Азаматтық құқықтық реттеудің пәні және әдістемесі

         -заңға кері күш беру және  оны ол қабылдағанға дейінгі  қатынастарға тарту. Мысалы, ҚР Жоғарғы  Кенесінің 1994 ж. 27 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің (Жалпы бөлім) қолдануға енгізу туралы” Қаулысы АК-ның қолдануға енгізгенге дейін пайда болған коммерциялық заңды тұлғалардың ұйымдық-құқықтық нысандары 1998 ж. 1 қаңтарға дейінАк-да көрсетілген нысандарға өзгертілуі тиіс деп көзделген;

        -жаңа  заң қабылдағанға дейін пайда  болған қатынастарды сақтайтын  ережелердің нұсқаулары сақталғанымен, олардың мазмұны өзгереді. Мысалы, пәтер ақы, коммуналдық төлемдер  мөлшерінің өзгеруі және т.с.с.

          Жаңа заң кейде құқық түзуші  маңызы бар мерзімдерге, мысалы, иелену мерзімдеріне кері күш  береді. Керісінше,ҚР Жоғарғы Кенесінің  “Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Жалпы бөлім) қолдануға енгізу туралы ”  Қаулысының 5-бабына сәйкес АК-да көзделген талап қою мерзімі Акқолдануға енгізілген кейін пайда болған міндеттемелер негіз болған дауларға қолданылады. Бұл ереже мерзімннің ұзақтығына ғана емес, сонымен қатар оны есептеу тәртібіне де, мысалы, талап қою мерзімнің үзілісін есептеуге де таралады.

        Ал  Қазақстандық азаматтық заңдардың  кеңістікте қолданылуына келетін  болсақ, онда бұл жерде бір  ғана бастапқы ережені қолдануға  болады:

        -бұл  заң халықаралық шарттарға немесе  жалпыға бірдей қабылданған халықаралық  әдеттерге байланысты мемлекеттің  аумағына жататын жер көлемін  жер бетін қоса алғанда (аумақтық  сулар, Қазақстан Республикасының  туы астында жүзетін кемелер) Қазақстан Республикасының барлық  аумағында қолданылады.

          ҚР Конституциясының 12-бабының 4-тармағына  және АК-ның 3-бабының 7-тармағына  сәйкес Қазақстан заңдары бұл  аумақта Қазақстан азаматтарына, қазақстандық заңды тұлғаларға, азаматтығы жоқ адамдарға, шетелдік  азаматтар мен шетелдік заңды  тұлғаларға бірдей дәрежеде тарлады. Тікелей заң актілерінде белгіленетін  жағдайларда ғана бұл ережеден  ауытқушылық орын алуы мүмкін.

         Бірақ бір жағынан алғанда, қатысушылары  қазақстандық, екінші жағынан –шетелдік  құқық субъектілері болатын қатынастар  үшін тәжірбиеде өтемаңызды проблема  туады, оны терминология тұрғысынан  “қолдануға болатын құқық” проблемасы деп атайды. Оның шешімі, егер әр түрлі мемлекеттердің субъектілері қатысатын құқықтық қатынастарда жанжалдық туатын болса, ал түрлі мемлекеттердің заңдары мұндай қатынастарды түрліше реттейтін тұста қай мемлекеттің құқығы қолданылатынын ажыратуға келіп саяды. Проблеманы дұрыс шешудің зор практикалық маңызы бар, өйткені қолдануға болатын құқық туралы даулар, әдетте, шетелдік инвесторлермен немесе сыртқы экономикалық шарттар бойынша шетелдік серіктестермен құқықтық қатынастарда туындайды. Бұл проблеманың шешімі халықаралық жеке құқық деп аталатын азаматтық құқықтық инситуттың нормаларына сүйенеді.

           Қолдануға болатын құқықты тікелей не заң, не шарт анықтайды. Заң қолдануға болатын құқықты, әдетте, шарттан тыс қатынастарға пайдаланады.

Мысалы, халықаралық жеке құқықтың нормалары шетелдік азаматтың әрекет қабілеттілігін ол өзі азаматы болып табылатын елдің құқығы бойынша, ал шетелдік заңды тұлғалардың әрекет қабілеттілігін-заңды тұлға құрылған елдің құқығы бойынша анықтауды көздейді. Мүлікке меншік құқығы сол мүлік орналасқан елдің құқығымен, ал мемлекеттік тізілімге (реестр) енгізілуге тиісті көлік құралдарын меншік құқығы-көлік құралы тізілімге енгізілген елдің құқығымен анықталады. Мысалы, Қазақстандық және шетелдік әуе компаниясының дауына айналған ұшақ Нидерландыда ұсталды. Осы ұшаққа меншік құқығы жөнінде дау туады. Ұшақ Қазақстанның тізілімше енгізілгендіктен, нидерланды соты дауды шешуге Қазақстан құқығы қолданылады деп таныды да, оны қолдана отырып Қазақстандық әуе компаниясының меншік иесі деп шешті.

