерді таңдайды. Критерийлерге қабілеті мен білімі, тәжірибесі мен лауазымға сәйкестігін жатқызуға болады. Әңгімелесуден өткеннен кейін қорытындысы айтылады. Конкурс комиссиясы үміткерлердің тапсырған құжаттарына, тест нәтижесіне, әңгімелесу қорытындысына сәйкес үміткерлер арасынан таңдалады.

Қазақстан Республикасы «мемлекеттік қызмет туралы»  заңының 27-бабына сәйкес әкімшілік  мемлекеттік қызметкерлердің жұмысының  тоқтатылуына негіз болатындар:

• мемлекеттік қызметшінің өз  еркімен жазған өтініші;
• келісім – шарт уақытының бітуі немесе келісім – шарттың бұзылуы;
• өзінің кірістері мен мүлкі туралы жалған ақпарат бергенде;
• міндеттері мен шектері бұзылған жағдайда;
• Қазақстан Республикасының азаматтығын жоғалтқан жағдайда;
• Коррупциялық заң бұзушіліқ жасағанда;
• Конкурстан тыс қызметке алынғаны әшкереленгенде;
• Аттестациядан өткенде теріс нәтиже алғанда;
• заңмен белгіленген өзге де жағдайларда.

Қазіргі таңда елімізде осы уақыттың білімімен  қаруланған, стратегиялық қабілеті бар  мамандар аса қажет. Мемлекеттік қызмет туралы заң шығармаларында мемлекеттік қызметтің қоғамға, азаматтарға ашықтығы демократиялық дамуымыздың дұрыс жолда екенін көрсетеді. Мемлекеттік органдардың ашықтығы мен жариялығы, оның қоғам мен мемлекетке қауіп төндіретін құбылыстардың бірі коррупцияны төмендетуге көмектеседі. Ең бастысы, жаңа демократиялық дәстүр жолында қажырлы еңбек етуіміз қажет. Ол әрине көптеген жылдарды қажет етеді. Соның ішінде ең бастысы шенеуліктердің патриоттық сезімін жоғарылатып, қоғам мен азаматтарға адал қызмет етуін, заңдардың дұрыс орындалуын қамтамасыз ету қажет.

Сыбайлас жемқорлықты азайту керек. Жоғарыда аталған шаралардың барлығы және әкімшілік реформалар қисынының өзі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске бағытталған.

Біз  әкімшілік кедергілерді, бюрократиялық “созбұйда” мен шектен тыс тексерулерді қысқарту жөніндегі жұмысты  жалғастыратын боламыз. Шағын және орта бизнес мүдделерін қорғау мемлекеттік реттеу нормаларын енгізу кезінде де, сонымен бірге оларды жүзеге асыру кезінде де күшейтілетін болады. Бейіндік емес активтер мен мемлекетке тән емес функцияларды бәсекелестік ортаға беру жөніндегі жұмыс 2006 жылдың соңына дейін аяқталды.

Көлеңкелі экономиканы қысқарту үшін біз “Мүлікті жария етуге байланысты рақымшылық жасау туралы” Заң қабылданды. Адамдар құпиялылықтың қатаң сақталатынына сенімді болуы керек. «Өз басым  Мемлекет басшысы ретінде бұған кепілдік беремін. Осының алдында жүзеге асырылған қаржыны жария ету тәжірибесі мұны қуаттай алады. Құпиялылықты сақтау мәселесін күшейту және мүлікті жария ету акциясының мерзімін 2007 жылдың 1 сәуіріне дейін ұзартылды.

Қорытындылай  келе, мемлекетіміз ешқандай елдің  жүйесін көшіріп алған жоқ деп батыл айтуымызға болады, себебі мемлекеттік қызмет дегеніміз - әр елдің өз мәдениетін, тарихын, дәстүрін, ділін ескеретін ерекше бір мемлекетіміздің аясы болып табылады.

Болашақта, енді бізге ең маңыздысы мемлекеттік  қызмет туралы заңдар мен нормативтік  құқықтық актілердің демократиялық  құндылықтарын сақтауын, қоғам мен  азаматтардың мүдделерінің сақталуын, қоғам мен азаматтарға адал қызмет атқаруын қамтамасыз ету болып табылады.

Облыс мемлекеттік  қызметкерлерінің сапалы құрамының  мониторингі

2007ж. 1 қаңтарға облыстың 696 мемлекеттік  органдарында 6937, оның ішінде 291 саяси  және 6646 әкімшілік мемлекеттік қызметкерлер лауазымдары бар. Өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда, мемлекеттік органдар саны 141-ге көбейді, штаттың саны 22 бірлікке өсті.