Азаматтық құқықтық реттеудің пәні және әдістемесі

      Осы курстардың  негізінде 1933 жылы 17 мамырда Қазақ АКСР ОАК Төралқасының қаулысымен кеңес құрылысы инстиут құрылып, 1934 жылдың 1 қаңтарынан жұмыс істей бастады, Республикамызда жоғарғы білімді заң кадрларын даярлау, міне, осы сәттен басталды[5].

         Кеңес құрылыс институты мемлекеттік аппаратқа кәсіби біліктік мамандар даярлауға тиіс болды. Оқу мерзімі онда үш жыл, ал жұмысшылар факультетінде екі жыл болып бекітілді. 1934 жылы  23 қазанда Қаз АКСР ОАК Төралқасының қаулысымен институт құрамында заң бөлімі ашылуына байланысты сот және тергеу органдары үшін кадлар даярлана басталды.

      1934 жылғы 1 наурыздағы мәліммет бойынша институтта 88 адам, жұмысшылар факультетінде 87, ал дайындық курсында 103 адам оқыды. Алғашқы кезде институтта -10, жұмысшылар факультетінде 7 оқытушы жұмыс істеді. Ұлттық құрамына келетін болсақ, олардың 5-і орыс,  3-і қазақ, 1-і татар, 1-і неміс болды.

       Институтта ол кезде әлеуметтік-экономикалық ( кафедра меңгерушісі Ш.Х. Сакаев),  тарих (кафедра меңгерушісі А.П. Чижов) және мемлекеттік құқық ( кафедра меңгерушісі Н.И. Кондратьева) деп аталатын үш кафедра жұмыс істеді. Шын мәнінде кафералардың бірде-бірі әдістемелік және ғылыми зерттеумен айналысқан жоқ.

       Әрине, институттың құрылуы кеңес құрылысына  республикадағы заңгер кадрлар  даярлауда айтарлықтай рөл атқарды. Бірақ I мамандарды даярлау жүйесі ол кезде нақты айқындалмаған еді, сондықтан сот-тергеу кадрларына деген күн сайын өсіп тұрған сұранысты бұл институт толық қанағаттандыра алмады. Кеңес құрылыс институтында пәндердің шамадан тыс көп болуына байланысты заң ғылымы өз дәрежесінде дами алған жоқ.

         1935 жылы 5 наурызда КСРО Халық комиссарлар Кеңесінің және ОАК-нің “ Құқықтық білім беруді кеңейту және жақсарту шаралары туралы” қаулысы қабылданды, онда төрт жылдық мерзіммен заң инститтутарын ашу қарастырылды, сондай- ақ аудандарда жұмыс істейтін заңгер қызметкерлерді қайта даярлаудан өткізетін тұрақты курстар құру, бір жылдық құқықтық мектеп ашу, кейін оны екі жылдыққа көшіру жоспарланды. Осы қаулыны одан әрі жетілдіре түсу мақсатында 1938 жылы 28 сәуірде Қазақ КСР Халық комисариатында Кеңес құрылысы институтын Алматы заң институтына айналдыруға шешім шығарды, кейін бұл республикадағы заң білімін беру ісінің нағыз орталығына айналды. Институттың директоры болып доцент Д.В. Кузнецов тағайындалды.

       1938 жылы 15 мамырда Алматы заң институтында 14 адам ұстаздық етті, оның ішінде  2 доцент, 12 оқытушы болды, дәлілерек айтсақ жұмысшылар факультетінде-6, дайындық курсында- 8 ұстаз болды. Ол кезде институтта дәріс беретін небәрі үш- ақ қазақ бар болатын, аты-жөндері айта кетсек, олар Р.А.Әшкеев ( мемлекеттік құқық пәні), А.Қайыргелдин (қазақ тілінен),  және философия маманы доцент У.М.Балқашов.

