Учет и аудит заработной платы в БТА

Толық ай жұмыс істемеген  ұйымдарда (құрылыс ұйымдарында, жаңадан  іске қосылған ұйымдарда, сондай-ақ маусым мен жұмыс істейтін ұйымдарда) жұмысшылар мен қызметкерлердің ай бойы орташа саны есеп беретін айдағы кәсіпорынның жұмыс істеген күндеріндегі ( демалыс  және мейрам күндерін қоса есептегенде) жұмысшылар мен қызметкерлердің  санының қосындысын сол айдағы күнтізбелік күн санына бөлу арқылы алынады.

Жұмысшылар мен қызметкерлердің  кәсіпорын бойынша бір жылдық орташа саны осы жылдағы барлық айлардағы  олардың тізімінің орташа санының  қосындысын 12 бөлумен анықталады. Егер кәсіпорын толық жыл бойы жұмыс  істемеген болса, онда жұмысшылардың  тізімдік орташа саны жұмыс істеген  айлардағы олардың сандарының қосындысын 12 бөлу арқылы табылады.

Ескере кететін бір  жағдай, жұмысшылар мен қызметкерлердің  кәсіпорын бойынша орташа еңбекақысын, еңбек өнімділігін және басқа  да орташа шамаларын анықтау үшін «орташа еңбекақы» және басқа  да орташа шамаларды есептеп шығаруға қолданатын жұмысшылар мен қызметкерлердің саны деген көрсеткіш қолданылады.

Бұл көрсеткішті табу үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамдық тізімдік санынан жұмысшылар мен қызметкерлердің кейбір санаттарына (категорияларына) жататын адамдардың санын алып тастау керек. Ондай жұмысшылар мен қызметкерлердің қатарына жататындар:

- жүкті (екі қабат) және босануға байланысты демалыстағы әйелдер, сондай - ақ бала асырап алған әйелдер;

- заңда қаралған жасқа дейін баланы қарауға демалыс алған әйелдер (ер адамдар);

- оқу демалысындағы еңбекақылары түгел, жартылай сақталған немесе сақталмаған жұмысшылар мен қызметкерлер, сондай-ақ жоғары және арнаулы оқу орындарына түсуге емтихан тапсыру үшін еңбекақысы сақталмай жіберілген жұмысшылар мен қызметкерлер;

- әкімшілікті ұйғарымы бойынша еңбекақысы сақталмай демалысқа кеткен жұмысшылар мен қызметкерлер және басқалар [4].

Шаруашылық үдерістері (процестері) жабдықтау, өндіру және сату, осы өнім өндіру үшін қажеттілер еңбек заттары, еңбек құралдары, жұмысшы күші екендігі белгілі. Кез-келген кәсіпорындар мен ұйымдардағы жұмыстарды орындап, қызметтерді атқарып жүрген адамдардың еңбегін дұрыс бағалап, олардың сіңірген еңбегіне қарай әділ еңбекақы төлеу қай кәсіпорынның болмасын күрделі мәселелерінің бірі. Міне, сондықтан да ұйымның міндеттемелерінің бірі болып табылатын қызметкерлер мен еңбекақы бойынша есеп айырысу тақырыбы қазіргі кездегі өзекті мәселе.

Сонымен қатар еңбек пен  еңбекақы есебін ұйымдастыруды одан әрі жетілдіру үшін мынадай жағдайлар  қажет:

1) Еңбектің өнімділігі мен орындалған жұмыстың көлемін ұлғайтуға ынталандыратын еңбекақының тиімді түрлерін кеңінен қолдану;

2) Еңбек пен өндірісті басқарудағы ғылыми жолмен басқарудың типтелген прогрестік құрылымын қолдану;

3) Еңбекақы төлеудің сыйлық беру жүйесімен басқа да түрлерін жұмыстағы жетістіктермен тығыз байланыстыра отырып дұрыс қолдану;

4) Еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгі талаптарға сай есептеу мен ұйымдастыру техникаларын қолдану, алғашқы есеп жүйесін жетілдіру мен жеңілдету.

