Азаматтық құқық жүйес

17-бап.  Есiнiѕ дўрыстыєы жоќќа шыєарылмайтын  психикасы 
               бўзылєан адамныѕ ќылмыстыќ жауаптылыєы     

1. Ќылмыс жасаєан кезiнде  психикасыныѕ бўзылуы салдарынан  ґзiнiѕ iс-јрекетiнiѕ (јрекетсiздiгiнiѕ) iс жїзiндегi сипатымен ќоєамдыќ  ќауiптiлiгiн толыќ кґлемiнде ўєына алмаєан не оєан ие бола алмаєан есi дўрыс адам ќылмыстыќ жауапќа тартылуєа тиiс. 
      2. Есiнiѕ дўрыстыєы жоќќа шыєарылмайтын психиканыѕ бўзылуын сот жаза таєайындау кезiнде жеѕiлдетушi мјн-жай ретiнде ескередi жјне ол осы Кодексте кґзделген медициналыќ сипаттаєы мјжбїрлеу шараларын таєайындау їшiн негiз бола алады.     

18-бап.  Мас кїйiнде ќылмыс жасаєан  адамныѕ ќылмыстыќ 
               жауаптылыєы      

 Алкогольдi iшiмдiктi, есiрткi  заттарды немесе басќа да есеѕгiрететiн  заттарды пайдалану салдарынан  мас кїйiнде ќылмыс жасаєан  адам ќылмыстыќ жауаптылыќтан  босатылмайды.     

19-бап.  Кiнј     

1. Адам соларєа ќатысты  ґз кiнјсi аныќталєан ќоєамдыќ  ќауiптi јрекетi (iс-јрекет немесе  јрекетсiздiгi) жјне пайда болєан  ќоєамдыќ ќауiптi зардаптар їшiн  єана ќылмыстыќ жауапќа тартылуєа  тиiс. 
      2. Объективтi айыптауєа, яєни кiнјсiз зиян келтiргенi їшiн ќылмыстыќ жауаптылыќќа жол берiлмейдi. 
      3. Ќасаќана немесе абайсызда јрекет жасаєан адам єана ќылмысќа кiнјлi деп танылады. 
      4. Абайсызда жасалєан јрекет ол Кодекстiѕ Ерекше бґлiмiнiѕ тиiстi бабында арнайы кґзделген жаєдайда єана ќылмыс деп танылады.      

20-бап.  Ќасаќана жасалєан ќылмыс     

1. Тiкелей немесе жанама  ниетпен жасалєан јрекет ќасаќана  жасалєан ќылмыс деп танылады. 
      2. Егер адам ґз iс-јрекетiнiѕ (јрекетсiздiгiнiѕ) ќоєамєа ќауiптi екенiн ўєынып, оныѕ ќоєамдыќ ќауiптi зардаптары болуыныѕ мїмкiн екенiн немесе болмай ќоймайтынын алдын ала бiлсе жјне осы зардаптардыѕ болуын тiлесе, ќылмыс тiкелей ниетпен жасалєан ќылмыс деп танылады. 
      3. Егер адам ґз iс-јрекетiнiѕ (јрекетсiздiгiнiѕ) ќоєамєа ќауiптi екенiн ўєынып, оныѕ ќоєамдыќ ќауiптi зардаптары болуы мїмкiн екенiн алдын ала бiлсе, осы зардаптардыѕ болуын тiлемесе де, бўєан саналы тїрде жол берсе не бўєан немќўрайды ќараса, ќылмыс жанама ниетпен жасалєан деп танылады.     