            Ал қолдануға болатын құқықтың  шарттық қатынастарға анықтамасына  келетін болсақ, мұнда шешімнің  үщ нұсқасы болуы мүмкін. Қолданға  болатын құқық:а) шарттың қатысушыларының  келісімі бойынша; б) қатысушыларда  келісімнің орнын толтыратын  заңның нұсқауы бойынша; в) қатысушылардың  келісіміне тәуелсіз заңның нұсқауы  бойынша анықталады.

        Заң, әдетте, шарттың тараптарына қолдануға  болатын құқықты анықтауға рұқсат  етеді. Мұнда тараптар қолдануға  болатын құқық ретінде олардың  біреуінің елінің құқығын не  әлде бір ұшінші мемлекеттің  құқығын таңдауға құқылы. Егер  тараптар қай елдің құқығын қолдану керектігін шартта көрсетпеген болса, онда әдетте, сатып алу-сату шартында –сатушы болып табылатын, мүлікті жалға беру шартында- жалға беруші, тасымалдау шартында –тасымалдаушы, сақтандыру шартында-сақтандырушы,несие шарытнда-несие беруші және т.с.с. болып табылатын тараптар құрылған, тұратын жері немесе негізгі қызмет орны бар елдің құқығы қолданылады (АК-ның 1113-бабы).

        Мысалы, Қазақстандық фирманың ағылшын  фирмасына металл жеткізіп беру  жөніндегі шартты бұзғаны туралы  дау шықты . Дауды Халықаралық  сауда палатасының Халықаралық  төрелік соты (Париж) қарады. Шарта  қолдануға болатын құқық белгіенбеген. Ағылшын тарабы француз құқығын  қолдануы талап етті. Алайда шарт бойынша сатушы қазақстандық фирма болғандықтан, төрелік сот Қазақстан құқығын қолдануға болатын құқық деп таныды.

          Заң арқылы тегеуірнде белгінілнетін  кейбір жағдайларда тараптардың  осы мәселе жөніндегі келісімдеріне  қарамастан, заң көрсеткен құқық қана қолданылуы мүмкін. Мысалы, Қазақстан заңдары бойынша, шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтар қатысатын бірлескен кәсіпорын құру жөніндегі шартқа бірлескен кәсіпорын құрылған немесе құрылатын елдің құқығы қолданылады (АК-ның 1114-бабы).

       Қолдануға  болатын құқықты  таңдауды олардың  арасында туған дау қаралатын  сот тараптарының таңдауымен  шатастыруға болмайды. Шетелдік  тұлғалар қатысатын шарттардың  тарптары өзара келісімдері бойынша  дау шешілетін төрелік  (аралық) сотты таңдауға құқылы.

        Мұндай  жағдайда көп ретте таптардың  қалауы бойынша Стокгольмдегі, Париждегі, лондондағы немесе басқа жерлердегі  төрелік сот тандалады.Бұл мәселе  бойынша келісімге қол жетпеген  кезде, егер осы мәселе жөнінде  заңда тікелей нұсқау болмаса, дау жауапкер тұратын елдің  мемлекеттік сотында шешілуі  мүмкін.

          Алайда дауды қай соттың-мемлекеттік  немесе төрелік, қазақстандық немесе  шетелдік сотың қарайтынына қарамастан, ол қоодануға болатын құқық  ретінде белгіленген құқықты  қолдануға міндетті.

           Қазақстандық және шетелдік серіктестер арасында туған дауға қатысты сарапшылық қорытындылардың бірінде былай деп жазылған: “Іс Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының қарауына жатады, демек, қазақстандық құқықты қолдануға болады”. Бұлайша түсіндірудің қателігі айқын-екі ұғымның шатастырлғаны көрініп тұр: істі қарайтын соттың ұйғарымы және істі  қарау кезінде сот басшылыққа алуға тиісті қоодануға болатын құқықтың анықтамасы. Тәжірбиеден келтірлгені мысал осыған дәлел болады. Істің Парижде қаралғанына қарамастан, соттың шешімі Қазақстан Республикасының заңдарына негізделеді.