       1938-39 оқу жылындағы студенттер құрамы мынадай еді, бірінші курста -150, екінші курста-75, үшінші курста-40 адам, ал дайындық курсында 75 адам оқыды. Жасыратыны жоқ, студенттердің ішінде сол кезде қазақтар аз еді (24,6 %). Институтта мынадай жеті кафедра ашылды: марксизим-ленинизм  (кафедра меңгерушісі Л.В.Олейник), саяси экономия  (кафедра меңгерушісі экономика ғылымдарының кандидаты, доцент Кузнецов Д.В), мемлекет пен құқықтың жалпы теориясы ( кафедра меңгерушісі, заң ғылымдарының кандинаты, доцент Н.И.Кондратьева), кеңестік мемлекетік құқық ( кафедра меңгерушісі, заң ғылымдарының кандидаты, доцент А.И. Лепешкин), азаматтық құқық (кафедра меңгерушісі, заң ғылымдарының кандидаты, доцент А.Н.Агеев), қылмыстық құқық ( кафедра меңгерушісі, заң ғылымдарының кандидаты, доцент М.П.Шаламов), тілдер кафедрасы (кафедра меңгерушісі, аға оқытушы Р.Л.Зор).

          Сол кездің өлшемімен қарағанда  Институтқа әкелінген кітап қоры  айтарлықтай еді, бұл орайда Қазан  кеңес құрылысы институтының  үлесі аз болған жоқ[6].

         Жоғарғы заң оқу орны ашылғанға  дейін Қазақстанда құқықтық зерттеу кенде қалып келді, құқықтық проблемалар жалпы тарихи зерттеулер аясында болды[7.4]. Қазақстандық алғашқы құқықтанушылардың арнайы зерттеулері көбіне-көп Қазақстан мемлекеті мен құқығының пайда болуы, оның дамуы тарихына арналды. Мәселен Т.М. Культелеев қазақтардың әдеп-ғұрып құқықтарын зерттеді, М.Т.Шаламов болса өз еңбектерінде Қазақстандағы кеңес адвокатурасының тарихына мән берді, ал А.В.Якущев Қазақстанның Ресейге қосылуына байланысты тақырыптарды қозғады.

       Бұл  жылдарды академик С.З.Зиманов  « шығармашылық мүмкіндігінше сай және шын мәніндегі сұранысқа жауап беретін саланың арнайы кадрларын даярлауда бар күшті жұмылдырған, кадлар даярлау мен ғылыми зерттеу ісінде ізденіске толы кезең болды” деп өте орынды айтқан[8.231].

        Осы  кезде сырттай заң білімін  беру ісін дамытуға да айтарлықтай  көңіл бөлінді. Мәселен, 1937 жылы Алматыда Бүкілодақтық сырттай оқитын заң институтының консультативтік бөлімі құрылды. 1938 жылы 8 наурызда КСРО Әділет Халық Комиссиратынің бұйрығымен Қазақ консультативтік бөлімі Бүкілодақтық заң институтының Қазақ филиалы болып қайта құрылды, ал 1940 жылы қаңтарда аталған институттың Алматы филиалы деп атауы өзгертілді, ол 1951 жылдың 13қыркүйегіне дейін жұмыс істеді. Осы филилалдың негізінде Алматы заң институтының сырттай оқитын бөлімі ашылды. 1957 жылдан бастап сырттай бөлімімен қатар заң факультетінің кешкі бөлімі жұмыс істей бастады.

        Ұлы  отан соғысының басталуы инститтутың  алға қойған міндеттері мен  қызметін үлкен өзгеріске түсірді. Соғыс жылдарында Мәскеу, Ленинград  және Украинадағы бірқатар заң  жоғарғы оқу орындары Қазақстанға  көшірілді. Айталық, Ленинград заң  институты Жамбыл қаласында ( қазіргі  Тараз) орналысты, Украинаның Киев  және басқа университетері Украина  университтері деген атпен ( ішінде  заң факультеті де бар) Қызылордаға  көшіп келді. 1941 жылы Мәскеу және Алматы институттарны біріктіру жолымен КСРО Әділет халық комиссариатының Бірінші мемлекетттік заң институты деген атпен Алматыда жоғарғы оқу орны құрылды[9.522]. Оның директоры болып Б.Я. Арсьенев тағайындалды. Бұл институт 1943 жылдың 14 тамызына дейін ғана жұмыс істеді.