21-бап.  Абайсызда жасалєан ќылмыс     

1. Менмендiкпен немесе  немќўрайдылыќпен жасалєан јрекет  абайсызда жасалєан ќылмыс деп  танылады. 
      2. Егер адам ґз iс-јрекетiнiѕ (јрекетсiздiгiнiѕ) ќоєамєа ќауiп туєызуы мїмкiн екенiн алдын ала бiлсе, бiраќ бўл зардаптарды жеткiлiктi негiздерсiз жеѕiлтектiкпен болєызбау мїмкiндiгiне сенсе, ќылмыс менмендiкпен жасалєан ќылмыс деп танылады. 
      3. Егер адам ќажеттi ўќыптылыќ пен саќтыќ болєанда ол зардаптарды болжап бiлуге тиiс жјне болжап бiле алатын бола тўра ґз iс-јрекетiнiѕ (јрекетсiздiгiнiѕ) ќоєамдыќ ќауiптi зардаптарыныѕ болуы мїмкiн екенiн болжап бiлмесе, ќылмыс немќўрайдылыќпен жасалєан ќылмыс деп танылады.     

22-бап.  Кiнјнiѕ екi нысанымен жасалєан  ќылмыс їшiн 
               жауаптылыќ      

 Егер ќасаќана ќылмыс  жасаудыѕ салдарынан заѕ бойынша  неєўрлым ќатаѕ жазаєа јкеп  соќтыратын жјне адамныѕ ниетiмен  ќамтылмаєан ауыр зардаптар келтiрiлсе,  мўндай зардаптар їшiн ќылмыстыќ  жауаптылыќ, егер адам олардыѕ  пайда болатынын алдын ала  бiлсе, бiраќ осыєан жеткiлiктi негiздерсiз  оларды болдырмауєа менмендiкпен  сенген жаєдайда немесе егер  адам бўл зардаптардыѕ пайда  болуы мїмкiн екенiн алдын ала  бiлмесе, бiраќ болжауєа тиiс  жјне болжай алатын болєан  жаєдайда єана пайда болады. Тўтас  алєанда мўндай ќылмыс ќасаќана  жасалєан деп танылады.     

23-бап.  Жазыќсыз зиян келтiру     

1. Егер iс-јрекет жасаєан  адамныѕ iс-јрекетi (јрекетсiздiгi) жјне  одан кейiн пайда болєан ќоєамдыќ  ќауiптi зардаптар оныѕ ниетiмен  ќамтылмаса, ал осы Кодексте абайсызда  мўндай јрекет жасаєаны жјне  ќоєамдыќ ќауiптi зардаптар келтiргенi їшiн ќылмыстыќ жауаптылыќ кґзделмесе, јрекет жазыќсыз жасалєан деп  танылады. 
      2. Егер јрекет жасаєан адам ґзiнiѕ iс-јрекетiнiѕ (јрекетсiздiгiнiѕ) ќоєамдыќ ќауiптiлiгiн ўєынбаєан жјне iстiѕ мјн-жайы бойынша ўєына алмаєан болса, не ќоєамдыќ ќауiптi зардаптардыѕ пайда болуы мїмкiн екенiн алдын ала бiлмесе жјне iстiѕ мјн-жайы бойынша оларды алдын ала бiлуге тиiс болмаса немесе бiлуi мїмкiн болмаса, јрекет жазыќсыз жасалєан деп танылады. Егер јрекет жасаєан кезде ќоєамєа ќауiптi зардаптардыѕ пайда болуын алдын ала бiлген адам оны болєызбауєа жеткiлiктi негiзде сенген болса не ґзiнiѕ психика-физиологиялыќ ќасиеттерiнiѕ ќысылтаяѕ жаєдайлар талаптарына сјйкес келмеуiне немесе жїйке-психикалыќ ауыртпалыќтарєа байланысты осы зардаптарды болєызбауєа шамасы келмесе де, јрекет жазыќсыз жасалєан деп танылады.     

