Мектептегі проблемалық оқытудың тереңінен зерттеп,мағлұмат алу

                                                                                                                                       11

 

оқытудың оқу проблемасын шешу ғана және барлық оқу материялын өздігінен меңгеру ғана деп білуге болады.Иә оқытудың барлығы проблемалық болуы тиіс.Егер проблемалық оқытуды білімдерді оқу проблемасын шешу жолымен жаңалық ашу жолымен өздігімен меңгеру мұғалім немесе оқулық (немесе диктор)  баяндаған білімдерін репродиктивтік меңгерумен ұштастыстырылған методика жүйесі ретінде түсінсек, оқушы адамзат білімінің бүкіл тарихи даму жолын қайталай алмайды және қайталауға тиісті емес.Бірақ ол бұл дамудың принциптерімен әрекетінің жайылған тәсілдерін қайталауға тиіс,мұны оқушыға меңгертіп,өз бойында творчествалық қызмет тәсілдерін қалыптастыру үшін қайталауға тиіс. Иә барлығын егер проблемалық оқытуды зерттеу методикасымен ұқсастырмай,оқушы ойының және оның  өсіммен дамуын,білімдерді творчествалық меңгеруді ғылыми фактілерді жинақтап,сенімдерді қалыптастыруды қамтамасыз ететін оқыту типі ретінде түсінуге болады.               Проблемалық оқытудың мақсаты – мұғалім оқушыларды білім жүйесі мен іскерлікпен, дағдымен қаруландырып қана қоймай, олардың танымдық және шығармашылық қабілетін дамытады. Оқушыларға тақырып бойынша сұрақтар қойылады.            Оқушылар проблемалық сұрақтардың дұрыс варианттарын шешуді қарастырады, ойланады, жаңа білімді игеру туралы қорытынды жасайды, оны практикада қолданады. Проблемалық оқытудың кез-келген жағдайда бірдей тиімді болуы мүмкін емес. 
Творчество түрлеріне сәйкес проблемалық оқытудың да үш түрі бар. 
Бірінші түрі — теориялық творчества; 
Екінші түрі — практикалық творчества; 
Үшінші түрі — көркем творчества; 
Проблемалық оқытудың барлық түрлері оқушының продуктивтік, творчестволық қызметінің болуымен шектелмейді.

 

 

 

 

 

                                                          12

1.4 Қазақ тілі мен әдебиет  пәндерін оқытуда проблемалық  әдістерді пайдаланудың тиімділігі

Проблемалық оқыту-шығармашылық жұмыс көзі. Қазіргі таңда қоғамда болып жатқан өзгерістерге  байланысты  қоғам шығармашылық әрекет пен шығармашыл тұлғаға мұқтаж екенін күнделікті  өмірдің өзі дәлелдеуде. Осыған орай бүгінгі күні орта білім беретін мектептерге үлкен талап қойылуда.Баланы кез-келген пәннен жалықтырып алмау,оның қызығушылығын арттыру үшін  қандай әрекеттер жасау керек?деген сұраққа жауап іздеу көптеген технологияны, әдіс-тәсілдерді дүниеге әкелді.  Сондықтан педагогика ғылымында педагогикалық үрдісті ұйымдастыру формалары өзекті мәселеге айналып, қазіргі кезде Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үрдісі қалыптасуда.Бұл процесс білім парадигмасының өзгеруімен қатар жүреді.Білім берудегі ескі мазмұнның  орнына жаңасы келуде. Я.А.Коменскийдің,И.Гербарттың дәстүрлі объект-субъектілі педагогикасының орнын басқасы басты.Ол балаға оқу қызметінің субъектісі ретінде,өзін-өзі өзектілендіруге,өзін танытуға және өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылатын дамушы тұлға  ретінде бағытталған.Мұндай жағдайда педагогикалық процестің маңызды құрамы оқу ісіндегі субъектілер-оқытушы мен оқушының тұлғалық-бағытталған өзара әрекеті болып табылады. Жаңа білім парадигмасы бірінші орынға  баланың білімін,білігі мен дағдысын емес,оның тұлғасын,білім алу арқылы дамуын қояды.     Қазақ тілінің әр тақырыбында оқушыларды ғылыми ізденіске жетелейтін проблемалар баршылық. Проблеманы шешу үшін ең алдымен өзіндік салыстырулар, өзіндік дәлелдеу жасауға баулу керек. Мысалы, 6 сыныпта «Қос сөздер» өтіледі, оның түрлері туралы түсініктеме беріледі. Білімді жинақтау, жүйелеу, қорытындылау сабақтарында төмендегідей тапсырмалар беріп, оқушыларды проблемалық сұрақтарды шешуге жетелеу керек.             1. Қайталама қос сөздер мен қосарлама қос сөздердің негізгі айырмашылықтарын қалай түсіндірер едіңдер? Ол үшін мына үлгідегі тапсырманы орындаңдар:         Үлгі:

