Мектептегі проблемалық оқытудың тереңінен зерттеп,мағлұмат алу

                                                  18

талдауға жаңа тұрғыдан келіп,өзіндік ой-пікір айта білуін  машықтандыру қажет. Сонда ғана оқушының білімді өз бетінше игере білу дағдысы дамиды,өзіндік көзқарасы,жеке пікірі қалыптасады,тануға деген құштарлығы оянады.Осы тұрғыда дөңгелек үстел,пікір-сайыс,ізденіс сабақтары-қазақ әдебиеті пәні үшін өте тиімді әдіс.Махамбет поэзиясын өткенде оқушыларға мына проблема төңірегінде жұмыс жасатуға болады:тарихи оқиғаларды,тарихи адамдарды жырлаудағы Махамбеттің табысы, өзіндік ерекшелігі.Оқушылар өздігінен дұрыс шешім іздейді,қорытындыларды тұжырымдайды, яғни білімдерін шығармашылықпен жүзеге асырады.Қандай шығармашылық істер болмасын,тек оқушыны қатыстырған жағдайда ғана жүзеге асады.           Ал,ол кездегі оқушының атқаратын міндеттері:              -проблемалық міндеттерді ажырату ,                                                                   -берілген тапсырманы тұжырымды орындау ,                                               -тапсырманы саналы ұғыну,                                                                           -шешімді іздеу,                                                                                                -тапсырманы орындау барысында нәтиженің дұрыстығын тексеру;  Проблемалық талдау нақты бір сұрақ әзірлеуді қажет етеді.Бұл жағдайда  тіпті күрделі де маңызды сұрақтардың өзі,әдетте,проблема қойғандық болып табылмайды:олар белгілі білімдерден тұратын жауаптар алу мақсатымен беріледі. Әрине,мұндай сұрақтар оқушылардың белсенді ойлау қызметіне түрткі болмайды; миында бар дайын ақпаратқа жүгінеді. Оқушыларға  интеллектуалдық  қиындық тудыратын сұрақтар проблемалық сұрақтар болып табылады,өйткені,оларға берілетін жауаптар оқушының бұрынғы білімдерінен де,мұғалім ұсынатын ақпаратта да жоқ.Мысалы Ш.Айтматовтың «Найман ана»шығармасына проблемалы сұрақтар жасап көрелік:                                                                                                                 1.Қалай ойлайсыңдар,әңгіме неліктен «Найман ана» деп аталады?

2.Жуан-жуандардың жас жігітке  істеген ісіне қандай баға берер едіңдер?

3.Мәңгүрттік сезім өзі жаулап алған елге қалай әсер етті?Бұрын сонды олар мұндай істі бастарыннан кешіп пе еді?

4.Сол бейшара мәңгүрт  басқа біреу емес,менің ұлым  болса екен деген жолдардан қандай қорытынды шығаруға болады .Мәңгүрт құлды іздеуге ана неге бел буды?Оны қандай мысалдармен қандай да бір интеллектуалдық әрекет,белгілі нысанадағы ойлау процесі қажет.                                     Ойлау адамның проблемаға тап болуынан басталатын болғандықтан

                                                        19

проблемалық оқытудың негізін мұғалім жүйелі түрде және діттеп жасайтын проблемалық ситуациялар болып табылады.Оқушылар пайда болып отырған ситуацияда белсенді ақыл-ой ізденісін талап ететін ойлау  процесінің барлық немесе негізгі кезеңдерін өздігінен өткен жағдайда ғана танымдық қызметі дербес болып саналады.        Проблемалық оқытудағы оқушының шығармашылық іс- әрекеті:

1.Оқу материалының мазмұнын талдау,саралау.

2.Проблеманы ашу,өнім жасау,шығармашылық еңбекке қол жеткізу.

3.Қорытынды жасау,өзіне-өзі баға беру,саралау.