          Осы кезде Қазақстанда С.И.Аскназий, В.М.Догадов, Б.С.Мартынов, С.С.Кравчук, А.А.Пионтковский, М.К.Чельцов, С.А.Фукс, Б.Я. Арсеньев, И.С.Перетерский, С.В.Юшков  және басқа Мәскеу, Ленинград, Киевтен  келген көрнекті кеңестік ғалымдар еңбек етті. Ресейлік және Украиналық жоғарғы оқу орындарынан келген заңгерлер ұжымы оқу сапасын арттыруға, ғылыми жұмыспен жан-жақты айналысуға айтарлықтай жәрдемін тигізді.

         Соғыс жылдарында ғалымдар тарапынан  Қазақстанның мемлекет және құқық  тарихын зерттеуге деген ынта-ықылас  күшейді. Осы жылдары заң институты қабырғасында тұңғыш рет професор С.Л. Фукустың бастамасымен Қазақстанның революцаға дейінгі мемлекет және құқық тарихы туралы курс сабағы оқылды.

          УКСР Ғылым академиясының мүше-кореспондеті  С.В. Юшков пен заң ғылымдарының  докторы А.А. Пионтковскийдің бастамасымен  1942 жылы 8 мамырда Бірінші мемлекеттік заң институның басшылығы КСРО Ғылым академиясының Қазақ филилалы құрамында Мемлекет және құқық бөлімін құру жөнінде мәселе көтерді. КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалының атына жазылған хатта “…филиал құрамына Бөлімді енгізу филиалдың басқа бөлімдерімен мемлекет және құқық теориясы мәселері тәрізді ғылыми тақырыптарды тереңірек зерттеуге жол ашатындығына күмән келтіруге болмайды... тарихи, экономикалық, философиялық бірқатар тақырыптарды талдау үшін қажет болып табылады”[10] деп көрсетіледі. 1942 жылы 10 шілдеде жазылған екінші хатта былай делінген: “... біз бұл арада философтардың, экономистердің, тарихшылардың жұмысын заңгерлер жұмысымен бір арнаға тоғыстыруды мақсат етіп отырмыз. Бұл сөз жоқ, пайдалы болар еді. Қазақстанның мемлекет және құқық тарихы әлі күнге бір ізге түскен жоқ, сондықтан да бұл өз алдына зерттеуді талап етеді, демек Қазақстан тарихын немесе экономикасын зерттеп жүрген тарихшы немесе экономист тарапынан заңгерге достық тұрғыдан ғылыми қолдау көрсетілмесе, ол қиындыққа тап бола бермек. Сонымен қатар өз кезегінде заңгердің ақыл-кеңесі де тарихшылар немесе экономистерге талдауы терең жүргізуге жәрдемдеседі деп ойлаймыз”[11].

       Мәскеу заң институты еліне кері қайтқан соң, 1943 жылы Алматы мемлекеттік институты дербес жоғарғы оқу орнына қайта айналды. Институтта Л.С.Фукс, С.Я.Булатов, П.И.Покарлис, М.И.Шац тәрізді профессорлар, А.Т.Бажанов, Г.М.Маслов, В.А.Хван, П.И.Гавзе, Л.В.Ююков, В.Н.Маркелов,А.Н.Агеев, Л.В.Оленин, М.Г.Левин сияқты доценттер еңбек етті[12].

         Соғыстан кейін Қазақстанда заң білімін беру 1946 жылы 5 қазанда СОКП ОК-нің “Елде заң білімін беруді кеңейту және жақсарту туралы” қаулысы қабылданған соң өзіндік серпін алды. Бұл қаулы студенттердің санын көбейтуге, жаңа оқу жоспарлары мен бағдармаларын жасауға, құқық ғылымының деңгейін көтеру мен ғылыми-зерттеу ісін жандандыруға үлкен септігін тигізді.

