Пәннің тақырыбы: Педагогика тарихы

Осындай суреткерлікті, нақты өмір құбылыстарын бейнелеп көрсетуге шеберлікті «Жұт» деген өлеңнен де анық байқауға болады.

Қырылды қосты жылқы сорға түсіп,

Омбы кар, терең сай мен орға түсіп.

Хал кеткен қайыруға жылқышылар,

Жанымен қош айтысты олар да үсіп.

Үстінде ұзын жолдың қалашылар

Күн бар ма кедей сордың бағы ашылар.

Тоқтаусыз күні-түні соқкан боран,

Біразын қалған басып, қазасы бар.

Балалар боқша арқалап, барын киген,

Сабаққа бармақшы боп шыққан үйден.

Жеткенше аяқ-қолын домбықтырып,

Бетінен тызылдатып аяз сүйген.

Суатқа мал суара барған малай,

Келеді құлақ-мұрнын ол да уқалай.

Кенеттен бір мезгілде боран соғып,

Лағып құба жонға кеткен талай.

     Мұндай суреттемелерде  ақыннын, әр түрлі жай-жағдайларды  баяндай айтуға ұсталығы да  анық бой көрсетеді десек те, сипаттап бейнелеу жағы алдымен  назар аударады. Өлеңнің алғашқы жарымында жұтты осылай бейнелеген ақын, енді сол мәселе төңірегінде пікір айтуға ойысып, мал бағуды ғана күн-көріс ететін көшпелі тұрмыстың қиыншылығы туралы ой толғайды.

     Міржакыптың сұлулықты  сұқтана қастерлейтін «Сұлу қызға» атты арнау түріндегі өлеңі, ғашық жанға қимастық сезімге толы «Айырылу» атты өлеңі сыршыл лириканың әдемі үлгісі дерлік болса, «Таза бұлақ» деген өлеңі романс деп аталса да, мысал өлең түріне жақын келеді.

       Түгелдей алғанда  Міржақып поэзиясында маңызды қоғамдық, саяси мәселелерді қозғайтын аааматтық, әлеуметтік лирикаға жататын өлеңдер басым екенін байқаймыз. Қазақ поэзиясының бұл саласын дамытып өркендетуде ақынңың сіңірген еңбегі орасан зор. Ол әлеуметтік лириканы қазақ қоғамының өмір шындығын, қайшылықтарын терең, жан-жақты ашып көрсететін тың тақырып, сарындарымен молықтырып, идеялық мазмұнын байытты. Сонымен бірге бұл өлендердің көркемдік қасиет-сипаты, ой-сезімді тартымды, әсерлі айтып жеткізу әдіс-тәсілдері де қазақтың жазба поэзиясына көп жаңалық әкелді дей аламыз. Ақын әр сөзін қарапайым оқушылардың, қалың қауымның ұғымына жақындатып, түсінікті етіп айтуға ұмтылған десек те, оның өлеңдерінен өзіндік дара дүниетанымы, әр нәрсені өзінше танып, сезінуі, ойының өткірлігі, өтімділігі, сезімінің нәзік, әсерлілігі айқын танылып отырады. Ал мұндай аса маңызды, күрделі ой-пікірлерді, әр қилы толғаныстарды, ой-сезім иірімдерін мейлінше қарапайым тілмен, айқын жеткізе білу үлкен ақындық шеберліктен туатынын дәлелдеп жату қажет бола қоймас. 

      Міржақып айтатын  ойын анық, тура жеткізуді көздейтіндіктен де болар, қажет деген жерінде нақтылы ұғымды дәл беретін, сол кезде кітаби тілде кездесетін араб, парсы сөздерін де қолданудан бас тартпайды. Тіпті кейде өлеңдерінде де әр түрлі әлеуметтік мәселелерді қозғағанда солай етеді. Және осындайда әдемі, сұлу сөздерге де көп әуестенбейтіні аңғарылады.

      Міржақыптың ақындық  шеберлігінің бір қыры деп  өлең өрнегін түрлендіріп келтіретінін  айтуға болады. Бұл орайда оның  өлең өлшемдерін, ұйқас түрлерін  қолдануына қатысты бір-екі ерекшелікке ғана тоқталамыз. Ақынның қазақ поэзиясында әбден орныққан он бір буынды өлең өлшемін қолданатыны және оның негізгі, соңғы бунағы төрт буынды түрімен қатар, соңғы бунағы үш буынды келетін екінші түрін де жиі қолданатыны назар аударады. Және осы өлшемнің қай түрін алса да, әлең шумақтарын бастан-аяқ үнемі бірыңғай ұйқастыруға зер салады. Мысалы, «Сағыну» атты өлеңін:

Айт шыныңды көңілім, қайда барасың?