Жұмысшылар мен қызметкерлердің  өндірген өнімдері мен істеген жұмыстарына  толтырылған алғашқы құжаттар мен  жұмыс уақытының табельдері оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу  үшін ұйымның цехынан, бөлімшелерінен, бригадаларынан кәсіпорынның әкімшілігі белгіленген мерзімде бухгалтерияға  келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтырылатын бұл алғашқы  құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай-ақ бұл құжаттағы еңбек бағасының  дұрыс қойылуы олардың жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу  және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі және шифрларының дұрыс қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл құжаттар бойынша кәсіпорынның жұмысшылар мен қызметкерлеріне еңбекақы есептеледі [5].

Халықаралық Еңбек Ұйымының стандарттарына сәйкес еңбекақының  негізгі төрт тобын бөліп көрсетуге болады:

1) Тікелей еңбекақы - мерзімді мөлшерлемемен жұмыс істейтіндердің негізгі мерзімді еңбекақысы, ынталандырушы қосымша төлемдер, мерзімнен тыс, түнгі уақыттағы және демалыс күндердегі жұмысы үшін қосымша төлемдер, қауіпті және зиянды еңбек жағдайларына қосымша төлемдер, аудандық үстеме ақылар. Сондай-ақ, еңбек өтілі немесе ерекше біліктілігі үшін қосымша төлемдер, жауапкершілігі үшін қосымша төлемдер, тұрмыс құнына өтемақылар және басқа да жүйелі сыйлықақылар жатады. Бұл топтама еңбекақы алатындар үшін, яғни кесімді және мерзімді жұмысшыларға қолданылады.

2) Жұмыс істемейтін уақыт ақысы - жыл сайынғы демалыстар, ақы төленетін мемлекеттік мерекелер және басқа да жұмыс істемейтін уақыт үшін қызметкерлерге тікелей еңбекақы, жұмыс берушімен төленетін төлемдер, мысалы, отбасы мүшелерінің туылуы немесе қайтыс болуымен, некеге тұрумен, кәсіподақ жұмысымен, отбасылық міндеттермен, сайланбалы органдағы жұмысымен және т.с.с. байланысты тікелей төлемдер. Тікелей төлемдерге, сондай - ақ қызметкерлер үшін жұмыс беруші сатып алған жолақы билеттері жатады. Жұмыстан босату бойынша жұмыстан шығардағы берілетін жәрдемақы бұл топқа жатпайды.

3) Сыйақы (сыйлықтар) - маусымдық, жылдық және біржолғы сыйлықақылар, қалыпты ақыдан тыс демалысқа қосымша төлемдер, пайдаға қатысу. Еңбек шартына және орындаған жұмысына сәйкес тұрақты негізде (мысалы, 1 айда бір рет немесе еңбекақы төлемдері кезінде) төленетін сыйлықақыларға жұмыс істемеген уақыты үшін төленетін еңбекақы да жатады. Сыйақы мөлшері жалпы ұйым бойынша белгіленеді.

4) Заттай төлемдер - өнімдер (тауарлар), отын, тегін немесе қаражаттандырылған тұрғын үй түріндегі заттай төлемдер. Қызметкерлерге заттай төлемдер жеке тәртіпте жүргізіледі, әдетте, оларды табыс толықтырады. Оларға қаражаттандырылған немесе тегін медициналық қызмет көрсету және әлеуметтік қорғау жүйесі шеңберінде осыған ұқсас төлемдер жатпайды.

Халықаралық Еңбек Ұйымының ұсынысы бойынша орташа еңбекақы деңгейі туралы деректер (орташа жылдық немесе орташа айлық) еңбекақының жалпы қорын зерттеумен қамтылған адамдар санына және қарастырылып отырған кезеңдегі айлар санына бөлу жолымен алынады. Осыған ұқсас, сағаттап, күндік немесе апталық еңбекақы туралы деректер еңбекақы қорын базалық кезеңдегі (нақты жұмыспен өтелген немесе ақы төленген) жұмыс сағаттарының жалпы санына бөлумен анықталады [6].

