Алдын ала тергеудің аяқталуы

Көрсетілген адамдар тарапынан іс материалдарымен таныстыру жөнінде жазбаша немесе ауызша өтініш болса тергеуші жәбірленушіні, оның өкілін және азаматтық талапкерді немесе оның өкілін іс материалдарымен, ал азаматтық жауапкерді немесе оның өкілін қойылған талапқа қатысты іс материалдарымен таныстырады.

Жәбірленушіге және оның өкіліне, азаматтық талапкерге, азаматтық жауапкерге немесе оның өкіліне іс материалдары, олар өз құқықтарын пайдаланғысы келетін жағдайларда ғана беріледі. Егер осы адамдар, мүмкіндігі бола тұрып, белгіленген уақытта іс материалдарымен танысуға келмесе, өз құқығын пайдаланғысы келетіні жайында тергеушіге ертесіне айтпаса, мұндай жағдай іс бойынша ары қарай іс жүргізуге кедергі бола алмайды.

Жәбірленушіге қылмыстық іс материалдарымен танысу мүмкіндігі берілмегендіктен қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару фактісі практикада болған. Бұл жағдайда зәбір көрген адам жебірленуші деп танылмауы мүмкін. Мысалы, Шет ауданының соты ҚК-тің 234-бабының 2-бөлігі бойынша айыпталушы кәмелетке толмаған П. мен Ш. істерін қосымша тергеуге қайтарған. Кәнігі бұзақылық әрекеттен зардап шеккен В. мен М. тергеу барысында жәбірленушілер деп танылмағандықтан сот істі қайтарған. Ал, КСРО Жоғарғы Соты, кезінде, мұндай қателіктер үшін істі қосымша тергеуге соттардың қайтармауын құптаған. КСРО Жоғарғы Сотының Пленумы, өзінің 1985 жылғы 1 қарашадағы «Соттардың қылмыстық сот ісіне жәбірленушінің қатысуын реттейтін заңнаманы қолдану практикасы туралы» №16 қаулысында былай деп көрсетті: егер сот талқылауың тағайындағанда тергеу органдарының қылмыстан моральдық дене тұлғалық немесе материалдық зиян көрген адамды жәбірленуші деп танымағандығы анықталса, сот (судья) өзінің қаулысымен (ұйғарымымен) ондай адамды жәбірленуші деп тануға, ол жайында оны хабардар етуге, құқығын түсіндіруге және сот талқылауы тағайындағаннан кейін оның барлық іс материалдарымен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті.

Тергеу анықтау формасында ғана жүргізілсе жәбірленушіге, азаматтық талапкерге, азаматтық жауапкерге және олардың өкілдеріне тек анықтаудың аяқталғандығы және істің прокурорға жіберілгендігі хабарланады, оларға іс материалдары танысуға берілмейді. Ереже осындай. Ол ҚІЖК-нің 288 бабында бекімін тапқан. Бірақ, заң шығарушы пайдаланған бұл формулировка анықтау жүргізген адамға, кейбір жәбірленушілерге, азаматтық талапкерлерге, т.б. жеңілдік беріп, олардың іс материалдарымен толықтай немесе ішінара танысуына мүмкіндік тудырады, тек тергеу жұмысына кедергі тудырмаса болғаны. Еске сақтайтын бір жағдай — іс материалдарымен бұлай танысу ҚІЖК-де көзделмеген, сондықтан ол қылмыстық іс жүргізу қызметі болып табылмайды. Болгария, Чехия және Славакия ҚІЖК-терінде жәбірленушінің, азаматтық талапкердің және азаматтық жауапкердің іс материалдарымен танысу құқығы анықтау аяқталғаннан кейін де сақталады.

Жәбірленушінің, азаматтық талапкердің және азаматтық жауапкердің танысу кезектілігі заңда белгіленбеген. Қылмыстық процестің бірнеше қатысушысын қылмыстық істің мазмұнымен бір уақытта таныстыру немесе қандай кезек белгілеу құқығы тергеушіге берілген. Іс материалдарымен танысудың барысы мен нәтижедері хаттамаға түсіріледі. Алдын ала тергеу органы бұл жайында берілген өтініштерді шешеді.