Қаңғырудан қандай пайда табасың?

Тоқталатын келген жоқ па мезгілің?

Дамыл таппай күні-түні шабасың, - деп бастап, келесі шумактардың бәрін де соған үндес етіп біркелкі ұйқастырады (мазасын-назасын, жарасын-даласын, тағы тағылар). Ал «Насихат ғұмумия» атты өлеңінде әрбір жеті не сегіз шумақтар тобы осылай бірыңғай ұйқастырылған.

Ал жеті-сегіз буынды өлшеммен жазылған «Қайда едің?» деген өлеңін алсақ, бастапқы шумағы:

Кешегі қара күндерде,

Жұлдызсыз, айсыз түндерде,

Жол таба алмай сенделіп,

Адасып алаш жүргенде,

Бұл күнгі көп көсемдер,

Сұраймын, сонда қайда едің? - деп басталады да, келесі шумақтардың соңында осы «қайда едің?» деген неше дүркін қайталанады. Мұның, өзі айтатын ойдың желісін үзбей, бір арнада дамытып, барған сайын ширықтырып ширата түскендей әсер береді.

     1910 жылы «Бақытсыз Жамал» атты романы басылып шығады. Бұл шығарма жазушыңың өз шығармашылығында ғана емес, бүкіл қазақ әдебиетінде елеулі орын алған көркем туынды болды. Өйткені ол аса зор әлеуметтік маңызы бар мәселе қозғаған, қазақ әйелінің ауыр жағдайын шынайы бейнелеген, қазак, әдебиетіндегі роман деп аталған тұңғыш прозалық шығарма болатын.

       Қазақ әйелінің  тағдырын толғайтын алғашқы прозалық  туындылар саналатын Т. Жомартбаевтың  «Қыз көрелік», С. Көбеевтің «Қалың мал», С. Торайғыровтын, «Қамар сұлу» атты романдары бір-біріне ілесе жазылып, 1912-1914 жылдарда жарық көргенін еске алсақ, «Бақытсыз Жамал» осы үлкен арна-ағынға жол ашкан бастау екені айқын болды. «Бақытсыз Жамал» көп ұзамай орыс тілінде де жарық көрді. Мұның өзі сол кездің өзінде-ақ М. Дулатовты орыс әдебиеті мен мәдениетінің көрнекті қайраткерлерінің танып-білуіне, жоғары бағалауына мүмкіндік берді. Міржақып әйел теңдігі мәселесін поэзиялық шығармаларында да арнайы тақырып етіп, қыздарды малға сатуды, жесір әйелді еркінен айыратын әмеңгерлікті өткір сынның нысанасына алып, махаббат сезімін, адамгершілікті қастерлеуді уағыздаған. Сүйгеніне қосыла алмай, еріксіз мал берген адамға қосақталған бақытсыз Жамалдың трагедиялық өмірі - жүздеген, мыңдаған қазақ қыздарының, әйелдерінің басындағы жағдай болатын. Сондықтан әйелдің бас бостандығы, еркіндігі, өз сүйгеніне қосылып, өмір сүруге мүмкіндік алуы қазақ өміріндегі ең бір түйінін шешуі қажет мәселе болды.

      Міржақып әйелдің арын аяққа басатын ескі әдет-ғұрыпқа үзілді-кесілді қарсы шығады. Жамал бейнесін суреттеудегі жаңалығы да осы түпкі идеясына, озат ой-пікіріне негізделген. Қаншама әйел ескіліктің шырмауынан шыға алмай, қайғы жұтып, көнбістікпен өмірін өткізген болса, Жамал ғашық жарына қосыла алмай басқа біреумен тұрмыс құруға бар жанымен қарсы болады. Ғашық жігіті өмірден қыршын кеткенде ауыр қайғы үстінде шарасыздықпен әкесінің ырқына көнсе де, қорлауға шыдамайды. Келін болып түскен жерінен қашып кетпекші болып, қайғылы қазаға ұшырайды. A. Н. Островскийдің әйгілі «Найзағай» пьесасындағы Катерина туралы Н. А. Добролюбов қараңғы түнекте жарқырап көрінген нұр сәуледей болған десе, Жамалдың қорлыққа көнбей қарсылық білдірген табандылығы, өжеттігі де еркіндікке ұмтылып, арманына жетуді аңсаған талай қазак кыздарының жүрегіне сәуле беріп, қысылып-қиналғанда ширықтырып, қайраттандырған болар.

