Жергілікті басқарудың теориялық негіздері: түсінігі және мәні

 

 

                                                                                                         Кесте-3. [15]

 

Жоғарыда көрсетілген кесте жалпы қосылған құнда аймақтар бойынша жан басына шаққандағы шығындар үлесін көрсетеді. ЖҚҚ-ң жан басына шаққандағы үлесі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым бір адамға шаққандағы қызмет көлемі аз болатындығын көреміз.

Кестеден көріп отырғанымыздай, Атырау, Маңғыстау және Алматы қалаларында ЖҚҚ-ң ең жоғарғы үлесіне ие екендігін көреміз.

Осылайша, жергілікті басқару органдарының әлеуметтік қызметтерге  шығыстары ЖІӨ өндірісіне сәйкес келмейді.

Жергілікті және республикалық бюджеттердің шығыстық өкілеттіліктері және  жауапкершілігі  мақсатты болып табылады:

• республикалық және жергілікті бюджет шығыстарын бөлуде ифнвентаризация жүргізу

• бюджеттік заңдарға өзгерістер енгізу қажет. Ол заң бюджетті нақтылайтын процедуралар болып табылады

• обьективті қажеттіліктердің әрбір бюджеттік жүйенің, қаржылық, ресурстық және басқа да салалардағы бағалау.

 

Жергілікті өзін-өзі басқарудың бюджеті сұрақтарын шешу үшін халықтан жиналатын бір реттік салымдар немесе ерікті салымдардан құралады. Ал бюджеттен тыс қорлар құрамы ұйымдар мен азаматтардың ерікті салымдарынан құралады және жергілікті өзін-өзі басқару басшылығымен ұйымдастырылған шаралардан түскен табыстардан құралады.

Жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржыландыру көздері:

- халықтың ерікті түрде  өзіне-өзі салық салуы түріндегі  жергілікті алымдары

- жергілікті қоғамдастықпен  құрылған шаруашылық субъектідерінің  табыстарынан шегерімдер 

- жергілікті қоғамдастыққа  тиесілі мүліктерді жалға беру  арқылы түскен табыстар

- заңды және жеке тұлғалардың  ерікті қаржылай көмектері

- жергілікті өзін-өзі  басқаруды мемлекеттік қолдау  тәртібінде әртүрлі бюджеттерден  бөлінетін қаражаттар

Аталған қаржыландыру көздерінің есебінен жергілікті қоғамдастықтың табыстары мен шығындары жүйесі түріндегі жергілікті өзін-өзі басқару бюджеті қалыптасады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мемлекттік басқару	Республика	Республикалық бюджет
	Облыс, республикалық маңызы бар қалалар	Жергілікті бюджеттер (аймақтық бюджет)
МСУ	Қалалар, кенттер,қалалық аудандар	Қалалық муниципалды бюджеттер	Ауылдық муниципалды бюджеттер

 

 

    3-сурет. Қазақстан Республикасындағы бюджеттік  жүйенің моделі[9]

 

Жергілікті өзін-өзі басқарудың жүйесін құру арқылы Қазақстанда 3 деңгейлі бюджет жүйесін енгізуді ұсынамыз. Бұл жалпы қоғамның қаржылық дербестігін қамтамасыз етеді.

 

Алматы қаласының экономикалық даму жағдайын талдау

 

Бүгінгі таңда Алматы қаласы Қазақстанда ғана емес, Орталық Азиялық аймақтардағы ірі мегаполистердің бірі болып табылады.

Қала территориясында 170 ірі орта өнеркәсіптік кәсіпорындар бар. Алматы бүгіннің өзінде теледидар, кілем және кілем өнімдерін, нан және ашытқылар өндірісін жүзеге асырады. Қала кәсіпорындарымен жіп, маталар, шай, кіржуғыш машиналар, электрлі счетчиктер, жүк тасымалдайтын автомабильдер, қалпақ пен бас киімдер, маргаринді өнімдер, коньяк пен темекі өнімдері, 10 және одан да көп жолаушылар тасымалдайтын автомабильдердің мәнді көлемі шығарылады.

«АХбК-ОЗАТ» АҚ, «Автоқұрама зауыты» БК, «Алматы кілем» АҚ, «Ырысты - ВРЗ» АЖШС сияқты ірі кәсіпорын және құрылысы аяқталмаған обьектілердің тізімі, универсалды спорт кешені,, құрылысқа дайындығы 50 пайыз және одан да жоғары пайызды құрайтын тұрғын үйлердің құрамы (10 мың шаршы метр) қалаға инвестициялық тартымдылық берді.

Алматы күшті құрылыс кешеніне, темір жол, автомабиль және авиациялық кешенінің ірі тараптарына ие болып отыр. Қала шетел партнерлері  мен біріккен өндірістің, белсенді сыртқы экономикалық қызметтің бар екендігін көрсетеді.

