Мектептегі проблемалық оқытудың тереңінен зерттеп,мағлұмат алу

материялдарын студенттердің өздері меңгере алатын мақсатты көздеп лекция курсы ұйымдастырылады.           Пән аралық байланыстарды және проблемалық оқыту мен байланыстырудың әдісімен тәсілдерін, сондай-ақ проблемалық ситуатция сонымен бірге қосымша сұрақтар, карточкалар,көрнекілік немесе өздігінен орындайтын жұмыстардың құралдарын жасаудың әдістерін анықтайды.  Проблемалық оқытуда, студенттерге қойылатын жетекші сұрақтарды əрбір оқытушы əртүрлі қояды. Кейбіреулер жетекші сұрақтар қойып есеп шығаруды, дəстүрлі есеп шығарумен бірдей деген пікір айтады, ал негізінде, шығарылып жатқан есептің теориядағы тақырыбына байланысты, сол тақырыптағы теорияны толық қамтитын жетекші сұрақтар қойылып, есеп шығарылуы керек, жетекші сұрақтардың қойылу мақсаты да осында, сонда ғана ол жетекші сұрақтар болып табылады, ал олай болмаған жағдайда дəстүлі есеп шығару болып табылады.       Жетекші сұрақтар, меніңше өте қызық жəне осы уақытқа дейін жете тексерілмеген. Мұндай сұрақтар Л.Л. Гурованың еңбектерінде бар, бірақ ол «жетекші сұрақ» деп аталмаған əрі оны психологиялық тұрғыда тексерген еңбектерді кездестірілген жоқ.          Проблемалық мазмұнды баяндау, курста қарастырылған тұжырымдамаларға, есептерге ұқсас жəне басқада пробламалық ситуацияны студенттердің өздері шеше алатындай мақсатта жүргізіледі. Проблемалық мазмұнды айту əдісі негізінде лекцияда қолданылады, онда студенттерді ғылыми ойлау процесін іске асырушы ректордың айтқан ой түйінімен таласуға, күдіктенуге: «келісем», «келіспеймін»,«дұрыс», «дұрыс емес» сияқты өздерінің əртүрлі қөзқарастарын айтуға тəрбиелейді.  Жоғары математиканың тәжірибелік сабақтарында эвристикалық əдіс қолданылады, мұндағы мақсат студенттердің жұмыстары репродуктивті болуы керек, яғни олар белгілі математикалық операцияны игеріп алуы, ал зерттеу əдісі негізінде жоғары курстарда ұйымдастырылады.   Пәнаралық байланыстарды зерттеу əдісін қолдану үшін, алдымен зерттеу жұмысына қажетті білімді оларға игертіп алу қажет, сондықтан топтағы барлық студенттерді бірден зерттеу жұмысына тартудан творчествалық нəтиже шықпайды.            Оқытушы бұл сұрақтарды студенттерге аудиторияда ашық түрде дауыстап айтады əрі студенттердің оған қысқа, анық жауап беруін талап етеді. Іс-тəжірибелік сабақтың жетекші сұрақтары деп проблемалық есепті шығару əдісіне байланысты, теорияны мүмкіншілігінше толық қамтитын, есепті

