Азаматтық құқықтық реттеудің пәні және әдістемесі

       Азаматтық  құқықтың мынадай принциптері  бар:

1. азаматтық-құқықтық қатынастарға теңдігі;
2. меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық ;
3. шарт еркіндігі;
4. жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығы;
5. азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
6. нұқсан келтірілгенен құқықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету;
7. азаматтық құқықты сот арқылы қорғау.

         Міне осы принциптердің бәрі де Азаматтық кодекстің “Азаматтық заңдардың негізгі бастаулары” деп аталатын 2-бабында бекітілген. Яғни сол арқылы мемлекет пен қоғамның азаматтық заңдарының алдына қоған мақсаты мен міндетін орындауындағы азаматтық заңның демократиялық және ізгілікті қасиеттері көрініс береді. Енді осы көрсетілген принциптерді талдасақ дейміз.

        Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың тендігі-

Азаматтық құқықтың басты қағидаттарының бірі олардың қатысушыларының тендігіне байланысты келеді. Азаматтық қатынастарға қатысушылардың тендік принципі қоғамдық қатынастарды азаматтық-құқықтық реттеу әдістемесінің өзімен айқындалады. Яғни бқдан азаматтық-құқықтық қатынастарда жақтардың жағдайы тәуелсіз, тең дәрежеде болатындығын көреміз. Демек, азаматтық қатынасқа қатысушының бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тәуілділігі оның мінез-құлқына, екіншісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек. Азаматтық заңмен реттелетін мүліктік және мүліктілік емес қатынастар жүйесінде субъектілер теңдігі төмендігідей жәйттерді білдіреді:

1. мемлекет немесе әкімшілік-аумақтық бөлінісі азаматтық-құқықтық

 жалпы негізде, өзге қатысушылармен тең құқықта қатысады. Бір айта кететін жәйт , азаматтық-құқықтық қатынастардағы мемлекеттің жауапкершілік ерекшелігі (дербес иммунитеті) заңда көрсетілмеген (АК-тің 111-114 баптары);[20]

2. заңды тұлғалардың құқылық мәртебеі жеке тұлғалардың

мәртебесіне бір табан жақын келеді. Мысалы, қазіргі кезде азаматтар ғана емес, заңды тұлғалар да шарттан өздерінің құқықтары мен міндеттерін белгілей алады, сондай-ақ заңға қайшы келмейтіндей шарт талаптарының кезкелгенін таңдауға ерікті; заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік жүзеге асыратын азаматтар еңбек шартын, оның ішінде келісім шартты жасаусуға хақы бар;

3. егер заң құжаттарныда өзгеше көзделмесе, шетелдік жеке және   

заңды тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар азаматтық заңдарда ҚР-ның азаматтары мен заңды тұлғылары үшін құқықтар мен міндеттер көзделсе, нақ сондай құқықтарға ие болуға хақылы, және сондай міндеттерді орындауға міндетті (АК-тің 3 бабының 7-тармағы)

       Қазақстан  Республикасы Конституциясының 6-бабында  меншік иелерінің құқын қорғауға  байланысты тендік принципі тұжырымдалған. Мұның өзі оларға қатысты құқықтардың бұзылуына қарсы қорғану құралын субъектілер бірдей қолданады дегенді білдіреді.

      Меншікке және басқа заттық құққықа қол сұқпаушылық принципі.

Меншікті құрметтеп, оған ешкім қол сұқпайтын елде ғана азаматтар жайбарақат өмір сүре алады. Сондықтан да әрбір қоғамда меншік ерекше мәртебеге ие болып, оны қасиетті әрі қол сұғылмайтын нәрсе деп бағалайды. Адамның белгілі бір затты иеленуі оны тұтынып, белгілі бір мақсатына, яғни керегіне жаратуы үшін керек, ал оның өз қалауын қанағатандыру адамға тән, сондықтан бұл орайда ол қызмет ету құралын бәрінен де жоғарғы қояды.