24-бап.  Ќылмысќа дайындалу жјне ќылмыс  жасауєа оќталу     

1. Тiкелей ниетпен ќылмыс  ќўралдарын немесе ќаруларын  iздестiру, јзiрлеу немесе бейiмдеп  жасау, ќылмысќа ќатысушыларды  iздестiру, ќылмыс жасауєа сґз  байласу не ќылмыс жасау їшiн  ґзге де ќасаќана жаєдайлар  жасау, егер бўл орайда ќылмыс  адамныѕ еркiне байланысты емес  мјн-жайлар бойынша аќырына дейiн  жеткiзiлмесе, ќылмысќа дайындалу  деп танылады. 
      2. Ауыр немесе ерекше ауыр ќылмысќа дайындалєаны їшiн ќылмыстыќ жауаптылыќ басталады. 
      3. Тiкелей ќылмыс жасауєа тура баєытталєан ниетпен жасалєан iс-јрекет (јрекетсiздiк), егер бўл орайда ќылмыс адамєа байланысты емес мјн-жайлар бойынша аќырына дейiн жеткiзiлмесе, ќылмыс жасауєа оќталу болып танылады. 
      4. Ќылмыстыќ жауаптылыќ ауырлыєы орташа, ауыр немесе ерекше ауыр ќылмыс жасауєа оќталєаны їшiн єана басталады. 
      5. Ќылмыс жасауєа дайындалєаны жјне ќылмыс жасауєа оќталєаны їшiн ќылмыстыќ жауаптылыќ осы Кодекстiѕ аяќталєан ќылмысќа арналєан бабы бойынша, осы баптыѕ тиiстi бґлiгiне сiлтеме жасай отырып басталады.     

25-бап.  Аяќталєан ќылмыс     

 Егер адам жасаєан  јрекетте осы Кодексте кґзделген  ќылмыс ќўрамыныѕ барлыќ белгiлерi  болса, ќылмыс аяќталєан деп  танылады.     

26-бап.  Ќылмыс iстеуден ґз еркiмен бас  тарту     

1. Адамныѕ дайындау iс-јрекеттерiн  немесе ќылмыс iстеуге тiкелей  баєытталєан дайындалу iс-јрекетiн  тоќтатуы не iс-јрекеттi (јрекетсiздiктi) тоќтатуы, егер адам ќылмысты  аќырына дейiн жеткiзу мїмкiндiгiн  ўєынєан болса, ќылмыс iстеуден  ґз еркiмен бас тарту деп  танылады. Егер адам бiр ќылмысты  аќырына дейiн жеткiзуден ґз  еркiмен жјне бiржола бас тартса, ол осы ќылмыс їшiн ќылмыстыќ  жауапќа тартылмауєа тиiс. 
      2. Ќылмысты аќырына дейiн жеткiзуден ґз еркiмен бас тартќан адам оныѕ наќты жасаєан јрекетiнде ґзге ќылмыс ќўрамы болєан жаєдайда єана ќылмыстыќ жауапќа тартылуєа тиiс. 
      3. Ќылмысты ўйымдастырушы мен ќылмысќа айдап салушы, егер ол адамдар мемлекеттiк органдарєа хабарлаумен немесе ґзге де ќолданылєан шаралармен орындаушыныѕ ќылмысты аќырына дейiн жеткiзуiне жол бермесе, ќылмыстыќ жауапќа тартылмауєа тиiс. Егер орындаушы ќылмысты аяќтаєанєа дейiн оєан кїнi бўрын ујде берген жјрдемнен бас тартса немесе кґрсетiлiп їлгерген кґмектiѕ салдарын жойса, ќылмысќа кґмектесушi ќылмыстыќ жауапќа тартылмауєа тиiс.  
      4. Егер ўйымдастырушыныѕ немесе айдап салушыныѕ осы баптыѕ їшiншi бґлiгiнде аталєан iс-јрекет орындаушыныѕ ќылмысты орындауын болдырмауєа јкелмесе, олардыѕ ќолданєан шаралары жаза таєайындау кезiнде жеѕiлдететiн мјн-жайлар деп танылуы мїмкiн.     

27-бап.  Ќылмысќа ќатысу ўєымы     

 Екi немесе одан да  кґп адамныѕ ќасаќана ќылмыс  жасауєа ќасаќана бiрлесiп ќатысуы  ќылмысќа ќатысу деп танылады.      