               27

студенттердің өздеріне шығартуға көмектесетін, оқытушының студенттерге қоятын сұрақтары. Іс-тəжірибелік сабақтың проблемалық ізденісі деп студенттерге аудиторияда тапсырылған немесе шығара алмаған есептерге жетекші сұрақтарды алдын ала ұйымдастыру жəне ол есептерді студенттердің өздеріне шығарту əдістерін таңдау жұмыстары.  Проблемалық дәріс деп аудиторияда оқытушы мен студент арасындағы ой таласы жəне дәріс уақытында дәрістің проблемалық ізденісіне арнайы дайындаған сұрақтарын студенттерге қойып, олардан тиісті жауап алу, яғни сұраққа байланысты ой процесіндегі талас.Егер студент проблемалық ситуация туындатқан практикалық есепті шығара алмаса, онда негізгі проблеманы студенттердің өзіне шығарту үшін, оқытушы студенттерге жетекші сұрақтар қойып, осы сұрақтарға жауап алып, ең соңында негізгі проблеманың шешімін таптырады. Сонымен, проблемалық оқытуда, жетекші сұрақтар көмегімен негізгі проблемалық сұрақтың қиындық көлемін жеңілдетіп, негізгі проблемалық сұрақтың жауабын табамыз.     Жетекші сұрақтарды қою процесінде, студенттер оларға жауап бере отырып, біріншіден, жетекші сұрақтардың əр-қайсысы жаңа ұғымдарға, анықтамаларға, теоремаларға жəне формулалар мен əдістерге байланысты болатынын, екіншіден, теорияның практикадағы рөлін студенттер нақты түсінетін болады. Жетекші берген сұрақтар көмегімен, есептің шығарылу уақытын реттеуге, оның күрделілігін өзгертуге, шығару жолдың қиындық көлемін өзгертуге,əрбір сұрақты теориямен байланыстыруға, сұрақтан сұрақ туындатуға болады.           Демек, студенттердің ойлау қабілетін арттырудың, ақыл-ой белсенділігін өрбітудің жəне таным іс-əрекетін дамытудың ең алғашқы негізі жетекші сұрақтардан басталып құрылады.

                                                         28

2.2 Проблемалық оқыту технологиясы

Проблемалық оқыту технологиясының теориясы мен тәжірибесіне арналған құнды жұмыстар 60- шы жылдардың соңында 70-ші жылдардың басында пайда болды. Проблемалық оқыту технологиясын зерттеуге Кудрявцев Т.В, Матюшкин А.М, Махмудов М.И, Оконь В. және т.б. ғалымдар үлес қосқан.  Проблемалық оқыту технологиясы оқушылардың мұғалім басшылығымен проблемалық ситуацияны шешуде өздік зерттеу іс-әрекетімен айналысуын, соның нәтижесінде оқушылардың білім, білік, дағдыларының қалыптасуымен, танымдық белсенділігінің, икемділігі, эрудиция, шығармашылық ойлау және т.б. маңызды қасиеттерінің дамуымен сипатталады.          Проблемалық оқыту оқушыларды дербес ізденіске, зерттеу жұмыстарына баулыйды. Проблеманы шешу проблемалық сұрақ-тапсырмаларға байланысты жүретін үрдіс. Проблемалық сұрақ-тапсырмалардың өзі оқушыларды ғылыми-ізденіс, зерттеушілік іс-әрекеттерге баулыйды.     Себебі ол оқушылардың белсенді дербес еңбегі, шығармашылық ізденісіне негізделеді. Ғалым проблемалық ситуацияны шешу-алдындағы проблеманы шешу екендігін, сол арқылы оқушылардың «жаңа өнімге» қол жеткізетінін түсіндіреді. Оқушы үшін «жаңа», «беймәлім» проблема дегендер ғылымға мүлде белгісіз, жаңа ғана ашылған жаңалықтар емес. «Жаңалық» оқушының өз ізденісі, өз зерттеуі арқылы жеткен нәтижесі, ол нәтиже бұрын оған «беймәлім» болып келген.           Оқу тәрбиесінде мынандай өзекті яғни (актуальды)  жерлерінде проблемалар бар.Оқушылардың өз бетінше ойланып,әрекет етулері жеткіліксіз.Бір оқу міндетін басқа түрлі жолдармен өзгертіп,шеше білу қабілеттері,сонымен қатар алынған білімділік дағдыларын қазіргі өмірмен ғылым,техника жаңалықтарымен байланыстырып,салыстырып, зерттеп өз болжамдарын жасау қабілеттері әліде төмен деңгейде. Ал мұның себебі қайда жатыр және бұл проблемаларды шешу үшін, білім үрдісіне иновациялық технологияларды оқып үйреніп өз іс әрекетінде енгізу қажет.     Білім берудің әр түрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологияалар бар.Сондықтан әртүрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны мен оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап,тәжірибеде сынап қарауда мұғалімнің іс-әрекетінің маңызы зор.Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгеру,мұғалімнің интелектуалдық,