Проблемалық оқытуға негізделген шығармашылық тапсырмалардың дәстүрлі оқытудағы тапсырмалардан ең басты айырмашылығын жіктесек оқушы мен мұғалім іс-әрекеттрі төмендегідей болмақ:

                                                                                                                                20

Проблемалық оқытуға негізделген тапсырмалардың қай түрі болмасын, оқушылардың  шығармашылық іс-әрекетін талап етеді,ол тапсырмалардың барлығы олардың қабілетн,дарынын дамытуға бағытталады,ғылыми-зерттеу  жұмысына баулуында өнімді,нәтижелі қорытынды береді.  Проблемалық оқытудың тиімділігі сол-оқушының өз дербес іс-әрекеті арқылы проблеманы шешуі,сол жолдағы ізденісі,шығармашылық өнімге қол жеткізуі.Қазақ тілі пәнінде оқушыларды проблемалық  сұрақтарға жауап іздетуді төменгі сыныптардан бастап  қай тақырыптан білім берілмесін сабақтың бекіту, қорытындылау  кезеңдерінде жүйелі түрде  ойландыратын, олардың дербес іс-әрекетін белсендіретін,жауабы дайын емес проблемалық бағыттағы сұрақ-тапсырмалыр беру арқылы  ғылыми ізденіске жетелеуге болады. Сұрақтар мен танымдық міндеттердің, тапсырмалардың мүмкін болатын тұжырымдарын проблемалық ситуатция ( проблема қою ) жасауға керекті сөзбен көрнекіліктің мүмкін болатын ұштастыруын анықтайды.  Проблемаларды шешудің тәсілдерін анықтайды.Бұрын алған білімді қайталауға және жаңаны меңгеруге керекті дербес жұмыс жүйесін таңдап алады. Оқушылардың болжамдары мен гипотезаларының болуы мүмкін нұсқаларын қарастырады.Жаңа ұғымдарды жақсы меңгеруге және проблеманы шешудің дұрыстығын тексеруге қажетті ғылым тарапынан мысалдар мен мәліметтер жинайды. Қосымша ақпараттың мәліметтерін анықтайды.Оқушылар қандай фактілерді,мәліметтерді өздігінен табатындығын және оны сабақта қалай пайдаланатындығын анықтайды.                                                                                                Дидактикалық материялдарды және әзірлейді.Програмаланған оқу құралын пайдалану жүйелерін қарастырады.                                                                                                                       Білімді бағалау үшін,дараландыру оқушылар тізімін белгілейді. Меңгерілгенді қолдану шеберліктермен дағдыларды оқушылардың білімдерін бағалау үшін керекті білімдермен жаттығулар жүйесін таңдап алады. Үй тапсырмасы үшін материял әзірлеп,оның сипатын анықтайды.                                    Біз бұдан әрі дидактикалық тараудың мазмұны проблемалық сабақ жоспарын негізгі мазмұнына сәйкес келетіндігін көреміз.Нақты материялдан мұғалімнің жоғарыда атап өтілген әрекетері оңай да тез жүзеге асатыны әбден  түсінікті,өйткені мұғалім бірден барлық материялдарды қамтиды,оның үстіне оны біледі.                                                                                                    Оқу материялының мазмұнын ғылыми талдау оқу-тәрбие процесін жоспарлаудың негізі болып табылады.Педагогикада және мектепте жоспарлаудың алуан түрлері белгілі.Айлық, жылдық,тақырыптық, сабақтық.Олардың мақсаты оқу-тәрбие процесін ғылыми негізде ұйымдастырып,                                                                                                    21

 оқушылардың оқу программасын жақсы меңгеруіне қол жеткізу еді. Проблемалық оқытудың оқушыларды іздендіру, зерттеу еңбегіне баулудағы шешуі қиынға түспейтін дербес іс-әрекеттерге жетелейтін проблемалық сұрақтарға жауап іздетуді төменгі сыныптардан бастаған жөн.Шығармашылық жұмыстар оқушылардың өз беттерімен іздену, зерттеу, қорытынды жасау іс-әрекетіне түрткі жасай отырып, оларды ғылыми ізденіске жетелейді.Проблемалық оқытудың оқушыларды ғылыми-зерттеу жұмысына баулудағы тиімділігін төмендегідей саралауға болады:

-Оқушылар өздеріне «беймәлім»  проблеманы шешуге жұмылады.