     Міржақып ақындық, жазушылық еңбегін журналистік қызметімен ұштастыра білді. 1911 жылы «Айқап» журналында, 1913-1918 жылдарда «Қазақ» газетінде қызмет етті. Ол «Қазақ» газетін шығаруға бас редактор Ахмет Байтұрсыновпен бірге аянбай ат салысып, осы газеттің жарық көрген алғашқы күндерінені бастап оның бетінде әдебиет пен мәдениетке, қоғамдық өмірдің маңызды мәселелеріне арналған мақалалар жариялап отырды. Сөйтіп, ол талантты публицист, әр түрлі әлеуметтік, мәдениеттік мәселелерді толғайтын мақалалардың, очерк, фельетондардың авторы ретінде жұртшылыққа кеңінен танылады. Солардың ішінде әдебиет мәселелерін сөз ететін мақалалар аз емес екенін еске сала отырып, 1914 жылы «Қазақ» газетінде жарияланған.

«Абай» деген мақаласын бөліп айтуға болады. Мақала «Абай секілді атымен қазақ халқы мақтанарлық ақынымызды арамыздан жоғалтқанымызға 10 жыл толуын еске түсіріп» атап өту үшін жазылғанын автор өзі де айтқан. Міржақып Абайды «қараңғы заманда шыққан басшымыз» деп атап, оның қазақ әдебиетін, ой-санасын дамытуға косқан үлесін аса жоғары бағалап, артына қалдырған мұрасыньң қадірі барған сайын арта береді деген терең пікір айтады:

       «Зәредей шүба  етпейміз, Абайдың өлген күнінен  қанша алыстасақ, рухына сонша  жақындармыз. Үнемі бұл күйде  тұрмас, халық ағарар, өнер-білімге  қанар, сол күндерде Абай құрметі күннен күнге артылар. «Бірінші ақынымыз» деп қабіріне халқы жиі-жиі зиарат етер, халық пен Абай арасы күшті махаббатпен жалғасар. Ол күндерді біз көрмеспіз, бірақ біздің рухымыз сезер, қуанар».

       Бұл сөздердің  қандай көрегендікпен айтылғанын бүгін әділ қазы - уақыттың өзі дәлелдеп көрсетіп отыр деуге толық хақымыз бар.

       Әдебиет пен  мәдениет жайын баяндағанда Міржақып  Шоқан Уәлиханов пен Ахмет  Байтұрсыновтың және шығыстанушы  Григорий Потанин мен атақты  татар ақыны Ғабдолла Тоқайдың еңбегін ауыз толтырып айтады.

    Оның Шоқанның өмір  жолын жақсы білгенін, ғылыми  зерттеу еңбектерінің мәнін терең  түсінгенін кейбір оғаш, орынсыз  айтылған пікірлердің теріс екенін  нанымды көрсеткенінен анық байқаймыз. «... Шоқан хүкімет қолында құр жансыз құрал болмай, таза пікірлі, ақ жүрек ұлтын сүюші жігіт болғандығы - орыс ғаскерінде патшаға ант берген офицер бола тұрып, мұсылмандарға, орыс ғаскері қылған залымдыққа шыдамай қарсы келіп, Черняевтан айырылғандығы зор дәлел болса керек. Шоқанның бар талабы ғылымға ұмтылу, қазақ халқына пайда келтіру, қазақ халқының тұрмысын, рәсімін, тарихын анықтау жолында болған», - дейді Міржақып.

      Ахмет Байтұрсынов  туралы айтқанда Міржақып оның  ақындық өнеріне тұжырымды сипаттама  береді, өлеңдерінің басты қасиеті шыншылдық пен сыршылдық екеніне, әдеби еңбектерінде патша үкіметінің саясатын әшкерелегеніне назар аударады. «Қазақ» газетін шығарудағы, қазақ тілін зерттеудегі, оны оқыту ісін жүйеге келтірудегі Байтұрсыновтың шексіз зор еңбіегін де айрықша атап өтеді.

       Сонымен қатар  Міржақыптың Қожа Ахмет Яссауи  есіміне байланысты тарихи деректерді, Абылай хан туралы тарихи мағлұматтармен  қатар, халықтың аңыздарын, ақын, жыршылардың  айтқанын да жақсы білетіні  сүйсінерлік. Міржақыптың Қожа Ахмет  Яссауи мешітінің тозып, бұзылмай, сақталуын, «мәңгіге қалуын» қажет деп санағаны, осы мәселеге арнайы тоқталып өткені де біліктіліктің, парасаттылықтың белгісі.

     Абылай ханның қазақ  тарихындағы алатын орны жайында  сөз қозғағанда, Міржақып оның  өз басын қастерлей отырып, Кенесары мен Абылай ханды қазақ үшін күш-өнерлерін жұмсаған деп атап өтеді. Абылайдың кейінгі ұрпақтары елдің ойлаған жерінен шыққан жоқ дегенді де аңғартады, «бұларға қазақ жұртының өкпелейтіні де осы күнгі тар заманда білім, дәрежелері бола тұрып, баяғы аталары өрге сүйреген жұртына басшылық қылып пайдаларын тигізбеді дегеннен басқа болмаса керек», - деп жазады.