Алматы қаласы ірі өнеркәсіп, қаржылық, ғылыми, мәдени – білім орталық, республикалық мәні бар қала мәртебесіне ие, бюджетке жалпы республикалық түсімдердің 1/5 пайызын қамтамасыз етеді.

Қала экономикасында кейбір тұрақтанулар, сонымен қатар халық әкімшілігінің жоғарылату және салық салынатын негізгі кеңейту бойынша шаралар кешенін қабылдау бюджетке салықтық түсімдер мен басқа алымдар көлемінің тұрақты өсуі қала маңызын жоғарылатуда. Қала 2003 жылы мемлекеттік бюджетке 148,8 млрд.теңге сомасында салықтық және салықтық емес түсімдер жинағын әкелді. Бұл көрсеткіш 2002 жылмен салыстырғанда 17,1 пайызға көп екендігін көреміз.

Жоспарланған бюджет 10,6 пайызға орындалды, оның ішінде республикалық бюджетке – 14,1 пайызға, жергілікті бюджетке – 3,9 пайызға.

Өнеркәсіптік секторлар өндіріс көлемін көбейтудің жаңа тенденциясы сақталуда. 2003 жылға өнеркәсіптік өнімнің алдыңғы жылмен салыстырғанда өнімділігі 10,6 пайыз құрады, ал 2001 жылы қаланың өнеркәсіп орындарымен оларды импортизация бағдарламаларына қатысуға тарту нәтижесінде 3 млрд.теңгеге жуық сомаға келісім шарт жасалған болатын. Осы жылы қала кәсіпорындарымен 3 жаңа өнім өндірісі жасалынды: «электромаш» АҚ – автомабильдерге құрамдыс бөлшектерді өндіруді, «істер» АҚ – резинотехникалық өнімдер, темір жол, жол үстін бекіту детальдарын жасауды қолға алғанын айтуға болады.

Төлеу қабілеттілігі жоқ кәсіпорындарды қалпына келтіру үшін инвестиция тарту бойынша шаралар қабылданған болатын. 125 аукцион өткізілді.

Бюджетке қарыздың 454 млн.теңгесі сөндірілді.

 

Мемлекеттік меншікті жекешелендіру және қайта құру облысында басымдықты бағыт адресті сату мен қолданылмайтын обьектілерді кейіннен өз меншігіне алумен жалға беру арқылы шағын бизнесті қолдау болып табылады. 2004 жылы мемлекеттік меншікті жекешелендіруден  бюджетке 520 млн. теңге түскен болатын.

Алматы қаласының территориясында мемлекеттік кәсіпорындар ғылым, мәдениет, білім және денсаулық сақтау салаларында, әлеуметтік салаларды сақталған.

Кәсіпкерлерге жекешелендірушілік көмек түрінде үстіміздегі жылы 85 обьект сатылған және жалға берілген, 546 жер учаскесі сатылған, тауарлар мен қыметтердің өндірісін дамытуға пәтерлерді қайта жабдықтауға 148 рұқсат берілген.

Өнеркәсіпте, саудада, қызмет көрсету және басқа да сфераларда заңды қызмет көрсету үшін кәсіпкерлерге жағдай туғызу есебінен көлеңкелі айналымдағы ақшалар азайып, бюджетке салық түсімдері көбейеді. 1998 жылмен салыстырғанда бюджетке төлемдер 4,5 есе көбейді.

Аймақта жыл сайын еңбекке жарамды халықтың жұмыссыз жүрген бөлігін еңбекке орналастыру бойынша жоспар-әрекеттер жүзеге асырылады.

Квота және мемлекеттік тапсырыс есебінен 1,5 мыңнан көп адам, еңбекпен қамту орталықтарымен 6 мыңнан көп адам жұмысқа орналастырылды.

Жоғарыда айтылып өткендей, Алматы қаласының экономикалық жағдайын көтеруде қала әкімінің ақпараты белсенді түрде жұмыс істеуде. Әкімшіліктің құрамында осындай мәселелерді шешу үшін ыңғайлы болу мақсатында ұйымдастырылған.

Қазақстан Республикасының Президентінің 2003 жылғы 10- ақпан №1019 Жарлығымен Алматы қалалсының 2003-2010 жылдара арналған Мемлекеттік даму бағдарламасы бекітілді. Бағдарлама Республикалық маңызы бар қаланың жаңа көрінісін құруға және оның қаржылық, ғылыми, білім және мәдениет пен республиканың туристік орталығы ретінде бекітуге негізделген.

Алматы қаласының әкімшілігі жылына екі рет жарты жылдың нәтижесін Қазақстан Республикасы Президентінің әкімшілігіне және үкіметке Бағдарламаның жүзеге асуы туралы ақпарат беріп отыруы керек.

Бағдарламаны дайындаушылар Қазақстан Республикасының экономика және бюджетті жоспарлау министрлігі және Алматы қаласының Әкімшілігі.