Еңбекақы мөлшерін анықтаушы элементтердің бірі - өмір сүру минимумы болып табылады. Ол адамның денсаулығын сақтауға және өмір сүруін қамтамасыз ететін материалдық игіліктер мен көрсетілетін қызметтердің минималдық құрамы мен құрылымын көрсететін көрсеткіш. Адресті бағытталған әлеуметтік саясатты жүргізудің базасы ретінде, еңбек ақының ең төменгі мөлшерін белгілеуге, жасына қарай зейнетақы мөлшерін белгілеуге, жұмыссыздарға төленетін төлемақы мөлшері мен білімгерлердің шәкіртақысы мөлшерін белгілеуге қолданылады. Еңбекақының ең төменгі мөлшері бір айда қарапайым жұмысшыға (мамандығы жоқ) ақшалай төленетін еңбекақы, ол қарапайым жұмысты қалыпты еңбек жағдайында орындалады. Еңбек ақының ең төменгі мөлшері өмір сүру бағаларымен және мемлекеттің экономикалық мүмкіндігімен анықталады.

Қазақстан Республикасының 2011 жылдың желтоқсанында қабылданған 2012 - 2014 жылдарға арналған Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес, 2012 жылғы 1 қаңтардан бастап белгіленген:

- айлық есептік көрсеткіш  - 1 618 теңге

- еңбекақының ең төменгі мөлшері  - 17439 теңге

- зейнетақының ең төменгі мөлшері  - 17491 теңге

- зейнетақы төлемінің мемлекеттік базалық мөлшері  -  8 720 теңге

- базалық әлеуметтік төлемді есептейтін ең аз күнкөрістік шама -17439 тенге.

Еңбекақы мөлшерінің төмен болуы, мемлекеттің экономикасының дамуына теріс ықпалын тигізеді. Жоғары сапалы, ғылым жетістіктерін қажет ететін өнімдерге сұранысты азайтады. Жұмыс күші арзан болған жағдайда, жаңа техника мен технологияларды қолдану, кадрлардың біліктілігін көтеру, техникалық қайта құру қажеттілігі болмайды. Өнеркәсіптің жеке салаларында жұмысшылардың мамандық біліктілік топтарында еңбекақының дифференциациялануында үлкен айырмашылықтар пайда болды, олар жұмыстың маңызы мен объективті сипаттамаларын толық қамти алмайды.

Еліміздің отын - энергетикалық кешеннің кәсіпорындары шоғырланған аймақтарда еңбекақының жоғары деңгейі қалыптасқан, бұл жағдай өнімнің жоғары бағасымен және кәсіпорындар мен салалардың монопольдық жағдайына байланысты. Ал, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы шоғырланған аймақтарда  жағдай өте нашар. Еңбек ақы өзінің ынталандырушы қызметін атқармайды, ол кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен еңбек ақы мөлшерінің арасындағы байланыстың нашарлағанын көрсетеді. Мониторинг нәтижелері көрсеткеніндей, еңбекақы мөлшерін көтеру төлем қабілеттілігі төмен кәсіпорындарда орын алған. Мысалы, мұнай өңдеу өнеркәсібінде еңбекақы орта есеппен 1.2 есе өскен, ал қаржылық - тұрақты кәсіпорындарда 1.1 есе өссе, экономикалық - қаржылық тұрақсыз кәсіпорындарда 1.4 есе өскен.

Біздің елімізде еңбекақы екі түрлі қызмет атқарады: бір жағынан, жұмысшылардың өмір деңгейін көтеретін табысының басты қайнар көзі болса, екінші жағынан - өндіріс тиімділігін арттырудың материалдық ынталандыруын қамтамасыз ететін басты тұтқа болып табылады.

Қоғамдық өндірістің әртүрлі  фазаларында: өндірісте, бөлуде, айырбаста  және тұтынуда еңбекақының атқаратын қызметтері оның мәнін ашуға көмектеседі (Кесте 1).