                     3.4 Азаматтық заңдардың қолданылуы

       Заң өмірде қолданылуы үшін ең алдымен дұрыс түсінлуі тиіс, яғни керекті нұсқаманың дәлме-дәл мазмұнына толық сәйкестікте түсіндірілуі тиіс. Мұнда норманың ақиқат мазмұны тиісті заң ережесінің мәтінінен көп ретте өзінің ауызша мазмұның жеткізе алмайтының ескеру қажет. Мысалы, АК-ның 350-бабы была йдеп көрсетеді: “1. Міндеттемені бұзған борышқор несие берушіге оның бұзылуына туындаған заладың орнын толтырып беруге міндетті”. Норма жалпыға бірдей міндетті ереже ретінде тұжырымдалғалған. Алайда одан Азаматтық кодестің басқа нұсқамаларында тікелей көзделген ауытқушылықтар болуы да мүмкін. Мысалы, 351-баптың 2-тармағында былай деп айтылған. “Заңдарда немесе шартта залаларды емес, тұрақсыздық айыбын ғана өндіріп алуға жол берілетін жағдайлар көзделуі ықтимал”. Міне, сондықтан да АК-ның 350-бабының 1-тармағынан келтірілген мәтін шектеулікпен түсіндірлуі тиіс.

        АК-ның 6-бабы азаматтық заң нормаларын түсіндіруге арналған. Ол азаматтық заң нормалары оларда айтылған сөздердің дәлме-дәл мәніне сәйкес түсінлуі тиіс деп тікелей белгіленді. Мәселен, Қазақстан Республикасының бұрынғы Жоғары төрелік сотының шешімімен жауапкердің талапкермен жасасқан шартты бұзуынан келтірілген залалдардың орнын толтыру жөніндегі талабын қанағаттандырудан бас тартылған. Бас тартудың уәжі: шарттың бұзылуынан келтірілетін шығындардың орнын толтыру мүмкіндігі шартта көзделмеген. Бұл жағдайда Жоғары төрелік сот АК-ның 350-бабының 1-тармағының дәлме-дәл мәнін бұрмалап жіберген, өйткені тармақтың дәлме-дәл мәніне қарамастан, құқық бұзушы-борышқордан залалдың орнын толтыру мүмкіндігі міндеттеменің бұзылуы үшін жауапкершіліктің әмбебап шарасы ретінде қарастыралады.

         Ак-ның 6-бабының мәтінінен құқықтық норманың мәтініндегі әрбір сөзді әдеттегі әдеби сөйлеудегідей түсну қажеттілігі туындайды. Алайда кейбір заң терминдерінің сөздің жалпы түсінілумен үйлеспейтін өзіндік мазмұны болады. Мысалы, әдеттегі түсінуде “жауапкершілік” ұғымы көбіне белгілі бір әрекеттерді жасау міндеті ретінде қарастырылады. Заң тұрғысында (оның ішінде-Ак нормаларында), “жауапкершілік” дегеніміз-бұл өзінің заң жүзіндегі міндеттерін бұзған адамға ол үшін қолайсыз болатын (мысалы, тұрақсыздық айыбын) өндіріп алу шараларын қолдану. Әдеттегі түсінуде “несие беруші” сөзімен біреуге ақшалай қаражатты қарыз беруші адам белгіленеді, ал “борышқор” дегеніміз-бұл несие берушінің талап етуі бойынша заңда немесе шартта анықталған ақшалай, сондай-ақ ақшалай емес заттай беру) жасауға міндетті адам, ал “несие беруші”-аталған іс-әрекеттерді жасауды талап ететін адам[27.8].

           АК-да әдеттегі сөйлеу тілінде сирек кездесетін, сондықтанмаман емес жұртшылыққа түсініксіз болатын көптеген терминдер ұшырасады. Әдетте, мұндай термин қолданылатын тұста оның ізін ала оған түсінікберіледі. Мысалы, АК-ның 10-бабы (кәсіпкерлік), 17- бабы (азаматтардың әрекет қабілеттілігі), 33-бабы (заңды тұлға), 299-бабы (кепіл) және т.с.с.

         Егер норма мәтіннің дәлме-дәл  ауызша мәні мен тұпнұсқа мазмұнның  бара-барлығы күмән туғызатын  және азаматтық заңдаржың, ең  алдымен- АК-ның 2-бабында баяндалған  негізгі принциптеріне сай келетін  түсінікке басымдылық берілуі  тиіс.

         Азаматтық-құқықтық нормалардың  дәлме-дәл мазмұның, яғни олардың  дұрыс  түсінілуін анықтауға сондай-ақ  олар енгізілген тұстағы тарихи  жағдайларды ескеру де септігін  тигізеді. Мысалы, 1990 ж. 11 желтоқсанда  қабылдаған “Шаруашылық қызметтің еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы” Заңның[25.84] 17-бабы қазіргі дейін атүсті қолданылуда, ол егер контрагенттер даулы шартты жасасқанға дейін тәуелсіз аудиториялық қызмет куәландырылған қаржылық жай-күйі туралы құжаттармен алмаспаған болса, сотқа шаруашылық даулар туралы істерді қарауға қабылдамау құқығын береді. Бірақ бұл норманы оны барлық азаматтар мен заңды тұлғаларға толық сот қорғауының кепілдік берілмей тұрғанда, реформалар жүргізудің ең басында қабылдағанын ескере отырып қолдану керек.