28-бап.  Ќылмысќа ќатысушылардыѕ тїрлерi      

1. Ўйымдастырушы, айдап  салушы немесе кґмектесушi орындаушымен  бiрге ќылмысќа ќатысушылар деп  танылады. 
      2. Ќылмысты тiкелей жасаєан немесе оны жасауєа басќа адамдармен (ќоса орындаушылармен) бiрге тiкелей ќатысќан адам, сондай-аќ жасына, есiнiѕ дўрыс еместiгiне немесе осы Кодексте кґзделген басќа да мјн-жайларєа байланысты ќылмыстыќ жауапќа тартуєа болмайтын басќа адамдарды пайдалану арќылы, сол сияќты јрекеттi абайсызда жасаєан адамдарды пайдалану жолымен ќылмыс жасаєан адам орындаушы деп танылады. 
      3. Ќылмыс жасауды ўйымдастырєан немесе оныѕ орындалуына басшылыќ еткен адам, сол сияќты ўйымдасќан ќылмыстыќ топ немесе ќылмыстыќ ќауымдастыќ (ќылмыстыќ ўйым) ќўрєан не оларєа басшылыќ еткен адам ўйымдастырушы деп танылады. 
      4. Басќа адамды азєыру, сатып алу, ќорќыту жолымен немесе ґзге де жолмен ќылмыс жасауєа кґндiрген адам айдап салушы деп танылады. 
      5. Кеѕестерiмен, нўсќауларымен, аќпарат, ќылмысты жасайтын ќару немесе ќўралдар берумен не ќылмысты жасауєа кедергiлердi жоюымен ќылмыстыѕ жасалуына жјрдемдескен адам, сондай-аќ ќылмыскердi, ќаруды немесе ќылмыс жасаудыѕ ґзге ќўралдарын, ќылмыстыѕ iзiн не ќылмыстыќ жолмен табылєан заттарды жасыруєа кїнi бўрын ујде берген адам, сол сияќты осындай заттарды сатып алуєа немесе ґткiзуге кїнi бўрын ујде берген адам кґмектесушi деп танылады.     

29-бап.  Ќылмысќа ќатысушылардыѕ жауаптылыєы      

1. Ќатысушылардыѕ ќылмыстыќ  жауаптылыєы олардыѕ јрќайсысыныѕ  ќылмыстыѕ жасалуына ќатысуыныѕ  сипатымен жјне дјрежесiмен айќындалады. 
      2. Ќоса орындаушылар ґздерiнiѕ бiрлесiп жасаєан ќылмысы їшiн осы Кодекстiѕ 28-бабына сiлтеме жасамай, осы Кодекстiѕ наќ бiр бабы бойынша жауап бередi. 
      3. Ўйымдастырушыныѕ, айдап салушыныѕ жјне кґмектесушiнiѕ жауаптылыєы, олар бiр мезгiлде ќылмысты ќоса орындаушылар болып табылатын жаєдайларды ќоспаєанда, жасалєан ќылмыс їшiн жазаны кґздейтiн бап бойынша, осы Кодекстiѕ 28-бабына сiлтеме жасай отырып басталады. 
      4. Орындаушы ґзiне тјуелсiз мјн-жайлар бойынша ќылмысты аќырына дейiн жеткiзбеген жаєдайда ќылмыстыѕ ќалєан ќатысушылары ќылмыс жасауєа дайындалуєа немесе ќылмыс жасауєа оќталуєа ќатысќаны їшiн жауапќа тартылады. Ґзiне тјуелсiз мјн-жайлар бойынша басќа адамдарды ќылмыс жасауєа кґндiре алмаєан адам да ќылмыс жасауєа дайындалєаны їшiн ќылмыстыќ жауапќа тартылады. 
      5. Осы Кодекстiѕ Ерекше бґлiмiнiѕ тиiстi бабында арнайы аталєан, ќылмыстыѕ субъектiсi болып табылмайтын, осы бапта кґзделген ќылмысты жасауєа ќатысќан адам осы ќылмыс їшiн оны ўйымдастырушы, оєан айдап салушы не жјрдемдесушi ретiнде ќылмыстыќ жауапќа тартылады.     

30-бап.  Ќылмысќа ќатысушыныѕ шектен  шыєушылыєы     

 Ќылмысќа ќатысушыныѕ  басќа ќатысушылардыѕ ойында  болмаєан ќылмысты жасауы оныѕ  шектен шыєушылыєы деп танылады. Шектен шыєушылыќ їшiн басќа  ќатысушылар ќылмыстыќ жауапќа  тартылмайды.     