      Міржақыптың қазақ  білімпаздарына қоса, түркі тілдес  халықтардың, шығыс елдері ғұламаларынын, орыс, европа шығыстанушыларының еңбектерін еркін меңгергені оның қазақ пен қырғыздың шыққан тегі туралы жазған тарихи шолуы секілді жазбаларынан анық байқалады.

       1925 жылы Міржакып  «Еңбекші қазақ» газетінде Анненковты, Колчакты әшкерелеп мақала жазды. Ол орыс классиктерінің шығармаларынан басқа саяси әдебиетті аударумен де шұғылданды. «Балқия» атты пьеса жазды.

       Педагогтік қызмет  істей жүріп, оқулық жазуға да  күш жұмсады («Есеп құралы», «Қирағат  кітабы»), Міржақып Дулатов 1928 жылы  сталиндік репрессияға ұшырап, Соловецк лагерінде Ақтеңіз - Балтық каналының құрылысында азапты ауыр жұмыста жүріп ауруға шалдығып, 1935 жылы емханада қайтыс болды.

     Міржақып Дулатовтың  әдеби шығармалары ерте кезде-ақ  сыншы, зерттеушілердің назарына  ілікті.

      1914 жылы Мәскеуде  жарық көрген «Шығыс жинағы» атты кітапта қазақ ақын-жазушыларынан Абаймен қатар Міржақыптың шығармалары (өмірбаянымен бірге) берілген. Бұдан кейінгі жылдарда да ақынның шығармашылығы туралы жағымды пікірлер айтылды. Алайда ол халық жауы деп саналған жылдарда білместікпен немесе әдейі бұрмалап айтылған, әр түрлі кінә таққан жорамал пікірлер де аз болған жоқ.

      Арада ұзақ жылдар  өткеннен кейін туған халқының  аяулы азаматы, аса дарынды ақыны, қайсар күрескері, көрнекті қоғам  қайраткері Міржақып Дулатов  тарихтан мызғымас берік орын алды.

     Міржақып өз әдеби  шығармаларында қоғам өмірінің  саналуан маңызды мәселелерін  Абай дәстүрлерін жалғастыра  отырып, жаңа заманның тілек-талабына  сәйкес, батыл қоя білді. Ол Абайға, әсіресе, сөз өнерін халықтың  санасын оятудың, қоғам көшін алға бастаудың бірден-бір күшті құралы деп санаған ағартушылық өнегесі жағынан үндес. Әрине, бұл жағынан алғанда Міржақып жалғыз емес. Оған ниеттестігімен де, ақындық тұлғасындағы ортақ сипаты молдығы жағынан да айрықша жақын Ахмет Байтұрсыновты атаумен ғана шектелсек, осы екеуінің Абаймен үндестігі бір арнаға келіп құйылатынын байқар едік. Байтұрсынов та, Дулатов та өз шығармаларының ең басты идеялық нысанасы халықты ояту, өнер-ғылымға, адал еңбек етуге, прогресс жолымен алға басуға шақыру деп түсінді.

Осыған орай кейбір қоғамдық мәселелер, тақырыптар төңірегіндегі толғаныстарында Ахмет Байтұрсыновтың да, Міржақып Дулатовтың да Абаймен сарындас, жалғас көрінуі ықтимал.

М.Дулатов оқу-ағарту саласында ұшан теңіз мұра қалдырған ағартушы ұстаз-жазушы.

 

 

 

9 дәріс. ХХ-ғасырда Қазақстан педагогикасының дамуына  үлес қосқан педагог-психолог ғалымдар. (2 сағ).

 

Жоспар: 

 1. Т.Тәжібаев қазақтың тұңғыш психолог ғалымы, академик

2. Ә.І.Сембаев қазақ мектебінің тарихын тұңғыш зерттеген ғалым.

3. Р. Г.  Лемберг- Қазақстан педагогикасын дамытуға үлес қосқан ғалым.

4. Қартбай Бержанов – «Педагогика тарихы»  оқулығын қазақ тілінде тұңғыш жазған ғалым.

5. Г.А.Уманов - Қазақстан педагогикасын дамытушы ғалым.
6. Қ.Б.Жарықбаев – Қазақстанның көрнекті психологы. 

 

 

Негізгі ұғымдар: оқу ағарту ісі, білім, педагогика, психология, энтнопедагогика, этнопсихология, кәсіптік білім беру, қиын балалар, Қазақстандағы педагогикалық ойлар, дидактика, оқыту әдістері, қалыптастыру, дамыту, әдеп, жантану