ҚІЖК-нің 274-бабының талаптарын орындап тергеуші айыпталушыға алдын ала тергеудің аяқталғанын және істің барлық материалдарымен оның өзінің немесе қорғаушы көмегімен танысуға кұқылы екендігін, сондай-ақ алдын ала тергеуді толықтыру туралы өтініш бере алатындығын хабарлайды. Алдын ала тергеуді аяқтар алдында тергеуші айыпталушының қорғаушыны керек ететін-етпейтіндігін анықтайды. Әдетте, бұл факт адамды айыпталушы ретінде тарту туралы қаулыда, оны айыпталушының өз қолымен жазуы арқылы көрініс табады. Сонымен қатар, қорғаушыдан бас тарту айыпталушының бөлек арызында және оның іс материалдарымен танысу хаттамасында көрсетілуі тиіс.

Егер айыпталушы қорғаушыдан бас тартса, онда қылмыстық істің барлық материалдары оған танысу үшін беріледі. Айыпталушы істің жүргізілумен танысуға қатысуы үшін қорғаушы шақыру туралы өтініш білдірсе, сондай-ақ қорғаушы іске қатысқан болса, тергеуші барлық іс материалдарын айыптапушы мен оның қорғаушысына береді. Бұл субъектілердің біреуінің өтініші болғанда ғана олар іс материалдарымен жеке-жеке танысуы мүмкін. Ондай өтініш, әдетте, өз қолымен жазған өтініш (арыз) түрінде іс материалдарында көрініс табады. Бұл ереже анықтаудың және алдын ала тергеудің жүргізілуі аяқталғанда қорғаушының қатысуы міндетті болып табылатын барлық жағдайларға таралады, яғни егер айыпталушы:

а) қылмысты кәмелетке толмаған жаста жасаса;

б) ол мылқау, керең, соқыр немесе өзінің қорғану құқығын дене немесе ақыл-ой кемтарлығы себепті жүзеге асыра алмайтын адам болса;

в) сот ісі жүргізілетін тілді білмесе;

г) жазалау шарасы ретінде өлім жазасы қолданылуы мүмкін қылмысты жасады деп айыпталса;

д) присяжныйлар соты қарауы мүмкін іс материалдарымен танысса.

Айыпталушы мен оның қорғаушысын қылмыстық істің барлық материалдарымен таныстыру қорғаушы келгенше кейінге қалдырылады, бірақ ол мерзім бес тәуліктен аспауға тиіс. Егер айыпталушы таңдап алған қорғаушы көрсетілген мерзімде келе алмаса, тергеуші қылмыстардың көбісі немесе соңғылары жасалған ауданның заң консультациясы арқылы басқа қорғаушы шақыруға шара қолданады.

Тергеуші айыпталушы мен оның қорғаушысына істің барлық матермалдарын тігілген және нөмірленген күйінде ұсынады. Айыпталушы таныспаған материалдарды сотқа кейін жіберуге болмайды. Қосымша тергеу жүргізу үшін қайтарылған іс бойынша тергеу аяқталғаннан кейін айыпталушыға қосымша тергеу материалдары ғана емес, істің барлық парақтары танысуға беріледі. ҚІЖК жобасында бұл ереже біршама өзгерген. ҚІЖК жобасының 313-бабының 4-бөлігіне сәйкес, қосымша тергеу әрекеттері жүргізілгеннен кейін процеске қатысушыларға қосымша материалдармен танысуға мүмкіндік беріледі, ал олардан өтініш болса ғана іс материалдары түгелдей беріледі.