-Іздену, зерттеу жұмыстарына  төселеді.

-Бұрынғы білімдерін жаңа  мақсатқа пайдалана білу дағдылары  дамиды.

-Жаттандылықтан дайын  білімді қайталап айтудан, өнімсіз  еңбекпен сақтандырады, шығармашылық  жұмыстарға белсендіреді.

-Білімді өз ізденістерімен  алуға жаттықтырады.

-Өздерін- өздері оқыту, өзін-өзі  тану үрдістері жүреді.

Оны негізге алған сабаққа   төмендегідей талап қойылады:

-Сабақ мақсатын белгілеу, пайдаланылатын оқу жабдығы, әдіс-тәсілдер, оқу формаларын сұрыптауда проблемалық  оқыту талаптары басшылыққа алынады.                                                                                                                     -Мұғалім тақырыптың басты проблемасын тауып, қойылатын сұрақтарды реттейді.                                                                                                                      -Берілетін білім проблемалық сұрақтарға негізделеді.                                                  - Мұғалім проблема қоя отырып түсіндіреді.       Қазақ тілінен тақырыптық жоспарлау ең алдымен оқу-тәрбие процесінің сабақтар жүйесіндегі және мектеп программасынан сол тақырыбы немесе негізгі ( оқытушы,дамытушы және тәрбиелеу).     Функцияны іс жүйесінде асырудың қолайлы жолдарын айқындау қызметін атқарады. Ол педагогикалық болжамды іс жүзінде іске асыру үшін қажет. Қазіргі тақырыптық жоспар үшін қандай элементер міндетті?Педагогикада  бар айлық, тақырыптық жоспарлардан өзгешелігі, онда оқу материялы мазмұнының элементерін көрсетуден басқа сабақтардың мақсаты, типі және құрылымы сондай-ақ оқытумен тәрбиелеудің көрініс табады. Көптеген тапсырмаларды орындау барысында оқушылардың білімге деген ынтасы

                                                         22

артады,еңбек етуге деген ықыласы күшейеді.Олар өткізілгелі отырған сабаққа деген ақпаратты іздеу үшін әр түрлі әдебиеттерді,басылымдарды қалай ақтарып кеткендерін өздері де байқамай қалады.Сабаққа күнделікті тыңғылықты даярланып,білімге деген ынта-ықыластары,белсенділіктері мен құлшыныстары арта бастайды.  Яғни,оқушы  тұлғасының  танымдық қабілеттері дамиды, оқуға  деген жағымды қызығушылығы  қалыптасады,белсенді сөздік қоры,ауызша және жазбаша тілі дамиды.Тұлғаның қиындықтарды жеңе білу,өз қажеттіліктерін қанағаттандыру , интеллектуалдық қуатын жүзеге асыруға ықпал етеді.  Проблемалық оқыту арқылы өнімді,тиімді нәтижеге қол жеткізу үшін мұғалім тарапынан проблеманы дәл,нақты қоя білудің де маңызы зор. Оқушылар проблема шешуде қиындыққа кезіксе,мұғалім оларды жетелеп,әдіс-тәсілдерін ұсынады.       Проблемалық оқытуға негізделген тапсырмалардың қай түрі болмасын,оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін талап етеді.Ол тапсырмалардың барлығы-оқушылардың шығармашылық қабілетін,дарынын дамытуға бағытталады.                                           Проблемалық оқытудың тиімділігі де осында.