       Сот  тәжірбиесінде азаматтық заңдар  нормаларының түсінілуін АК-ның 6-бабы зор маңызы береді.

         Жоғарғы сот Пленумның нормативтік  Қаулысымен заңды түсіндірудің  міндетті күші бар. Алайда судьялар  көп ретте сот органдарының, ең  алдымен Қазақстан Республикасы  Жоғарғы сотының нормативтік  сипаты жоқ, нақты жеке істер  бойынша қабылдаған шешімдерін  басшылыққа алады. Мұндай шешімдер  басқа соттар үшін міндетті  болмайды, бірақ басқа соттар  осындай дауға қолданылатын заңды  түсіндіруде олардың ұисындылығы  мен негізділігін назарға алуы  мүмкін.

         Конституцияның Конституциялық  Кеңес пен Жоғарғы соттан кейін  мойындағанзаңды түсіндірудің міндетті күші ресми түсіндірудің басқа жағдайларында да, яғни оны шығарған құзыретті органның нормативтік актіні түсіндіруі кезінде де мойындалуы тиіс ( Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңның 44,45 баптары).

     Ғалымдардың, басқа мамандардың нормаларын  түсіндіруі кең таралып келеді, олар заңның ғылыми конферециясында  айтылған, кітаптарда, журналдарда, бұқаралық  ақпарат құралдарында жарияланған  белгілі бір ережелерін қалай  түсіну керектігі жөнінде өз  пікірлерін білдіреді, яғни ғылыми-доктриналық  түсінік береді. Заңды дұрыс қолдану, практиканың қателіктерін жою, заңдарды  жетілідру үшін мұндай түсіндірудің  зор маңызы бар. Алайда тіпті  көптеген мамандар қолдаған және  конференцияларда пайдалануға ұсынылған  мұндай пікірлердің ресми міндетілігі  жоқ. Оларда “биліктің беделі” емес, “беделдің билігі” бар.

       Осы немесе осыған ұқсас қатынастарды реттейтін, құқықты жүйелік түсіндіру деп аталатын басқа нормалармен  салыстырғанда азаматтық-құқықтық нормаларды түсіндірудің зор практикалық маңызы бар. Мысалы, міндеттемелердің нақты түрлерін реттейтін ережелерін қолдана отырып, сонымен бірге ұдайы осы қатынастарды қамтитын жалпы ережелерді де ескереді. Мысалы, сатушының тиісті сапалы мүлікті сатқаны үшін жауапкершілігі туралы норманы қолдана отырып, осымен қатар жауапкершіліктің негіздері туралы, өндіріп алынатын залалдардың құрамы туралы міндеттемелік құқықтың жалпы ережелерін және т.с.с назарға алу керек.

Азаматтық заңдарды қолдануға көп ретте азаматтық-құқықтық нормалардың және тіпті олардың арасындағы қарама-қайшылықтарға тап болуға тура келеді.

Мұндай қарама-қайшылықтар қалай шешілуі тиіс? Бұл мәселе жөніндегі жалпы нұсқаулар «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Заңның 6-бабында көрсетілген.Азаматтық заңдарға қатысты алғанда мынадай екі өлшемді басшылыққа алуға тура келеді.

-заңдық күшіне қарай  нормативтік актілердің иерархиясы;

-нормативтік актінің  немесе оның нақты ұйғарымының  қолданысқа ену уақыты.

Бірінші өлшем бойынша мынаған сүйену керек: заңдық күші жөнінен ҚР Конституциясы ең жоғары акт болып табылады, одан соң:

-конституциялық заңдар, ҚР Азаматтық кодексі, Президенттің  заң актілері, нормативтік жарлықтары  немесе қаулылары (конституциялық  не әдеттегі заң күші бар  жарлықтардың осы иерархиялық  сатыда конституциялық не әдеттегі  заңның тиісті баспалдақтарына  сай келетінін ескере отырып), Үкіметің нормативтік қаулылары  және, ең ақырында ведомстволық  нормативтік актілер, сондай-ақ жергілікті  билік органдарының актілері. Мұнда  иерархиялық саты оңайлатылып  берілген, өйткені ол бізне тек  азаматтық заңдар тұрғысынан  керек болып отыр.