            1947-49 оқу жылында Алматы мемлекетік заң институты аспирантура ашып, оған аспиранттарды қабылдануын бастады. Институт құрылған 1938 жылдан бастап жұмыс істейтіндердің ішінен оң адам кандидаттық диссертация қорғады, оның ішінде М.К.Ермағамбетов, Л.В.Дюков, М.С.Сапарғалиев, В.А.Хван, М.Б.Зусман және т.б. бар. Сондай-ақ он екі адамға доцент атағы берілді. Орталық жоғарғы оқу орындарының аспирантурасы мен институттарынан түлектерді жіберу тәжірбиесі де жалғасып, ол өзінен-өзі ақтағанын да айтпасқа болмаса керек.

        1955 жылы мамырда Алматы мемлекеттік заң институтын ҚазМу-дің бес жыл мерзіммен оқитын заң факульетіне айналдыру жөнінде шешім қабылданды. Мұндай қайта құру бұрынғы құрылым бойынша мамандандырудың тар шеңберде жүретіндігіне әрі оның өзі түлектер үшін тиімсіз екендігіне сүйенеді, сонымен қатар университте заң факультеттінің болмауы оның білім беру ісін ақсатып тастағандай еді.

          Заң факультеті өзінің зерттеу тақырыптарын айтарлықтай кеңейтті. Ғылыми-зерттеу тақырыптарында Қазақстанның мемлекет және құқық тарихы, мемлекеттік аппаратты жетілдіру, заңдылықты нығайту мәселелері үлкен орын алды.

          Осы жылдары С.С.Сартаев, А.Ж.Жақыпова, К.А.Шайбеков, К.С.Үргенішбаева, Ю.Г.Басин, К.А.Абжанов, С.Н. Савицкий, Г.Ф Поленов, Ш.М. Мәжитов, Н.А.Жангелдин, К.Жоламанов және басқалалары кандидатық диссертацияларын қорғады.

       Тұңғыш  заң ғылымдарының докторы елімізде  С.З. Зиманов болды, ол Алматы заң  институты ҚазМу-дің заі факультетіне  айналмас бұрын оның директоры  лауазымен иеленген еді.

        Қазіргі  кезде университеттің заң факультеті  Құқық және экономика институтына  айналып, заңгер кадрлар даярлаудағы  бірегей жоғарғы оқу орындарының  бірінен саналды.

       1961 жылы ҚазМу-дің заң факультетінде бірінші рет қазақ бөлімі ашылып, көп ұзамай қайта жабылып қалды[13.262].

         Қазақстан тәуелсіздігін алғанан кейін ұлттық заң білімін дамытуды дербес қолға алды, мемлекеттік заң оқу орындарымен қатар коммерциялық заң білімін беру жүйесі де белсенді түрде дами бастады. Республикада заңгер кадрларға деген сұранысты қанағаттандыру және құқықтық реформаны жүзеге асыру мақсатында 1994 жылы 14 наурызда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә:назарбаевтың арнайы Жарлығымен Қазақ мемлекетік заң университетінің құрылуы егеменді еліміздегі айтулы оқиға болды. Бұл университет қазір заң білімін беру жүйесінде шоқтығы биік, жоғарғы оқу орны болып табылады.

         Қазіргі кездегі кәсіби деңгей  аталған Университетке ( 2000 жылдың 14 ақпанынан Академия) заңгерлердің жаңа толқынын дайындауда төрт факультет ашуға мүмкіндік берді, атап айтқанда, ол- халықаралық құқық және мемлекеттік қызмет, кәсіпкерлік құқық, сот-прокурорлық және тергеу-криминалистика факультеттері болып табылады. Академия өзінің құрылғанынан бергі жылдар ішінде Республикада заңгер кадрларды даярлауда ірі де беделді орталыққа айналып үлгерді. Бұл Академияда академик С.З:Зимановты ұлттық Академияның мүше-корреспондеттері М.К.Сүлейменов, Б.И.Көмеков Ғылым доктырлары профессорлар Ю.Г. Басин, Г.А.Шәйкенов, К.А.Жиреншин, Ө.С.Жекебаев, М.С.Нөрікбаев, Г.Б:Хван, Г.Г. Ақмамбетов, А.Г.Диденко және тағы басқа да Қазақстан юриспруденциясының марсқалары дәріс берді.