      Мемлекет  пен құқық, оның ішінде азаматтық  құқық азаматқа мұндай жағдайды  қамтамасыз етеді.

      Қашан да  меншік құқығы азаматтық құқықтың  орталық институты болып есептелген  және меншік иесінің құқығын қорғауды барынша талап еткен. Міне, сондықтан да азаматтық құқық меншіктің қол сұқпаушылық қағидасына негізделеді.

        Меншікке  қол сұқпаушылық Азаматтық кодекстің  басқа нормаларында да өзіндік  көрініс тапқан, ал оны нақтылайтын  тұжырымдама Конституцияның 26-бабының 3-тармағында бекіткен. Яғни онда  былай: “Соттың шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін”. Конституциясның бұл қағидалары Азаматтық кодексте реквизициялау, күтімсіз ұсталған мәдени және тарихи қазыналарды сатып алу және т.б. қатынастарда қолданылады (АК-тің 253,254,256-баптары).

            Қазіргі кезде заңда меншік  құқығымен қатар меншік иесі  болып табылмайтын адамдардың  заттық құқықтары да қаралған, оларға да қол сұқпаушылық  принципі қолданылады, айталық:

а)  жерді пайдалану құқығы;

ә)  шаруашылық жүргізу құқығы;

б)  оралымды басқару құқығы;

в)  өзге де заттық құқықтар (АК-тің 194,195-баптары).

            Кей жағдайда меншік құқығы  шектелуі болуы да мүмкін. Мысалы, “Жер туралы” Занның 48-бабында жер қатынастары субъектілерінің өздеріне тиесілі құқықтарды жүзеге асыруы табиғи объект ретінде жерге, айналадағы табиғи ортаға, сондай-ақ басқа адамдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірлмеуі жөнінде айтылған.

            Бірақ та заң арқылы белгілі  бір дәрежеде шектеу қойыла  тұрғанымен азаматтық заңдағы  меншік құқығының алар орны  ерекше, ал меншік иесі

нарықтың басты тұлғасы болып табылады. Бұл бұрын-соңды болмаған меншік құқығын қорғаудың жаңа тәсілдерінің өмірге кеуімен байланысты болып отыр. Мысалы, оған қозғалмайтын мүлікті мемлекеттік арнайы тіркеуге енгізу жатады (Ак-тің 118-бабы), сондай-ақ қозғалатын мүліктің мәселен, бағалы қағаздардың меншік құқығын сенімді де жедел ұштастырудың жаңа тәсілдері жасалды (АК-тің 129-140 баптары).

            Шарт еркіндігі принципі. Заң шығарушы меншікті емін-еркін пайдалану үшін заңды негіз жасайды, сол арқылы азаматтық субъектілердің өздеріне контрагентігі тандауына, шарт талаптарын мүлдем дербес айқындауға әрі оны тағайындауға мүмкіндік береді[21]. Бұл принцип нарықтың дамуына және бәсекеге қажетті алғышарртарды жасайды, міне, сондықтан да ол кәсіпкерлік қызмет үшін ерекше маңызға ие. Сонымен АК-тің 10-бабының 6-тармағында көрсетілгендей әрбір тұтынушың тауарлар сатып алу, жұмыс пен қызметті пайдалану үшін еркін шарт жасасуға мүмкіндігі бар.

           Шарт дегеніміз-шаруашылық қызметтің негізгі құралы. Азаматтар мен заңды тұлғалар шарт негізінде өздерінің құқықытары мен міндеттерін өз еріктермен, өз мүдделеріне сүйене отырып тағайындайды, сонымен бірге заң құжаттарына қайшы келмейтінін жағдайда олардың кез келген шарт жасасуына мүмкіндігі бар.