31-бап.  Ќылмысќа ќатысу нысандары     

1. Егер ќылмыс жасауєа  екi немесе одан да кґп орындаушы  кїнi бўрын сґз байласпай бiрлесiп  ќатысса, ол адамдар тобы жасаєан  ќылмыс деп танылады. 
      2. Егер ќылмысќа бiрлесiп жасау туралы кїнi бўрын уаєдаласќан адамдар ќатысса, ол адамдар тобы алдын ала сґз байласып жасаєан ќылмыс деп танылады. 
      3. Егер ќылмысты бiр немесе бiрнеше ќылмыс жасау їшiн кїнi бўрын бiрiккен адамдардыѕ тўраќты тобы жасаса, ол ўйымдасќан топ жасаєан ќылмыс деп танылады. 
      4. Егер ќылмысты ауыр немесе ерекше ауыр ќылмыстар жасау їшiн ќўрылєан бiрiгiп ўйымдасќан топ (ўйым) не наќ сондай маќсатпен ќўрылєан ўйымдасќан топтардыѕ бiрлестiгi жасаса, ол ќылмыстыќ сыбайластыќ (ќылмыстыќ ўйым) жасаєан ќылмыс деп танылады. 
      5. Ўйымдасќан топты немесе ќылмыстыќ сыбайластыќты (ќылмыстыќ ўйымды) ќўрєан не оларєа басшылыќ еткен адам осы Кодекстiѕ Ерекше бґлiмiнiѕ тиiстi баптарында кґзделген жаєдайларда оларды ўйымдастырєаны жјне оларєа басшылыќ еткенi, сондай-аќ ќылмыстар оныѕ ќаскїнемдiк ниетiмен ќамтылса, ўйымдасќан топ немесе ќылмыстыќ сыбайластыќ (ќылмыстыќ ўйым) жасаєан барлыќ ќылмыс їшiн ќылмыстыќ жауапќа тартылуєа тиiс. Ўйымдасќан топтыѕ немесе ќылмыстыќ сыбайластыќтыѕ (ќылмыстыќ ўйымныѕ) басќа ќатысушылары осы Кодекстiѕ Ерекше бґлiмiнiѕ тиiстi баптарында кґзделген жаєдайларда оларєа ќатысќаны їшiн, сондай-аќ ґздерi дайындауєа немесе жасауєа ќатысќан ќылмыстар їшiн ќылмыстыќ жауапќа тартылады. 
      6. Ўйымдасќан топ ќўру осы Кодекстiѕ Ерекше бґлiмiнiѕ баптарында кґзделмеген жаєдайларда оны жасау їшiн ќўрылєан ќылмыстарєа дайындалєаны їшiн ќылмыстыќ жауаптылыќќа јкелiп соєады.      