          Академияның кафедраларында 200-ден аса оқутышы еңбек етеді, бұл жоғарғы оқу орнының өзінің аспирантурасы магистратасы мен доктурантарасы бар. Жеке құқық, салыстырмалары құқықтану, ислам құқығы орталығы, қыпшақтану тәрізді ғылыми Орталықтар құрылған.

         Академияда 20-дан астам үйірме, арнаулы салалық лаборатиялар бар, сондай-ақ студенттік клуб, театр студиясы жұмыс істейді. Оқытушылар мен студенттер өздерінің ғылыми еңбектерін “Мемлекетік және Құқық” журналына жариялай алады. Көптеген студенттер мен ұстаздар Сорос-Қазақстан, Фулбрайт, Айрекс және т.б. қорлардан гранттар мен стипеяндасын алады. Өзара ынтықтамастық келісім шарты және “ Болашақ” бағдарламасы бойынша суденттер АҚШ, Англия, Франция және т.б. елдерге оқуға барды. Университеттің ғылымдары заң шығару ісіне белсене араласып, олар ҚР Конституциясы, қылмыстық, азаматтық кодекстер және басқа да көптеген орталықтармен тығыз байланыс орнатқан, атап айтқанда, оның ішінде Құқықтың халықаралық институты (АҚШ, Вашингтон): Университтердің халықаралық Ассоциясы ( Ұлыбритания, Лондон), РФ Үкіметті жанындағы заң және салыстырмалы құқықтану инстиуты, ғылыми ынтамастық институтты (Германия) және тағы басқа халықаралық заң орталықтары бар.

        Егемендік  алған жас мемлекетіміздің білім  беру жүйесінде жоғарғы заң  білімін беру маңызды саланың  бірінен аналады.

        Сонымен  бірге заң білімін одан әрі  дамыта түсуде шешімін күтетін  бірқатар проблемалар бар екендігін  де айтуға тиіспіз.

       Қазақстанның тәуелсіздігінің қалыптасу үрдісі, әртүрлі билік тармақтарының өкілеттігін кеңейту және олардың қызметін жетілдіру, заңдарды түбегейлі жаңарту, сот реформасы және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сотпен қорғауды күшейту, тиімді нарықты экономика құру, Қазақстандық кәсіпкерлерді қорғау, қылмыспен күресу, осының бәрі сайып келгенде заңымызды кәсіби деңгейге көтеруді талап етеді.

        Бүгінде  заңгерлікке әлеуметтік тұрғыдан  өзгеше маңыз берілуіне байланысты  ол беделді мамандыққа айналды. Оған күнделікті өмірде әркім  де көз жеткізгіндіктен, талдап, түсіндіріп жатуды артық деп  ойлаймыз. Елімізде жүзеге асып  жатқан заң жүйесіндегі игі  өзгерістерге заң тәжірбиесін  қайта қарауды талап етеді. Өкінішке  орай, құқықтық жүйедегі алғашқы  қадамдар тағдыры- білім беру  сапасына, кадрларды кәсіби дарлау  деңгейіне қатысты екендігін  естен шығарып алатынымызды жасыруға  болмас.

       Ашығын  айтсақ, заңгердің кәсіби дайындығын ұштау бұрынан бар пәндерге жай ақпараттық толықтыру арқылы жүзеге асады, тіпті кей жағдайда іс жүзінде тәжірбие көлденең тартқан мәселелрді “қуып жетуге” тырысушылық байқалады. Рас, “ тәжірбиеден бастау алатын” заң білімі қалыптасқан құқықтық қоғам үшін тиімді болуы мүмкін, бірақ бұл белсенді түрде реформа жасалып жатқан мемлекет үшін қолайлы әдіс емес.