Жергілікті басқарудың теориялық негіздері: түсінігі және мәні

Жергілікті қоғадастықтың қаржылық қатынастың қатысушылары; қоғамдастық мүшелері, үй шаруашылығы, шаруашылық субьектілер, жергілікті өзін-өзі басқару органдары және оның жеке жұмысшылары, жергілікті қоғамдастық бюджеті және мемлекеттің фискалды ұйымдары. Жергілікті қоғамдастықтың бюджеттік бөлігінің табысты қаржылық көздері болып халықтың ерікті салым түрлеріндегі жергілікті алымдар, шаруашылық субъектілерінің табыстарынан шегерімдер; жергілікті қоғамдастыққа тиесілі мүлікті арендаға беруден түсетін табыстар, заңды және жеке тұлғалардың ерікті аударымдары, жергілікті қоғамдастықты қолдауға байланысты әртүрлі бюджет деңгейлерінен бөлінетін қаражаттар.

Жақсы басқарудың басты критериі – жауапкершілік. Негізінен жергілікті басқару органы халық алдында жауапты болуы керек, себебі олардан салық жинап қызмет көрсетеді. Сонымен қатар жергілікті басқару органдары үкіметтен қаржылық көмек алады, сондықтан олардың алдында тікелей жауапты болуы керек. Жауапкершілік ақпаратты талап етеді. Ақпаратпен қамтамасыз етуі жақсы жөнге келтірілген қаржы жүйелеріне сүйенеді.

Ақпараттың екі бағыты бар: бақылау және басқару. Басқару қойылған мақсаттарға жету үшін ресурстарды тиімді пайдалануға мүдделі. Бақылау – қорларды мақсаты бойынша пайдалану.

Қаржылық жүйелер басқарудың мүмкіншілігіне және олардың іс-әрекетіне, бөлшектеріне, күрделігіне, көлемдеріне байланысты өзгереді. Қаржылық есеп арқылы олар қайнар көз бен қорларды пайдалану туралы ақпаратты ғана емес, сонымен қатар үкімет жұмысы жайында ақпаратты беру керек. Қаржылық есеп жүйесімен құрылатын ақпаратты жергілікті өзін-өзі басқару органдарын жұмыс істетіп жауапкершілігін арттыру қажет. Қолда бар ресурстарды тиімді пайдалану ақпаратты басқаруға кіреді. Оның негізгі екі аспекті бар: бөлудегі тиімділікті жақсарту және бақылау проблемасын шешіп жақсарту.

Ақпараттың мақсаты – қадағалау, яғни қорларды мақсаты бойынша пайдалануын қадағалау. бұл жергілікті бюджетті алдын ала мақұлдауды талап ететін мемлекеттерді ынталанырувы мүмкін. Бірақ көбінде қаржылық бақылау жүйелері жергілікті биліктің құралы болып саналады және олардың меншікті әрекеттерін аудиттеу мен бақылау үшін керек (меншікті қорларды, гранттарды, несиелерді) белгілеуі және мақсаты бойынша пайдалану кепілдігін қамтамасыз ету.

Жақсы және ақпараттанған қаржылық бақылау және бақылау жүйесін бақылау жергілікті бақылау үшін маңызды болып табылады. Шын мәнінде бұл жүйелер ақпаратпен ғана қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар ол қоғамды жақсы басқару үшін қажетті болып есептеледі. Бұл жүйелер қоғам қызметін айқындатады және жауапкершілікті арттырады. Мұны жүзеге асыру үшін ақпарат қол жетерлік және мерзімді болуы керек.

Ақпарат жарияланып қана қоймай, жеңіл формада, халық түсінетіндей болуы керек. Бұл жағдайда, әр азамат, қоғамдық ұйымдар, мүдделер бойынша барлық топтар жән т.б. жергілікті қоғамдық шешімдерін Жергілікті басқару органдары коммуникациялардың көмегімен қоғамдық мәселелерді қабылдау және талқылауға қатысуға дайын болады, жалпы түсінікті ілгерілеуді жасауда көптеген істер атқаруы мүмкін.

 

 

Ендігі жерде мемлекеттік орталықсыздандыру моделін келесі суретпен көрсетіп өтуге болады.

 

 

Сурет-1.[10]

 

Жергілікті қоғамдастықтың бюджеті келесілерге жұмсалады: артта қалған, әлсіз дамыған үй шаруашылықтарын қолдау, шаруашылық және басқа да  жергілікті қоғамдастықпен құрылған субъектілердің қызмет етуіне нормалар, ережелер, жағдайлар жасау, территорияны қамтамасыз ету, көріктендіру, территорияда бөлім мен денсаулықты қолдау, мемлекеттік басқару органдарының тапсырмаларын орындау және өзін-өзі басқару жұмысшыларының біліктілігін жоғарылату.