                                                         29

кәсіптік адамгершілік,рухани азаматтық және де басқа көптеген келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді. Өзін-өзі дамытып,оқу тәрбие үрдісін тиімді ұйымдаструына көмектеседі.                                     Бүгінгі таңда білім беру саласында әртүрлі сипаттағы және бағыттағы инновациялар енгізілуде.Азды көпті мемлекеттік жүргізіліп, мазмұнды ұйымдастыруға оқыту әдістері мен технологияларына жаңалықтар кіруде.  Білім беру жүйесінде қазір технологиялардың сан алуан түрі бар.Білім беру технологиясы ұсынылуд а.Соның бірі - дәстүрлі педагогикалық  технология.Дәстүрлі сынып сабақтық технологиясының басқа технологиялардан  айырмашылығы бар:                                                                                  -Оқушылардың таным қаблеттері және жас мөлшері шамамен бір деңгейді құрайды;                                                                                                                      -Сыныптағы оқушылар құрамының әр кез тұрақты болуы:                                                                           -Сыныптағы сабақты ортақ жылдық жоспармен оқу бағдарламаларына,оқулықтарға негізделген, құрастырылған кестемен жүргізіледі:                                                                                                                  - оқушылар мектепте жылдың бір мезгілінде,белгілі бір сағатта барады;                                         -сабақ бір пәнге негізделеді;                                                                                      - сабақ барысында жоспарланған тақырып,кеңінен түсіндіріледі;                                               - оқушылар сол тақырып бойынша білім,білік дағдыларын игеру мақсатында жұмыс істейді;                                                                                                                                                 – оқытуды ұйымдастыру тек мұғалімнің басшылығымен жүргізіледі.                                                    Мұғалім өз пәні бойынша жалпы әр оқушының оқу сапасын қорытындылап, бағалайды. Дәстүрлі оқыту технологиясының тиімсіз жақтары: дайын білімді хабарлайды,оқушы,орындаушы,мұғалім басқарушы болады.                                                                                              В.Ф.Чатловтың оқу материялдарын тірек және сызба белгілері арқылы табысты оқыту. Материял ірі мөлшерде енгізілді және блоктарға бөлінген.Оқу материялы тірек схема – конспектілер түрінде беріледі.Тірек белгілері арқылы оқыту технологиясы төмендегідей мақсатты көздейді:                                                                                                               - білім ,білік дағдыны қалыптастырады;                                                                                            - барлық баланы оқыту;                                                                                                                         - оқытуды жеделдету;                                                                                                                            Тірек белгілері арқылы оқыту технологиясының ерекшеліктері:                                                - үнемі қайталау,міндетті кезеңдік бақылау,жоғары деңгейдегі қиыншылық,блокпен оқыту,тіректі қолдану;                                                                                                                            - жеке бағдарлы қарым-қатынас,ықпал;                                                                                                           - ізгілендіру,ерікті оқыту;  