Егер алдын ала тері еу кезінде киноға түсіру немесе үн таспаға жазу қолданылса, олар айыпталушы мен оның қорғаушысына көрсетіледі және тыңдатылады. Іс бойынша бірнеше айыпталушы болса, онда оларға өздері қатысқан қылмыстар бойынша жинақталған материалдар ғана емес, қылмыстық істің барлық материалдары ұсынылады.

Қылмыстық істің материалдарымен таныстыру кезінде облыстық, қалалық соттардың қарауына жататын қылмыстарды жасаған адамдарға тергеуші олардың ісін присяжныйлар сотының қарауы туралы өтініш бере алатын құқығын, сондай-ақ мұндай өтінішті қанағаттандырудың заңдық салдарың, присяжныйлар сотының үкіміне шағым келтірудің және ол шағымды қараудың ерекшелігін түсіндіреді.

Айыпталушының істі присяжныйлар сотының қарауы туралы өтінішін не ондай құқықты пайдаланудан бас тартуын, сондай-ақ бұл мәселеге қатысты айыпталушының басқадай кез келген ұстанымын тергеуші арнайы, осы мақсатта жасаған хаттамада көрсетеді, оған тергеуші мен айыпталушы қол қояды.

Дегенмен, бір іс бойынша қылмыстық жауаптылыққа, көбіне бірнеше адам тартылады. Тергеу аяқталғаннан кейін тергеуші істің присяжныйлар сотында қаралуы туралы өтініш білдіретін-білдірмейтіндігін олардың әрқайсысынан сұрауға міндетті. Олардың әрқайсысының жауабы бөлек хаттамада көрсетіледі. Егер, айыпталушылардың тым болмаса біреуі істің присяжныйлар сотында қаралуына қарсы болса, тергеуші мен прокурор істі бөліп шығару туралы мәселені шешуге тиісті, егер ол істің жан-жақты толық және әділ зерттеліп шешілуіне теріс ықпал етпейтін болса. Істің присяжныйлар сотында қаралуы туралы өтініш білдірмеген айыпталушы басқа айыпталушылардың ондай өтініш білдіргені жайында уақтылы хабардар болуы тиіс. Бұл ретте оған істің присяжныйлар сотында қаралуына қарсылық білдіру құқығы түсіндіріледі.

Қылмыстық істі бөлектеу туралы қаулы шығарылған жағдайда істің барлық материалымен танысу процесі бөлектелген іс бойынша да, ол алынған іс бойынша да қайталануы тиіс. Әрине, мұндай жағдайда айыпталушылар тек «өздерінің» істерімен ғана танысады — істі присяжныйлар сотының қарағанын қалаған айыпталушы негізгі (өзінен екінші іс бөлініп шыққан) қылмыстық іс материалдарымен, ал істің жай сотта қаралуын қалаған айыпталушы бөлінген қылмыстық іс материалдарымен танысады.

Айыпталушы мен оның қорғаушысы қылмыстық іс материалдарымен танысып болған соң тергеуші олардан қосымша алдын ала тергеу жүргізу туралы өтініші бар-жоғын сұрайды.

Қылмыстық іс материалдармен танысқанда айыпталушы одан кез келген мәліметті кез келген көлемде жазып алуға құқылы. Тергеуші оны қаламсаппен және қағазбен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етуге міндетті.

Тергеуі аяқталған қылмыстық істің материалдары қамауда отырған айыпталушыға және оның қорғаушысына қамауда ұстаудың заңда белгіленген ен көп мерзімі еткенге дейін кемінде бір ай қалғанша танысуға ұсынылады. Айыпталушыны және оның қорғаушысын қамауда ұстаудың ең көп мерзімі өткенге дейін материалмен таныстыру мүмкін болмаса, Бас прокурор, облыстық және оған теңестірілген прокурорлар, әскери прокурор қамауда ұстаудың ең көп мерзімі өткенге дейін кемінде 5 тәулік қалғанша бұл мерзімді ұзарту туралы облыстық және оған теңестірілген судья алдында өтініш қозғайды.