Мұндағы әрбір үй шаруашылығының бюджеті жүйенің құрамдас бөлігі болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық механизмі оның толығуына және оны келесілердің есебінен үнемдеуіне бағытталған: жалпы қоғамдастық субьектілерінің жұмысқа қабілетті халқына жұмыс орындарын ұйымдастыруы; КСДХ-ң құрылтайшыларының (үй шаруашылық басшыларының) табыстың бір бөлігін алуы; көп балалы жанұялар мен экономикасы әлсіз үй шаруашылықтарына бірінші қажеттілікке ие тауарларға бағаны төмендету және коммуналдық қызметтер тариферіне жеңілдіктер орнату.

Үй шаруашылығының экономикалық дамуына және жергілікті қоғамдастықтың бюджетінің нығаюына байланысты «жиналыстың» шешімі бойынша үй шаруашылығына орнатылған кезекпен үй сату құрылысына, жеке ауласының дамуына (жөндеу жұмыстарына) несиелер беріледі.  

Бұл жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігі мен тәуелсіздігі қағидасына сай, коммуналды меншікті жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қарамағына беру қажеттілігі қаралуда.

Жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық негізін «ҚР жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заң жобасына сәйкес, жергілікті қоғамдастық табыстары құрайды. [3]

Жоғарыда айтылғандар ҚР Шет елдерден айырмашылығы, Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық негіздері болып жергілікті бюджет табылмайды. Бұндай жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару институттарының құрылуы мен олардың тиімді жұмыс істеуіне жағымсыз әсер етеді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаржылары негізінен жергілікті бюджеттен бөлінеді, ал оны мемлекеттік басқару органдары жүогізуі біріншілердің екіншілерінен тәуелділігін көрсетеді.

Осылайша, біздің ойымызша, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тиімді қызмет етуі үшін олардың қаржылық тәуелділігін жою қажет. Ол үшін олардың компетенциясына жергілікті бюджетті пайдалану құқығын беру жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың моделін жасауға негіз болады. Ол келесідей сипат алады:

 

 

 

 

 

Мемлекеттік басқарудың органдары
Өкілетті билік	Атқарушы билік		Соттар
Облыстық атқару органдары	Облыстық өкілетті орган
Аудандық атқарушы органдар                Аудандық және қалалық кеңестер
Ауылдық, аймақтық, аудандық		Селолық, қалалық кеңес		Жамият
Жергілікті өзін-өзі басқару

                                                                                                            Сурет-2.[15]

                                                                                                            Сурет-2.[15]

 

 

Мұнда, ауылдық деңгейдегі модельге сәйкес, тек жергілікті өзін-өзі басқару жұмыс істейді. (Жергілікті қоғамдастық ассоциациясы). Ал аймақ және қалалық мәнге ие аудан орталықтары деңгейінде жергілікті және мемлекеттік басқару органдары бірігіп жұмыс істейді.

Мұнда жергілікті өзін-өзі басқарудың аймақтық органдары жұмыс істейді. Мұндағы мемлекеттік басқарудың түрі келесідей болуы мүмкін: әкімдер ролі Еуропалық елдердегі префекттер роліне тең болады, олар территориялық органдар мен  ведомствалардың қызметін бағдарлап, жергілікті өзін-өзі басқаруға мемлекетті қадағалаіу жүргізеді.

Қазіргі кезде мемлекеттік басқарудың қатаң вертикалдығы жағдайында және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің жоқтығынан жергілікті мемлекеттік басқару (аудан деңгейінде) ешқандай өкілеттіліктерге ие емес.

Жергілікті ассоциациялар көмекші сипатқа ие және олар жергілікті өзін-өзі басқарудың  дамуына әсер етеді. Олар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қатысушыларынан құрылуым мүмкін.

Мемлекеттік жергілікті басқару органдарының орталыққа байланысының болмауы аймақта біртұтас мемлекеттік саясат жүргізеді. Мысалы, жергілікті өзін-өзі басқару бюджетін қалыптастыруда мемлекттік қадағалау жүргізуде көмекшілік қызмет атқарады.

Мемлекеттік басқарудың жоғарғы деңгейінде орталықсыздандыру процесін реттеп отыратын арнайы орган құру қажет. Бірқатар шет мемлекеттерде (Жапония, Қырғызстан) үкімет құрамында жергілікті өзін-өзі басқару сұрақтары бойынша министрліктер жұмыс істейді. Біздің елде жергілікті өзін-өзі басқару және аймақты дамыту бойынша комитет құрылу ұсынылуда.

      Қазіргі  кезде Қазақстан Республикасының  мемлекеттік бюджет шегінде толықтай  теңестіру қағидасын ұстанады, мұнда  субвенциялар мен алымдар механизмін  қолданады.