      30                                                                                                                  

- әр оқушының жобасының  жариялануы,түзетуге,өсуге табысқа  жетуге жағдай жасау;                                                                                                            - оқыту мен тәрбиенің бірлігі;        Проблемалық технология ұғымын қарастыру барысында педагогикалық технологияны былай анықтауымызға болады - бұл қатысушыларға жағымды жағдай туғыза отырып, нақты қорытындыға жету мақсатымен білім беру үрдісін жобалау (жоспарлау), ұйымдастыру, бағыттау және коррекциялаудағы оқушылар мен мұғалімнің қосыла жасаған іс-әрекеттерінің үрдісті жүйесі.Г.К. Селевко проблемалық технологияларды төмендегідей жіктейді.                                       -Қолдану деңгейіне байланысты: жалпы педагогикалық, жеке әдістемелік (пәндік) және локалды (модульді) технологиялар бөлініп көрсетіледі.              - Психикалық дамудың жетекші факторына байланысты: биогендік, 
социогендік, психогендік және идеалистік технологиялар.   Тәжірибені меңгерудің ғылыми концепциясына байланысты: ассо- 
циативтік-рефлекторлык, модулдік, гештальттехнологиясы, интерио- 
ризаторлық, дамыту технологиялары                                              Барлық отандық технологиялардың ішінде дамыта оқыту технологиясы өзінің нәтижелілігін мойындатқан технология болып табылады. Бұл технологияның даму тарихы Л.С. Выготский, Л.В. Занков, Д.Б. Эльконин және В.В. Давыдов сияқты атақты педагог-психологтардың есімдерімен тығыз байланысты. Идеяны жүзеге асыру жаңа дидактикалық қағидаларды ойлап шығаруға итермеледі. Шешуші роль күрделіліктің жоғары деңгейі принципіне берілді, ол қиындықтың орта нормасын көтерумен емес, «асқар асуды» алу үшін қажетті рухани күш берумен сипатталады.Күрделіліктің жоғары деңгейі принципі оқыту мазмұнын таңдау және құрастыруды қажет етеді. Оқу материалы ауқымдырақ, тереңірек болып, теориялық материалға көп көңіл бөлінеді, әрине оқушылардың іскерлігі мен дағдылары да назардан тыс қалмайды.Мұғалімдер арасында дамыта оқыту технологиясы кең қолданыс табуда.            Модульдік технология білім беру үрдісін өзгертеді. Мұнда оқушы (толығымен немесе бөлшектеп) мақсатты дара бағдарлама бойынша өздік оқиды. Модульдік технология білім беру үрдісін өзгертеді. Мұнда оқушы (толығымен немесе бөлшектеп) мақсатты дара бағдарлама бойынша өздік оқиды.Модульдік оқытудың негізі - оқу модулі. Ол өзіне мыналарды қамтиды:                                                                                                                            -информацияның аяқталған блогын;                                                                              31

-оқушы әрекетінің мақсатты бағдарламасын;                                                         -мұғалімнің осы бағдарламаны нәтижелі іс-жүзіне асыру үшін нұсқау- 
ларын (кеңестері).         Модульдік оқытудың негізгі мақсаты - оқушылардың өздік әрекет жасауының дамуына, оқу материялын жеке тұлға қабілетін ескере отырып меңгеруге байланысты жұмыс жасау іскерлігін дамытуға жәрдемдесу. С.Н.Лысенкова « оза оқыту технологиясы» туралы айтты. Оза оқыту – бұл қарапайым кәдімгі тақырыптық бағдарлама тізбегіне көмекші құрал.Мұнда жаңа тақырып оқу бағдарламасында берілген уақыттан бұрын әр сабақта қысқаша түсіндіріліп отырады. Бұл толықтыру уақытты үнемдеу және оқушыларды үнемі жаттықтыру арқылы жаңа материялды тез игеруге жол ашады.            Проблемалық оқыту шығармашылық жұмыстарды жүргізудің ең өнімді жолы болып табылады. Оның басты себебі, проблемалық оқыту технологиясының өзіндік ерекшелігінде жатыр.      Бүгінгі таңда В.В.Давыдовтың дамыта оқыту технологиясы,М.Чошановтың проблемалық модульді оқыту технологиясы,Қазақстанда Ж.Қараевтің, М.Жанпейісованың және т.б.ғалымдардың технологиялары  кеңінен танымал. Қазақстан Республикасының «Білім туралы»Заңында оқыту формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалылық қағидасы  бекітілген,бұл білім мекемелерінің мұғалімдеріне,педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға ,педагогикалық процесті кез келген үлгімен,тіпті авторлық үлгімен құруға мүмкіндік береді.   Проблемалық оқыту технологиясы дұрыс іздене білгенде,ол тіл дамытуда өнімді нәтижелі өнім береді. Білім негізі бастауыш сыныпта берілетіні анық. Сондықтан озық технологияларды бастауыш сыныпта қолдану қажет. 
Қазіргі кезде біздің республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалынып жатыр.В.П.Беспальконың анықтамасы бойынша  проблемалық технология дегеніміз – тәжірибеде жүзеге асатын,тиімді технология.Бүгінгі таңда оқытуда дәстүрлі және дәстүрлі емес, жаңа дамыта оқыту технолгиялары қолданыс табуда.Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты,білімді болуы мүмкін емес. 
Бір технологияның өзі әртүрлі атқарушылардың шеберлігімен байланысты әрқилы жүзеге асады. 
  