Қайталама қос сөздердің жасалу жолы	Қосарлама қос сөздердің жасалу жолы	Ұқсастық белгілері	Айырмашылықтары

                                                             13

Жасалу жолдарына, үш мысалдан келтіріңдер.

2. Төмендегі мәтінді мұқият  оқып, қос сөздерді табыңдар, түрлеріне  қарай ажыратыңдар да бөлек- бөлек  жазыңдар.

3. Мына шағын шығарма- суреттемеге назар аударыңдар. Табиғат  көрінісін суреттеуде қай қос  сөздің орны ерекше деп ойлайсыңдар? Пікірлеріңді дәлелді түрде білдіріңдер.

Қыс суреті.

«Тау- тау болып үйілген аппақ – аппақ қарлар ауыл- аймаққа ерекше бір көрініс беріп тұр. Күн нұры түскенде олар жалт- жұлт етіп, көзіңді шағылыстырады. Шаналарын сүйрей- мүйрей жеткен Асандар тобы айқай- шумен жаңағы әдемі көріністі әп- сәтте көз алдыңнан ысырып жібергендей болды».            Әрине, қай қос сөз болмасын оның тілімізде өз орны, өз маңызы бар. Ал мына тапсырмалардың тиімділігі сол, балалар ізденеді, ойланады  жауабын табуға еңбектенеді. Жауабы дайын, не оқулық, не мұғалім түсінігіндегі білімді қайталап орындадатын, оқушыларды қызықтырмайтын тапсырмалардай емес, бұнда олар өзінше бір «жаңалық» ашуға ұмтылады.  Табысқа жету- проблемаларды шеше білу. Себебі ғылыми-ізденіс тақырыптары проблемадан туындайды. Яғни әр түрлі білім саласында жауабы әлі де шешімін таппаған, өзекті мәселелер баршылық. Қазақ тіл білімінде де ондай мәселелер жауабын күтуде. Проблеманы табу оңай емес. Ол ашық тұрмайды. Сондықтан да оқушыларды ғылыми-зерттеу жұмыстарына баулығанда ең алдымен проблемаларды көре білуге жетелеген дұрыс. Бұл жерде мұғалім көмегі, оның ой салуы, ойландыруы аса қажет. 6-сыныпта қазақ тілі пәнінде «Қысқарған сөздер» өтіледі. Оқулықта оған анықтама берілген, жасалу жолдары түсіндірілген. Дегенмен, тыныс белгісі бойынша оқушыларға беймәлім айтылмаған мәселе де баршылық. Мысалы, АҚШ, БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымы) т.б. қысқарған сөз азылады. АҚШ-тың ірі-ірі қалалары бар, БҰҰ-ның кезекті жиыны өтті. Қысқарған сөздердің нүктесіз жазылуы мұғалімдерге түсінікті болғанмен, оқушыларға түсініксіз. Қысқарған сөздерді өткеннен кейін оларға төмендегідей сұрақтар берілді:

1.Қалай ойлайсыңдар, АҚШ, БҰҰ т.б. қысқарған сөздер яғни, бас әріптер арасына неге нүкте қойылмайды?