32-бап.  Ќажеттi ќорєану     

1. Ќажеттi ќорєану жаєдайында  ќол сўєушы адамєа зиян келтiру, яєни ќорєанушыныѕ немесе ґзге  бiр адамныѕ жеке басын, тўрєын  їйiн, меншiгiн, жер учаскесiн  жјне басќа да ќўќыќтарын, ќоєамныѕ  немесе мемлекеттiѕ заѕмен ќорєалатын  мїдделерiн ќоєамдыќ ќауiптi ќол  сўєушылыќтан ќол сўєушыєа зиян  келтiру жолымен ќорєау кезiнде,  егер бўл орайда ќажеттi ќорєану  шегiнен асып кетушiлiкке жол  берiлмеген болса, ол ќылмыс  болып табылмайды. 
      2. Барлыќ адамдардыѕ кјсiби немесе ґзге де арнаулы даярлыєына жјне ќызмет жаєдайына ќарамастан теѕ дјрежеде ќажеттi ќорєануєа ќўќыєы бар. Бўл ќўќыќ адамєа ќоєамєа ќауiптi ќол сўєушылыќтан ќўтылу басќа адамдардыѕ немесе мемлекеттiк органдардыѕ кґмегiне жїгiну мїмкiндiгiне ќарамастан тиесiлi болып табылады. 
      3. Нјтижесiнде ќол сўєушыєа аныќ шектен тыс, жаєдай мјжбїр етпейтiн зиян келтiрiлетiн, ќол сўєушылыќтыѕ сипаты мен ќоєамдыќ ќауiптiлiгi дјрежесiне ќорєанудыѕ кґрiнеу сай келмеуi ќажеттi ќорєаныс шегiнен шыєу деп танылады. Бўлайша шектен шыєу тек ќасаќана зиян келтiрiлген жаєдайларда єана ќылмыстыќ жауаптылыќќа јкеп соќтырады. 
      Адам ґмiрiне ќол сўєушыєа не ќаруды ќолданумен немесе ќолдануєа јрекет етумен ўштасќан ґзге де ќол сўєушылыќќа тойтарыс беру кезiнде адамєа зиян келтiру ќажеттi ќорєаныс шегiнен шыєу болып табылмайды.  
      Ескерту. 32-бапќа ґзгерту енгізілді - Ќазаќстан Республикасыныѕ 2002.12.21. N 363 Заѕымен.      

33-бап.  Ќол сўєушылыќ жасаєан адамды  ўстау кезiнде зиян 
               келтiру      

1. Ќылмыс жасаєан адамєа  оны мемлекеттiк органдарєа жеткiзу  жјне оныѕ жаѕа ќол сўєушылыќ  жасау мїмкiндiгiн тыю їшiн ўстау  кезiнде зиян келтiру, егер мўндай  адамды ґзге амалдармен ўстау  мїмкiн болмаса жјне бўл орайда  осы їшiн ќажеттi шаралар шегiнен  шыєуєа жол берiлмесе, ќылмыс  болып табылмайды. 
      2. Ќол сўєушылыќ жасаєан адамды ўстау адамєа келтiрiлген зиян жаєдай мјжбїр етпейтiн аныќ шектен тыс зиян ќажетсiз келтiрiлген кезде, олардыѕ ўсталатын адам жасаєан ќылмыстыѕ сипаты мен ќоєамдыќ ќауiптiлiк дјрежесiне жјне ўстаудыѕ мјн-жайына кґрiнеу сай келмеуi ўстау шараларын асыра сiлтеу деп танылады. Бўлайша асыра сiлтеу ќасаќана зиян келтiрiлген жаєдайда єана ќылмыстыќ жауаптылыќќа јкеп соєады. 
      3. Ќол сўєушылыќ жасаєан адамды ўстауєа бўєан арнаулы ујкiлеттiгi бар адамдармен бiрге жјбiрленушiлер мен басќа азаматтардыѕ да ќўќыєы бар.     

34-бап.  Аса ќажеттiлiк     

1. Осы Кодекспен ќорєалатын  мїдделерге аса ќажет болєан  жаєдайда зиян келтiру, яєни белгiлi  бiр адамныѕ немесе ґзге де  адамдардыѕ ґмiрiне, денсаулыєына, ќўќыќтары  мен заѕды мїдделерiне, ќоєамныѕ  немесе мемлекеттiѕ мїдделерiне  тiкелей ќатер тґндiретiн ќауiптi жою їшiн зиян келтiру, егер  бўл ќауiптi басќа амалдармен жою  мїмкiн болмаса жјне бўл орайда  аса ќажеттiлiк шегiнен шыєып  кетушiлiкке жол берiлмесе, ќылмыс  болып табылмайды. 
      2. Ќўќыќ ќорєау мїдделерiне алды алынєанєа теѕ немесе одан гґрi елеулi зиян келтiрiлген, тґнген ќатердiѕ сипаты мен дјрежесiне жјне ќатер жойылєан жаєдайєа кґрiнеу сјйкес келмейтiн зиян келтiру аса ќажеттiлiк шегiнен шыєу деп танылады. Мўндай шектен шыєушылыќ тек ќасаќана зиян келтiрiлген жаєдайларда єана жауаптылыќќа јкеп соєады.