                                                           32

   2.3 Проблемалық оқытудың өзіндік ерекшеліктері    

Заманауи білім берудің мақсаты- мамандарды шығармашылыққа дайындау екені даусыз.Шығарамашылық дегеніміз жаңалықты(жаңа нысана,жаңа білім,жаңа проблема, жаңа әдіс) ашу. Осыған орай, проблемалық оқытудың өзі де шығармашыл процес.Соңғы кезде кең тараған оқу түрінің мәні болып табылады. Мұғалім жаңа білімді дайын түрде баяндамай,оқушылардың алдына проблемалық сұрақтарды қойып, оларды шешудің жолдары мен тәсілдерін іздеуге бейімдейді. Аталмыш оқыту жүйесі жаңадан пайда болған жоқ.Кезінде бұған өз үлес қосқан  педагог-ғалымдар: Сократ, Руссо, Дистерверг, Ушинский. Дистервергтің дәлелдеуінше,«жаман ұстаз ақиқатты айта салады, жақсы ұстаз оны іздеп табуды үйретеді»-деген тұжырым айтады.                                                                                      Проблемалық оқытуды ойдағыдай іске асыру үшін шәкірттерге ұсынатын проблемалық сұрақтар жүйесін жасап шығару қажет, ескеретін жайт: кез-келген сұрақ проблемалы бола бермейді. Проблемалы сұрақтың жауабы дайын болмайды, оны оқушы міндетті түрде өзі іздеуі керек.Ол сұрақ баланың сана сезімінде қиындық туғызуы қажет.Проблемалық сұрақ,бір жағынан қиын болуы,екінші жағынан оқушының шамасына лайық болуы керек.Осындай проблемалық жағдаят туғызу,проблемалық сұрақ қою-проблемалық оқытудың алғашқы кезеңі. Келесі кезеңінде бала іштей өз білімін талдап,таңдап олардың жауап алуға жеткіліксіз екенін анықтайды да ізденіс жолына белсенділікпен түседі. Үшінші кезеңінде ол сұрақтың жауабын дұрыс шеше білу амалдарын,жаңа білімді меңгереді. « Мен білдім!» деген қуанышты жағдайда жетеді.Кейінгі кезеңдерде дұрыс жауапты тексереді,алғашқы гипотезамен салыстырады,алынған біліммен білікті қорытындылайды,жинақтайды.       Проблемалық оқытудың жақсы жақтары:                                                                                 - Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін арттырады;                                              - Оқу еңбегіне қызығушылығын арттырады;                                                                          - Оларды өздігінен саналы жұмыс істетуге үйретеді;                                                   - Берік білімге оқытудың жоғарғы нәтижесіне жеткізеді.                                     