                                            

                                                14

2.  Ойланайық, өзіңше нүкте қою керек пе, жоқ па? Жауаптарыңды дәлелді түрде айтыңдар.

Оқушылардың бұл  сұраққа жауап беруі оңайға түспейді. Көмек, бағыт-бағдар ретінде әр жылдарда шыққан орфографиялық сөздіктер ұсынылды.Ондағы қысқарған сөздердің жазылу емлесі туралы түсініктерге назар аударылды. Бірде-бір сөздікте нүктенің қойылмау себебінің берілмегенін оқушылар анықтады. Осы сұрақтың өзі ізденіс бастауы болды. Ары қарай оқулыққа қайта үңілткен дұрыс. Оқушылар алған білімдерін тиянақтай түсті, қысқарған сөздердің жасалу жолдарына қайта үңілді. Осы жұмыстан соң төмендегідей сұрақ қойылды:

1.  Нүктенің қойылу ережесін еске түсіріңдер.                                              2.  АҚШ-Америка Құрама Штаты. Назар аударыңдар, күрделі атау арасына нүкте қойылмайды екен. Себебі неде?

 Проблема шешуге бағытталған  тапсырмаларды 7-8 сыныптарда жүйелі  түрде жүргізу арқылы оқушылардың  ғылыми ізденіс қабілетін дамытуға  түрткі жасау-ұтымды тәсіл болып  табылады. Бұл сыныптарда жұмыстарды  күрделендіре түскен дұрыс. 7 сыныпта  «Әдеби тілдің лексикалық нормасы»  тақырыбы өтіледі. Оқулықта лексикалық  нормаға анықтама беріледі. Лексикалық  нормаға жатпайтын сөздер жіктеледі. Олар:

1. Диалектизмдер.                                                                                              2. Дөрекі және жаргон сөздер.                                                                       3.Баламасы бар термин сөздердің орысша атаулары.              Осы сөздердің әдеби тілдің нормаларына неге жатпайтынына түсіндірме берілмеген.Проблеманы осы сұраққа жауап іздетуден бастау керек. Сондай-ақ, «Әдеби нормаға қай сөз жатады, қай сөз жатпайды, неге?» деген сауал негізінде де проблема жатыр. Бұл сауал оқушылар үшін проблема, жауабын табуға іздендіретін сауал.                                                                  Проблеманы шешу үшін мұғалім оның әдіс-тәсілдерін, жолдарын көрсетіп, жетелеп отыруы керек. Оқушылар лексикалық норма дегеннің  анықтамасын жеке түсінгенде ғана жоғарыдағы  проблема жауабын таба алады. Ең алдымен теориялық білімді қайталатып, оқулыққа үңілдіріп, сонан кейін ғана тапсырманы орындауға жұмылдыру нәтиже бермек.

1.Сөйлеу тіліндегі  сөздердің барлығы әдеби нормаға жата ма?                        2. Қай сөз әдеби нормаға жатады, қайсысы жатпайды, себебін дәлелде    

                                                             15       

Осы сұрақтарға жауап алғаннан кейін әдеби тілдің лексикалық  нормасына жатпайтын сөздер талданып төмендегі тапсырмалар арқылы проблеманы шешу ізденісі жүрді.

1. Ойланыңдар диалектизмдер, жаргон сөздер, терминдердің орысша атулары бар сөздер неге әдеби тілдің лексикалық нормасына жатпайды?

Сұраққа жауап беру үшін мына тапсырмаларға назар аударыңдар.