Субвенциялар көлемі бюджеттік жүйенің вертикалды тепе-теңсіздігінің көрсеткіші ретінде территориялы органдардың олардан жоғары тұрған биліктерден тәуелділік деңгейін көрсетеді.

Шығындардағы субвенция үлесі жоғары болған сайын жоғарыдан бақылау соғұрлым жоғары және төменгі бюджеттің еркіндігі шектеледі.

Республикалық бюджеттен бөлінген субвенциялар:

 

облыстардың атауы	2003ж.	2004ж.	2005ж.
Ақмола	3928	4153	4391
Алматы	5891	6055	8298
Шығыс Қазақстан	275
Жамбыл	2286	3158	4866
Батыс Қазақстан	335	254
Қостанай			841
Солтүстік Қазақстан	2971	3192	3732
Оңтүстік Қазақстан	5959	7902	12115
Қызылорда	3169	2403	1262
Барлығы	24814	27118	35504

 

 

                                                                                                      Кесте-1.[11]

 Мұнда субвенцияның  динамикалық өсімі байқалады, мұндай  жағдай жергілікті органдардың  жергілікті бюджет табыстарын  көбейтуге тырыспайтындығын көрсетеді.

 

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі 2 звенолылықпен сипатталады: республикалық звено, оған республикалық бюджет сәйкес келеді және жергілікті звено – жергілікті бюджет.

Шетелдерді жергілікті бюджеттің табыстары 4 негізгі бөліктерден құралады: салалық, субвенция, салықтық емес түсімдер және қарыздар.

Қазақстанның жергілікті өзін-өзі басқару бюджеттері табыстары (2005ж.) келесідей көрініс табады:

 

	Кассалық орындалу	Барлығына пайыз ретінде
Салықтық түсімдер	266 161	75,6
Субвенциялар	73 118	20,8
Салықтық емес түсімдер	12 388	3,6
Барлығы	351 867	100

 

 

                                ҚР жергілікті бюджеттерінің құрылымы.Кесте-2. [20]

 

Мұнда көріп отырғанымыздай жергілікті бюджеттің құрылымдарында басымдық салықтық түсімдерге беріледі – олар ¾ бөлігін құрайды; одан кейінгі орын 1/5 – субвенция түріндегі трансферттерге берілсе, салықтық емес түсімдердің ролі мардымсыз - 3,6 пайыз.

 

облыстар	Облыстардың жалпы ішкі өнімдері						Шығындар үлесі
	Әр адамға шаққандағы ЖҚҚ	Қызметтергі шығындар	Білім беру	Денсаулық сақтау	Әлеуметтік қамтамасзданддыру	Мәдениет және өнер	Қызметтерге шығындар	Білім беру	Денсаулық	Әлеуметтік қамсфздандыру	Мәдение және өнер
Ақмола	100	75,7	35,5	24,8	10,2	5,2	67,4	32,0	20,9	10,8	3,7
Ақтөбе	100	62,2	31,9	14,0	15,4	4,9	52,1	26,2	11,8	11,4	2,7
Алматы	100	76,8	50,5	16,2	6,1	4,4	63,3	40,8	11,3	9,0	2,2
Атырау	100	28,2	10,9	11,2	2,5	3,6	18,11	8,8	4,0	3,3	2,0
Шығыс Қазақстан	100	46,5	21,8	15,3	6,3	3,1	56,0	26,7	16,9	9,0	3,4
Жамбыл	100	79,9	41,5	23,4	11,6	3,4	74,8	38,5	19,4	14,4	2,5
Батыс Қазақстан	100	77,1	38,8	21,4	11,8	5,1	53,4	27,8	16,9	6,8	4,9
Қарағанды	100	53,3	13,8	16,5	8,5	4,5	44,4	20,0	12,4	8,5	3,4
Қостанай	100	65,2	31,7	20,5	7,8	5,2	61,0	27,8	18,5	10,7	4,0
Қызылорда	100	69,5	28,3	26,7	9,7	4,8	68,3	26,4	25,7	12,5	3,7
Маңғыстау	100	38,9	16,7	12,9	5,0	4,3	30,9	14,4	8,9	4,5	3,1
Павлодар	100	61,1	31,8	17,8	10,1	4,9	60,2	28,5	16,3	9,5	5,9
Солтүстік Қазақстан	100	74,4	39,1	23,0	8,7	3,6	63,9	32,1	18,0	11,1	2,7
Оңтүстік Қазақстан	100	80,3	40,2	23,2	7,9	9,0	72,3	42,1	17,2	14,8	3,2
Астана қ.	100	20,7	7,4	6,6	2,8	3,9	19,6	7,2	5,9	3,2	3,3
Алматы қ.	100	27,1	10,6	10,0	3,9	2,6	26,9	11,2	8,8	4,7	2,2
Барлығы	100	50,1	23,6	15,5	6,7	4,3	45,1	22,0	12,2	7,8	3,1