Проблемалық оқытудың кемшіліктері:                                                                            - Оқушылардың танымдық іс-әрекетін басқаруға әлсіз ықпал ету;                                   - Мақсатқа жету үшін көп уақыт жұмсау;         Проблемалық оқытудың өзіндік ерекшелігі, басты белгілерін төмендегі кесте арқылы тұжырымдауға болады:

                                                      33                          

2-кесте.

  Мұғалім проблемалық оқытудың барысында оқушы ойына,пікір қайшылықтарына дұрыс бағдар жасай отыра,жауап табу әдістерін үйретеді.Әдетте ,оқытудың бұл түрі жаңа оқу материялын түсіндіру кезіңінде қолданылады.Сонымен проблемалық оқытудың ерекшелігі:оқушыға дайын білім берілмей,одан проблемаларды ізденіс арқылы шешу талап етіледі.  Қазіргі мектептерде түсіндірмелі және проблемалық оқыту түрлері бірге қатар қолданылады.Білім беру – оқытудың тәрбиемен дамытудың үздіксіз үдерісі.Белгілі балалар  психологі Д.Б. Эльконин дәлелдегендей үш он жас аралығындағы балалар біріккен мәдени – білім беру саласында ортақ өмірмен дами отырып ортақ тәрбиеленіп,ортақ оқып өмір сүріп үйрену керек.Яғни бұдан шығатын қорытынды – бұл сабақтастықтың яғни бастауыш сатыда мазалайтын сұрақтар проблемалары біреу ғана.Ол баланың тілін ,ой өрісін, қиялы мен шығармашылығын дамыту болып,жаңа заман талабына сай жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде оқытып тәрбиелеу.    Көрнекті психолог Л.С.Выготскийдің негізі бойынша «Бала дамуының ең шарықтау шегі-бұл тілмен ойдың шығармашылығы» деген екен.                        34

Оқу тәрбиесінде мынандай өзекті яғни актуальды жерінде проблемалар бар: Оқушылардың өз бетінше ойланып әрекет етулері жеткіліксіз бір оқу міндетін басқа түрлі жолдармен өзгертіп, шеше білу қабілеттері,сонымен қатар алынған білім-білік дағдыларын қазіргі өмірмен ғылым,техника жаңалықтарымен байланыстырып,салыстырып өз болжамдарын жасау қабілеттері әлі де төмен деңгейде. Ал мұның себебі қайда жатыр және бұл проблемаларды шешу үшін,білім үрдісіне иновациялық технологияларды оқып үйреніп,өз іс-әрекетінде енгізу қажет.Білім берудің әртүрлі нұсқадағы мазмұны,құрылымы,ғылымға және тәрбиеге негізделген жаңа идеялар,жаңа технологиялар бар.         Проблемалық оқытудың мақсаты-ғылыми таным нәтижелерін,білімдер жүйесін ғана меңгеріп қоймай,сонымен бірге бұл нәтижелерге жету жолдарының өзіне де,процесінде меңгеру, оқушының таным дербестігін қалыптастырып,оның шығармашылық қабілеттерін дамыту.    Проблемалық оқыту шығармашылық жұмыстарды жүргізудің тиімді жолы болып табылады.Проблемалық оқытуда оқушылар бейтаныс,белгілі емес мәселелерді өз беттерінше шешуге жұмсайды.Проблемалық оқыту арқылы өнімді тиімді нәтижеге қол жеткізу үшін мұғалім тарапынан проблеманы дәл,нақты қоя жеткізу үшін маңызы зор.Оқушылар проблеманы шешуге қиындыққа кезіксе,мұғалім оларды жетелеп,әдіс-тәсілдерді ұсынады.                            Проблемалық оқытудағы оқушының шығармашылық іс-әрекетін бұлай тұжырымдауға болады.                                                                                                        1.Оқу материялының мазмұнын талдау,саралау.                                                            2.Проблеманы ашу өнім жасаушы шығармашылық еңбекке қол жеткізу.                                        3.Қорытынды жасау,өзіне өзі баға беру.