Кесте 1 - Еңбекақы жүйесінің атқаратын қызметтері

Қызметтердің атауы	Қызметтердің мазмұны
Ұдайы өндірістік	Жұмыс күшінің ұдайы өндірісін  қамтамасыз ету, жұмыс күшінің ұдайы өндірісіне ықпалын тигізетін еңбекақының минималды деңгейін бекіту.
Ынталандыру	Өндірістің дамуына ынтаны арттыру, жұмысшының қосқан еңбек үлесіне  сәйкес еңбекақы деңгейін қою.
Өндірістік - есептік	Өнім бағасының құрылу үдерісінде тірі еңбектің қатысу өлшемін  сипаттайды, оның жиынтық өндіріс  шығындарындағы үлесін көрсетеді.
Реттеушілік	Жұмысшының тауарлар мен  қызметтерді, ал жұмыс берушілердің өндіріс құрал – жабдықтарын  сатып алу қабілетін қалыптастырады, яғни тауар ұсынысы мен сұранысы арасындағы пропорцияның қалыптасуына ықпал етеді.
Әлеуметтік	Тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге төлем қабілеті бар  сұранысты қалыптастырады. Әлеуметтік  әділеттілік қағидасын жүзеге асыруға  ықпал етеді.
Мотивациялық	Еңбекте шығармашылық пен  моральдық-өнегелі жағдайды дамытады, жұмысшының адамгершілік қасиетін және оның еңбек моралін қалыптастырады.

Ескертпе. Кесте 7 әдебиет көзі негізінде жасалған.

Ұйымдардың еңбекақыға қатысты барлық есеп айырысулары нрмативтік заңнамалар базасы стандарттарына, нормаларға сәйкес реттелуі тиіс. Оған жататындары: ҚР Салық Кодексі, ҚР Еңбек Кодексі, 15 мамыр 2007 жыл №252-III, ҚР «Қазақстан Республикасында зейнеткерлікпен қамтамасыз ету туралы» заңы, Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңы (2007 жылғы 28 ақпандағы №234-III Заңы); «Аудиторлық қызмет туралы» ҚР 1998 жылғы 20 қарашадағы №304 - I Заңы, «2010 -2012 жылдарға арналған Республикалы бюджет туралы» ҚР 2009 жылғы 7 желтоқсанындағы №219 - IV Заңы, «Орташа жалақыны есептеудің бірыңғай ережесі туралы» ҚР Үкіметінің 29.12.2007 жылғы №1394 Қаулысы.

Салық Кодексі салықты  және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі  жөніндегі билік қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық міндеттемелерін орындауға  байланысты қатынастарды реттейді.

Еңбек Кодексі. ҚР Еңбек туралы кодексі Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және осы Кодекс пен қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбек қатынастарын реттейтін, нормалары осы Кодекстің нормаларынан кем бола алмайтын өзге де нормтаивтік құқықтық актілерден тұрады.

ҚР Үкіметінің 29.12.2007 жылғы  №1394 Қаулысымен бекітілген «Орташа жалақыны есептеудің бірыңғай ережесі. Осы орташа жалақыны есептеудің бірыңғай ережесі Еңбек Кодесіне сәйкес әзірленді және орташа жалақыны есептеудің бірыңғай тәртібін айқындайды.

Сонымен, еңбекақы экономикалық категория ретінде, жұмыс күшін ұдайы өндіру және еңбекті ынталандыру қызметтерін аз орындай бастады. Еңбек ақыдағы мұндай жағдай, қоғамның әлеуметтік жіктелуіне және әлеуметтік теңсіздікке алып келеді. Қазіргі уақытта 10 % ең жоғары табысты және ең төменгі табысты топтардың арасындағы айырмашылық 13 есеге жеткен. Бұл жағдайдан шығудың бірден - бір жолы мемлекеттің реттеуші ролін күшейту, еңбекақының негізгі, ұдайы - өндірістік, ынталандыру және реттеуші қызметтерін қалпына келтіру.

 

 

2. Еңбекақының нысандары мен жүйелері

 

 

Еңбек ақыны дұрыс ұйымдастыру  өндірістік мәселелермен бірдей маңызды іс. Еңбекақыны ұйымдастырудың негізгі міндеті - еңбек ақыны әрбір жұмысшының еңбек үлесімен байланысты етіп, жұмысшының жұмысқа ынтасын арттыру болып табылады. Жұмысшылардың еңбек ақысын ұйымдастыру:

- кәсіпорын жұмысшыларының еңбек ақысының формалары мен жүйелерін анықтау;

- кәсіпорын жұмысшылары мен мамандарының жеке жетістіктеріне төлемдер төлеу критерийлерін жасау;