8 сыныпта оқушылардың 6-7 сыныптарда қалыптасқан дағдыларын  ары қарай жетілдіруді мақсат  еткен дұрыс. «Сөйлем мүшелері»  тақырыбында оның екіге бөлінетіндігі, тұрлаулы, тұрлаусыз мүше болып  бөлінетіні туралы ұғым беріледі, ережесі айтылады. «Тұрлаулы мүшелер  деп сөйлем құрауға негіз болатын  бастауыш пен баяндауышты» айтамыз  делінген. Осы ереженің өзінде  шешімін күтіп тұрған проблемалар  жатыр. Мынадай тапсырмалар ұсынылды:

1. Неге бастауыш пен  баяндауыш-тұрлаулы мүшеге жатады?                                 2. Бастауышсыз мүшелер бар, сонда да оны неге тұрлаулы мүше дейміз?                    3. Бастауышы жасырын тұрған және бастауышы жоқ екі сөйлем құрастырыңдар, талдау жасаңдар.                                                                              4. Баяндауышсыз сөйлемдер бар ма? Бар болса, қай сөйлемдерде      кездеседі?                                                                                                                         5. Сөйлемнен бастауыш пен баяндауышты қалай тауып алуға болады?

Осы сұрақтар алдыда тұрған проблеманы шешуге түрткі жасайды. Проблема берілетін білімнің негізінде жатады, сондықтан оны дөп тауып, шешімін іздеудің өнімді әдіс-тәсілінен ізденгенде ғана оқушылардың зерттеушілік қабілетін дамытуға болады. Жоғарыдағы тапсырмалардың 6-7 сыныптағы тапсырмалардан ерекшелігі оқулықта берілген білімді толықтыру, айтылмаған ұғымдарды оқушылардың өзіне іздетіп, тапқызуында жатыр. Сондай-ақ олар проблеманы әр түрлі іздену, зерттеу іс-әрекеттері арқылы шешеді.           Проблемалық оқыту арқылы оқушыларды ғылыми зерттеу ізденісіне баулуда пәнаралық байланысқа негізделген шығармашылық жұмыстардың ұтымдылығын анықтауда, әсіресе, оқушылардың қабілеті, икемділігі, дарыны осындай жұмыстарда көрінеді.Оқытудың тиімділігін арттыру мақсатында  қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытуда проблемалық әдістерді пайдалану жолдарына бар. 

                                                   16

Проблема дегеніміз – субьектінің өзінде бар іздену құралдарымен (білім,икемділік,іздену тәжірибесі т.б.) шешуге болатын проблемалы жағдай.Сондықтан да кез-келген проблемада проблемалы жағдай болады да, кез-келген проблемалы жағдайда (субьект шешу құралын игермеген болса) проблема бола бермейді.        Проблемалық оқытуда көздейтін мақсат оқушыларға білімді даяр күйінде бәрін мұғалімнің өзі баяндай бермей, олардың алдына белгілі проблемалық міндет қойып, соны өздеріне шештіруге бағыттау. Проблемалы міндет дегеніміз – проблемалы жағдайдағы іздену, зерттеу барысында шешілетін проблема.              Ойлау үрдісі тоқтаусыз жұмыс істейді. Ойлауымен бірге тілдері де дамиды.Мысалы  5-сыныпта «Фонетика» бөлімін оқытқанда  мынадай сұрақтар қоюға болады:                                                                                1.Қолда буын көп пе аяқта буын көп пе?(а-яқ )                                         2.Шалға қарағанда балада не көп?(ба-ла)                                                            3.Ант пен қант,оқ пен тоқ,ұрт пен мұрт деген жұп сөздерде де екі ұқсастық айтылуы,буын саны және айырмашылық буындардың жасалу түрі,дыбыс саны бар екен.Соны тауып дәлелде.                                                                 4.Бота мен қозы ұқсас.Олар қалай ұқсас?(Дыбыс және буын саны,буын түрі).