                                                        23

2 Бөлім: Проблемалық оқытудың ең негізгі мақсаты- оқушылардың танымын іс-əрекетін дамыту, оларды негізгі ғылыми əдістерге үйрету, оларды білім ізденісіне өздері араласуын ояту.    Проблемалық сұрақ-тапсырмалардың өзі оқушыларды ғылыми-ізденіс, зерттеушілік іс-әрекеттерге баулиды. Себебі ол оқушылардың белсенді дербес еңбегі, шығармашылық ізденісіне негізделеді. Пәнаралық байланысқа негізделген шығармашылық тапсырмалардың  тіл дамытудағы  тиімділігі – оқушылардың бұл оқыту түрінде ғылыми ізденіспен, зертеушілікпен айналысады.          Проблемалық оқыту технологиясының теориясы мен практикасына арналған құнды жұмыстар 60- шы жылдардың соңында 70-ші жылдардың басында пайда болды.Проблемалық оқыту шығармашылық жұмыстарды жүргізудің тиімді жолы болып табылады.        Проблемалық оқытудың жалпы міндеттері:                                                   - оқушылардың білім жүйелері мен ақыл-ой және практикалық қызмет тәсілдерін меңгеру;           - танымдық дербестігі мен шығармашылық қабілеттерін дамыту;                         - оқушылардың өз бетінше ойлау қабілеттерін дамыту.     Орта мектептегі оқыту процесі өз функциясын толық атқара алмағандықтан жоғары оқу орындарында проблемалық оқыту процесі күрделінеді. Сондықтан жоғары оқу орындарында оқытушы өз оқу материялдарын пайдаланып, мектептің атқаратын функциясын толықтырып,өздерінің тəрбиеленушілерінің білімін қажетті деңгейге жеткізуге қызмет жасайды.  
И.Леннер проблемалық оқытудың 4 түрін атап көрсетеді:  
1. Проблемалық баяндама;  
2. Эвристикалық пікір алмасу;  
3. Жеке ізденіс;  
4. Зерттеу әдістері.         Проблемалық оқытуды ойдағыдай іске асыру үшін шәкірттерге ұсынатын проблемалық сұрақтар жүйесін жасап шығару қажет. Кез-келген сұрақ проблемалы бола бермейді,. Проблемалы сұрақтың жауабы дайын болмайды, оны оқушы міндетті түрде өзі іздеуі керек.Ол сұрақ баланың сана сезімінде қиындық туғызуы қажет. Проблемалық оқыту теориясының негізін қалаушылар оқудағы ойлану қызметі тек қана жаңа білімді меңгеріп қана қоймай, сол мақсатқа жетудің жаңа тәсілдерін де үйрену деп есептейді. Проблемалық оқыту білім алушылардың шығармашылық ойлауын дамытады. 
                                                                                 24

2.1Проблемалық оқыту және пәнаралық байланыс.

  Техникалық жоғары оқу орындарына, енді ғана инженерлік мамандықты меңгеруге аяқ басқан студенттер, жоғары оқу орындарының оқытушысымен бірінші рет дәріс сабақты тыңдауға, кіріспе дәрісте кездеседі. Осы кездесуде, жаңа бастаған студенттерге жоғары математика тағы басқа курсының техникалық мамандықтарға қажеттілігін түсіндіру,ғылымның қай салаларында қолданатынын олардың ойына əсер етуге оқытушыда үлкен мүмкіншілік бар жəне олардың таңдаған мамандығы туралы, олар көмескі түсінікте болатынын ескермеуге болмайды. Сондықтан, кіріспе дәрістің негізгі мақсаты,олардың таңдаған мамандығы мен жоғары математика курсы арасындағы байланыстар туралы өте қысқа, түсінуге оңай жəне хабарланатын материялдар оларға əсер ететіндей баяндау.        Техникалық оқу орындарында көптен істеген тəжірибеге қарағанда, дәріс немесе тәжірибе сабақтарында, менің мамандығым геолог, эколог, құрылысшы, маған математика керек емес, физика немесе химия өмірде көп пайданылады, ал математика өмірде пайданылмайды, т.б. сұрақтар міндетті айтылады.             Осы сияқты сұрақтар қайталанып қойылмау үшін. Біз кіріспе немесе бірінші дәрісте студенттермен мына қарапайым əңгімені жүргіземіз: саған ағаш отырғызу жəне қабырғаға шеге қағу керек болсын. Сен жерді күрекпен қазып, ағаш отырғыздың, шегені балғамен қағып қабырғаға шеге қақтың. Мен сенен, ағашты кім отырғызды, шегені кім қақты? – деп сұрасам, сен,ағашты мен отырғыздым, шегені мен қақтым деп жауап бересің.    Дұрыспа? Студенттер:дұрыс! Ал бірақ сен ағаш отырғызып, шеге қаққан студент осы жұмысты атқарғанда күрек пен балғаның, яғни құрал жабдықтың атқарған қызметін ескермей «мен істедім» дедің. Міне, математика пəні де сондай, яғни күрек пен балғаның рөлін математика пəні атқарады, математиканың атқарған қызметі, күрек пен балғаның қызметіндей көп жағдайда ол ескерілмейді де, ол қызмет физикан т.б. пəннің қызметі болып кете береді. Пәнаралық байланысқа негізделген шығармашылық тапсырмалардың  тіл дамытудағы  тиімділігі – оқушылардың бұл оқыту түрінде ғылыми ізденіспен, зерртеушілікпен айналысады.    Көп жағдайда проблемалық дәріс, дәрістің мазмұны бойынша жүргізгенді дұрыс деп есептейді, яғни ізденісті арнайы таңдап алынған ғылыми тұрғыдан маңызды проблеманы қарастыру бағытты көздесе, ал екінші көзқарас, дәрістің құрылымы бойынша жүргізу, яғни оқытушы дәрісте белгілі немесе