         Азаматтық кодекс шарт жасасуға  мәжбүр етуге тыйым салады, дейтұғанмен  бұл орайда оған кейбір жағдайда  жол берілетіндігін жоққа шығаруға  болмайды. Мысалы, заң құжаттарында  немесе өз еркімен қабылдаған  міндеттемеде шарт жасасу міндеті  көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт жасауға мәжбүр етуге  жол берілмейді (Ак-тің 380-бабы).

    Бұл принцип  қолдануда мемлекеттің тағайындауымен  белгілі бір дәрежеде шектеу  қойылуы мүмкін, мысалы, оған валюталық  шектеуді жатқызуға болады. Айталық, Қазақстан Республикасының Ұлттық  банкісінің валютаға деген резиденттердің экспорттық операциялары төлемдерін және экспорттық валюта түсімін міндетті сату ретін шектеуді тағайындауға құқығы бар.

Шарт еркіндігін шектеуді тек мелекет қана емес, сонымен бірге азаматтық айналым да жүзеге асырады. Мысалы,Азаматтық кодекстің 11-бабына сәйкес заңды бәсекелестікті шектеуге немесе жоюға, негізсіз артықшылықтар алуға, тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қысым жасауға бағытталған монополистік және қандай да болса да басқа қызметке жол берілмейді.

Жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын қарастырады. Азаматтық құқықтың бұл нормасы Конституцияның 18-бабында бекіткен: «әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуына құқығы бар» деген талапты алға тартады.

Жеке істерге кімнің болса озбырлықпен аралсауына жол бермеу билік және басқару органдарының, ата-аналардың, қызме орны жетекшілерінің және басқа адамдардың әрекет қабілеті бар азаматтар мен заңды тұлғалардың  мүлкіне қожалық етуіне , пайдасын бөлісіп, кірісін пайдалануына тыйым салады. Егер заңда көзделмесе әлдебіреудің рұқсаты, келісім беруі, ақпарат ұсынуы талап етілмейді. Жеке, отбасылық, коммерциялық құпиялары бар мәліметтерді талап етуге тыйым салынады.

    Азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру принципі. Азаматтық кодекстің бұл принципі конституциялық ережеде де жазылған: “Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызметүшін еркін пайдалануға құқығы бар” (Конституцияның 26-бабының 4-тармағы). Азаматтық құқықты жүзеге асырудың өзі осы принципке байланысты. Азаматтық кодекстің 8-бабына сәйкес, азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген азаматтық құқықтарды, оның ішінде өздерін қорғау құқығын өз қалауынша пайдаланады. Бір айта кететін жайт, олардың өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырудың бас тартқан жалпы ережеге орай бұл құқықтардың тоқталуына әкеп соқтырмайды. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әділ әрекет жасап, зандардағы талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын, ал кәсіпкерлік бұған қоса кәсіпкерлік, әдептілік ережелерін сақтауға тиіс.

       Бұл міндетті шарт арқылы алып тастауға немесе шектеуге болайды. Азаматтық құқық қатынастарына қатысушылардың адал, парасатты және әділ  әрекет жасауы көзделеді (АК-тің 8-бабының 4-тармағы).  Азаматтық құқық конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халық деңсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және заңмен шектеулі мүмкін (Конституцияның 39-бабының 1-тармағы).

        Азаматтық  құқықтарды жүзеге асыру басқа  құқық субъектілерінің құқықтарнына  және заңдармен қорғалатын мүдделерін  бұзбауға айналадағы ортаға зиян  келтірмеуге тиіс.

       Азаматтар  мен заңды тұлғалардың басқа  тарапқа зиян келтіруге, құқықты  басқа түрлерде қиянат жасап  пайдалануға сондай-ақ құқықты  оның мақсатына келетіндей етіп  жүзеге асыруға бағытталған әрекеттеріне  жол берілмейді (АК-тің 8-бабының 3,5-тармақтары). Осы талаптарды орындамаған жағдайда  сот ол адамның құқығын қорғаудан  бас тарта алады[22].