Проблемалық оқытуға негізделген жұмыстар, тапсырмалар оқушылардың ғана өзіндік ойлауына, өзіндік ізденісіне ғана бағытталады,білімді өз беттерімен алуға жол ашады, таным белсенділігін арттыруға түрткі жасайды. Проблемалық сұрақтарды, ситуацияны шешу- шығармашылық үрдіс. Ал шығармашылық, өнерпаздық сөзінің мәні – жеке тұлғаның бір нәрсе жасап шығаруы немесе өзіне ғана тән бір нәтижеге қол жеткізуі. Шығармашылық – ешкімнің қол жеткен табысын өзіне пайдаланбайды, өзінің ғана жасап шығарған жаңа өнімі.           Шығармашылық тапсырмалардың ең басты белгілері оқушылардың белсенді дербес ізденісі, өзіндік, шығармашылық ойлауы арқылы проблемалық ситуацияны шешулерінде.         Білімді проблема негізінде баяндау күші сөз бен көрнекілікті,сөз бен практикалық әректтерді ұштастыру жолымен жаңа ұғымның мәнін ашуында.Оқушылардың саналы меңгерудің негізі ретінде түсінік беретін ережелерді дұрыс қолданумен және еске түсірумен қуатталады. 

Білім беруді проблемалықпен оқытудың үш түрлі әдісі, үш түрлі жолы бар:

                                                         17  

1	Білімді проблема негізіндебаяндау	Мұғалім сабақты жәй хабарлап не баяндап түсіндірмейді.Проблема қоя отырып түсіндіреді.Оқущылардың тану белсенділігін арттыру, бірге отырып оны шешу жолдары мақсат етіледі. Оқушылардыіздендіруге, табуға жұмылдырылыды.
2	Оқушыларды іздену, зерттеу іс әрекетіне кіргізу.	Мұғалім оқушылар алдына проблема қояды,ол проблемаға балаларға назарын аударады, сабақ түсіндіру барысында сұрақ-жауап,басқа да өнімдітәсілдер арқылы оны шешуге түрткі жасайды.
3	Оқудыңзерттеуәдісі	Оқушылар проблеманышешу үшін болжам жасайды,дәлелдеу,салыстыру,қорытынды шығару тәсілдерін,амалдарын іздейді.Өз беттерімен,өз ізденістерімен мақсатқа жету үшін еңбектенеді.

 

Оқушыны ішінара қатыстыра отырып баяндау дегеніміз-танымдық процестің барлық немесе жекелеген кезеңдерін өз бетімен өтуді талап ететін жұмыстарды орындау жөніндегі оқушының жеке ізденіс қызметтерін,оның мұғалім түсіндіргендерді қабылдаумен ұштастыру болып табылады.Ішінара ізденіс әдісін кез-келген жас үшін және  ақытудың кез-келген кезеңінде қолдануға болады.Бұл арада көбінесе тыңдау және ұғыну,фактілерді тыңдау,жүйеге түсіру,ізденіс пен проблемаларды шешу оқудың басым,басты әдістері ретінде көрінеді.        Оқушылардың білімдерді меңгеруінің ғылыми дәрежесін арттыру екі тәсілі бар. 
Бірінші тәсіл-- мұғалімнің түсіндіруін күшейту. 
а) өзі жасаған проблемалық ситуация аясында; 
ә) түсіндіре отырып, сол ғылым тарихында белгілі бір проблеманы шешу; 
Меңгерудің ғылыми дәрежесін арттырудың екінші тәсілі — сабақ.Бұл тәсіл анағұрлым маңызды тәсіл болып табылады.Оқытудың ғылыми дәрежесін арттыру кейде оқу материялын қиындатумен байланыстырылады.Зерттеу нәтижесінде оқушы ізденеді.Іздену дегеніміз-оқушының  интелектуалды қызметі.Оқыту процесінің басты мақсаты оқушыны  ойлай білуге, шығармашылық ой танымын қалыптастыруға бағытталуы керек.Олай болса оқушыда шығармашылық іздену бастамасының болуын, әр шығарманы