                                                                                                                                                      25

дайынды хабарлап беру емес,студенттер тануға болатын қарама-қайшылықтармен оларды кездестіру, ал бұл тануға болатын қарама-қайшылық олардың ойлау белсенділігін өрбітеді жəне ол олардың іс-əрекетінің өсуіне себепші болады ынталандырады. Мұндай ізденісте, ғылымда белгілі немесе бүгінгі таңда ғылымға белгісіз проблемалар негізінде де жүргізуге мүмкіндік бар.                                                             И.Я. Лернердің зерттеуі бойынша, проблемалық оқытудың негізгі функциясы жеке тұлғаның творчествалық потенциалын дамыту болып табылады. Қандай білім творчествалық ақылды дамытады: дайын материялды меңгергенде ме, əлде творчествалық ізденіс процесс негізінде меңгергенде ме? Бұл сұрақтың мəні, білімді мазмұны ұсақ элементтер немесе дайын материал бойынша қабылдау, оқушылардың творчествалық күшін қалаптастырмайды, ал егер қалыптастырған жағдайда, ол стихиалық түрде қалыптасады, яғни оқытушының мазмұн бойынша хабарлауы, оқушыда мәтінді түсіну барысында кемшіліктер пайда болады.Оқушы стереотипті есепті шығарғанда да, ол творчествалық күшін, іздену қабілетін көрсете алмайды, яғни дағды мен іскерлік студентте қалыптаспайды.    И.Я. Лернер қорыта келе: тек оқытушы ғана өзінің қабілеттілік ойымен студенттер алдында ойлау процестің ой-əрекетін ашады жəне оларды осы процеске тартып, өзінің тəрбиеленушілерінің білімін елеулі дəрежеге жеткізеді деп қорытады.         Орта мектептегі оқыту процесі өз функциясын толық атқара алмағандықтан жоғары оқу орындарында проблемалық оқыту процесі күрделінеді. Сондықтанда жоғары оқу орындарында оқытушы өз оқу материялдарын пайдаланып, мектептің атқаратын функциясын толықтырып,өздерінің тəрбиеленушілерінің білімін қажетті деңгейге жеткізуге қызмет жасайды.  Проблемалық оқытудың ең негізгі мақсаты-оқушылардың танымын іс-əрекетін дамыту, оларды негізгі ғылыми əдістерге үйрету, оларды білім ізденісіне өздері араласуын ояту.        Жоғары математика курсын оқу алдында, оның басты проблемаларын бөліп алып, осы проблемаларға байланысты проблемалық ситуатцияларды туындатамыз. Техникалық жоғары оқу орындарында математика ғылымы техника ғылымдарының аппараты болып табылады,сондықтан болашақ инженерлерге, біріншіден математикалық əдістерді, екіншіден ол əдістерді пəнаралық есептерге қолдануды, үшіншіден кəсіптік есептерді шығартуды үйрету. Əрбір дәріс тақырыптарының тек негізгі жəне бастапқы мəселесін хабарлап жəне осы материалдарды пайдаланып тақырыптың қалған

                                     26