Бұл Бағдарламаны жүзеге асыру үшін республикалық, жергілікті бюджетінен және тұрғындардың қаржылары, экономикалық ұйымдарының гранттары, шетелдік және отандық инвестициялар қолданылады. Инвестициялық қаражаттарға қажеттілік , бюджеттік қажеттіліктерді қосқанда 711 млрд. теңгені құрайды. Оның ішінде 470 млрд. теңге мемлекеттік қаражаттар.

Жыл сайынғы кейбір салаларға деген қаржылық қажеттілік:

• айналма жолдарды салу – 10-12 млрд.теңге

• метрополитен құрылысы – 12-15 млрд. теңге

• білім беру және денсаулық сақтау обьектілеріне – 3,5 млрд.теңге

• өзен жағаларын жөндеу, лайға қарсы шараларды жүргізу – 5 млрд. теңге

• энергетикалық обьектілерді салу, кеңейту және жөндеу – 10-15 млрд. теңге

Бағдарламаның жүзеге асуы қаланың қаржылық, өндірістік, кадрлік, ғылыми және мәдени потенциалын максималды қолдануға мүмкіндік беруі тиіс және осының негізінде халықтың өмір деңгейін, сапасын көтеруге ықпал етуі тиіс.

Әлеуметтік салада халықтың жалпы өмір сүру деңгейі көтеріледі. Жоспарланып отырған кезең аяғында қала саны 1млн 178 мың адам болады, оның ішінде 680 мыңы экономикалық белсенді халық құрайды. Табиғи өсім жылына 2500-3000 адам. Орташа айлық жалақы 9 жылда 60-70 пайызға өсіп, 30-35 мыңға жетеді деп күтілуде.

Алматы қаласы бойынша салықтардың көлемін 2005 жылы 200 млрд. теңгеге, ал 2010 жылы – 250 млрд. теңгеге жеткізу көзделген.

Алматы қаласы мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі болып табылады. Бұл оның табыстылы бөлігінің 20 пайызын қамтамасыз етеді. Республикалық бюджетке барлық аударулардан кейін қаланың иелігінде, яғни жергілікті бюджетінде барлық жиналған салықтардың 20-25 пайызға жуығы қалады.

Жалпы 2004 жылы ортақ бюджетке Алматы қаласынан 129 млрд. теңге жинақталған. Салықтар мен төлемдер құрылымы келесідей:өнеркәсіп – 11,3 пайыз;құрылыс – 6,7 пайыз;сауда – 11,8 пайыз.

Бюджетке түсімдер шағын кәсіпкерлік саласынан түсуде, яғни өндірістік сферадан түсімдер үлесі көбейіп, сәйкесінше сауда – делдалдық қызметтерден салықтардың азайғанын көруге болады.

Қазіргі уақытта салықтық жүйе өте күшті орталықтандырылғандығымен ерекшеленеді. Биліктің жергілікті органдарында жергілікті салықтарды реттеу бойынша құқықтары жеткіліксіз, бұл салықтар мен төлемдерді жинау болжамдарын орындауға кері әсерін тигізуде. Мысалы, нарықтарда тауарды жүзеге асыру құқығына салық салуды ҚР Үкіметі  анықтайды. Бүгінгі таңда жүргізіліп жатқан бюджеттік саясат аймақтық дамудың инициативасын дамытуға мүмкіндік жасамайды, себебі тапсырыстардың жеке көздерін басқарудағы дербестіктерді ескермейді. Бір тұрғынға жалпы нормативті үлесті шығынына негізделген  бюджеттік алым тәжірибесі аймақтық ерекшеліктерді есепке алмайды.

Алматы қаласының даму перспективаларын ескере отырып, экономикалық салық төлеушілерді атап өтсек: тамақ өнеркәсібі, ақпараттық технология, химиялық өнеркәсіп, машина жасау, қызмет көрсету сферасы.

Салық пен төлемдерді жинауды өсіруде аймақтарды ынталандыру мақсатында биліктің жергілікті органдарының өкілеттілігін кеңейту керек. Оларға жергілікті салықтарды реттеу бойынша құқық беріп, өздерінің жергілікті бюджеттерінің табыс бөлігін қалыптастыруға мүмкіндік беру қажет. Алматы қаласының жергілікті бюджетінде, аймақтық ерекшеліктрді ескере отырып, жиналған салықтардың 30 пайыздан кем емес бөлігі қалуы тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2 Қазақстан Республикасының  жергілікті басқару жүйесін жетілдіру  жолдары: жоспарлар мен жобалар

Жергілікті өзін-өзі басқару үшін заңнамалық негізді әзірлеу мен енгізуге талай рет ұмтылыс жасалды. Еліміздің Конституциясы қабылданған кезінде, 1995 жылдан бастап жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң бірнеші рет ұсынылды, алайда олардың бірде-бірі оны дамытудың объективті қажеттіліктеріне сай келмеді.