        Сонымен  қатар, тауарлар мен қызметтердің  еркін қозғалысы жөніндегі ереже  де маңызды. Тауарлар, қызметтер  және ақша Қазақстан Республикасының  барлық аумағында еркін қозғалыста  болады. Қазақстан Республикасындағы  не заң щығарушының, не атқару  билігінің тауарлар мен қызметтердің  қозғалысын шектеуге хақылары  жоқ. Еркін қозғалысқа тек заңмен ғана тыйым салуға болады.

        Нұқсан  келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету принципі. Азаматтық құқықтар мен міндеттердің көбісі мүліктік қатынастармен байланысты. Демек олар белгілі бір дәрежеде материалдық мазмұнға ие. Азаматтық заңға бұл принципті енгізу азаматтық құқықтың өзекті мәселелрінің бірі құқық бұзылғанға дейін болған жағдайы қалпына келтіруіді, ал ол мүмкін болмаған жағдайда келтірілген зиянды өтеуді қамтамасыз ету мәселесін шешуді жүзеге асырады.

       Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау принципі. Соттық қорғауын қамтамасыз ету принципі. Бұл конституциялық принцип:әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сотарқылы қорғалуын құқығы бар (Конституцияның 13-бабының 2-тармағы). Бұдан аз ғана уақыт бұрын сот арқылы қорғану рөлі төмен болып келеді, яғни тек заңда көрсетілген жағдайда ғана сотқа шағыну мүмкін еді (мысалы, бұрынғы “Еңбек туралы” заң кодексіне тіркелегн атышулы тізімнің 1 және 2 кестесі).

      Азаматтық кодекстің 9-бабына сәйкес азаматтық құқықты қорғау сот (төрелік сот немес аралық сот) арқылы жүзеге асады. Белгілі бір жағдайларда бұрмаланған азаматтық құқық басқа да тәсілдермен қорғала алады. Заңда көзделген ретте мұндай қорғау әкімшілік тарапынан жүзеге асуы мүмкін (АК-тің 9-бабының 2-тарма,ы .

       Азаматтық  кодекске дәстүрлі қорғау шараларынан  басқа қорғаудың жаңа да арнайы  тәсілдері енгізілген. Арнайы заң  құжаттарныда көзделеген жағдайда  нақты және заңды әрреккетермен тікелей құқығы бұзылған адамның құқығын қорғауға (өзін-өзі қорғау) заң жол береді. Өзін-өзі қорғау азаматтың құқығына жасалған қиянатты өз күшімен женуі деуге де болады, бұл өзін-өзі қорғау, не мүлікті, немесе қаржыға қатысты төлемді ұстап қалу, сондай-ақ өз бетімен кепілдік құқығын жүзеге асыру түрінде көрінеді. Өзін-өзі қорғау ұғымы қылмыстық құқықтың аясына жатады, бірақ өзін-өзі қорғау жазалауға жатпаса, оның заңды әрекет болып табылады.

        Ұстап  қалу құқығы деп меншік иесінің  бөтеннің затын иесіне өзіннің  алындағы міндеттемесін орындағанша  бермей, ұстай тұруын айтады. Мысалы, Азаматтық кодекстің 712-бабы бойынша  экспедиторға тек экспендициялық  қызметі үшін берілетін ақы  төленбейінше, жүкті ұстай тұру  құқығы беріледі.

         Азаматтық кодекстің 318-бабының 2-тармағына  сәйкес кепіл ұстаушы кепіл  туралы шартта, сондай-ақ Азаматтық  кодексте және өзге де заң  құжаттарында көзделген реттерде  кепілге салынған мүлікті соттан тыс күштеу тәртібімен сауда өткізу (аукцион) арқылы өз бетімен сатуға құқылы. Ақшалай қарызды қамтамасыз ететін кепілге салынған нәрсені сату жөнінде кепіл ұстаушы банктің де осындай құқығы болады.