Судья өтініш келіп түскен күннен бастап бес күннен кешіктірмей мына қаулылардың біреуін қабылдайды:

1) қамауда ұстау мерзімін айыпталушымен оның қорғаушысының іс материалдарымен танысуы аяқталғанша және прокурордың істі сотқа жіберу кезіне дейін, бірақ алты айдан аспайтын мерзімге ұзарту туралы;

2) прокурордың өтінішін қанағаттандырудан  бас тарту туралы және адамды қамаудан босату туралы.

Қамауда ұстау мерзімі айыпталушы мен оның қорғаушысының алдын ала тергеуді толықтыру туралы өтінішін қанағаттандыру қажет болған жағдайда осы тәртіпте ұзартылады.

Қылмыстық іс материалдарымен танысуы үшін айыпталушыға жеткілікті уақыт бөлінуі тиіс. Қылмыстық іс материалдарымен танысу туралы хаттамада ол үшін бір-ақ сағат бөлінгендігі көрсетілгендіктен істі қосымша тергеуге қайтарған факт практикада бар. Алматы облысы Талғар қаласының соты ҚР ҚК-нің 138-бабы бойынша соттаған Б. өзінің іспен асығыс танысқанын, тергеушінің оны қосымша таныстырамын деп, бірақ уәдесінде тұрмағандығын сот мәжілісінде айтқан. Ал хаттамада Б. 313 парақтағы қылмыстық іспен сағат 17-ден 18-ге дейін танысты деп көрсетілген. Алматы облыстық сотының төралқасы үкімді бұзып, қосымша тергеу кезінде Б.-ның айтқанын тексеруді ұсынған.

Бұл ережеге қарамастан заң шығарушы айыпталушының іс материалдарымен танысу мерзіміне қандай да шектеу қоймайды. Айыпталушы, өз құқығын пайдалана отырып, істің сотта қаралуын мүмкіндігінше созуға әрекет жасаса, тергеуші мұндай қиянатты жоюға тиісті шара қолданады. Ондай шаралар: мұндай әрекетке жол берілмейтіндігін ескеру; іс материалдарын тергеушінің өзінің оқып беруі болуы мүмкін. Егер бұлардан да нәтиже болмаса тергеуші өзінің прокурор бекіткен дәлелді қаулысымен, іс материалдарымен танысу үшін жеткілікті белгілі бір мерзімді белгілейді.

Айыпталушы аудандық (қалалық) соттың қарауына жатпайтын іс материалымен танысқан жағдайда тергеуші істі судьялар алқасының қарағанына айыпталушының келісетін-келкпейтіндігін анықтайды. Айыпталушының бұл мәселеге қатысты пікірі хаттамада көрсетіледі.

Айыпталушының қорғаушысының қылмыстық істің барлық материалдарымен танысу кезіндегі құқығы ҚІЖК-нің 70-бабында баяндалған, ол:

1. Қорғаушы — заңда белгіленген тәртіппен сезіктілер мен айыпталушылардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды жүзеге асыратын және оларға заң көмегін көрсететін адам.

2. Адвокаттарға, айыпталушының жұбайына (зайыбына), жақын туыстарына немесе заңды өкілдеріне, өз бірлестіктері мүшелерінің істері бойынша кәсіподақтың және басқа да қоғамдық бірлестіктердің өкілдеріне қорғаушы ретінде жол беріледі. Шетелдік адвокаттарға, егер ол Қазақстан Республикасының тиісті мемлекетпен халықаралық шартында өзара негізде көзделсе, заңдарда белгіленген тәртіппен іске қорғаушы ретінде қатысуға жол беріледі.

3.  Қорғаушы айып тағылған  не адам осы Кодекстің 68-бабының бірінші бөлігіне сәйкес сезікті деп танылған кезден бастап іске қатысуға жіберіледі.

4. Бір адам,егер сезіктінің, айыпталушының  біреуінің мүддесі екіншісінің мүддесіне қайшы келетін болса, олардың екеуіне бірдей қорғаушы бола алмайды.

5. Адвокаттың өзіне қабылдаған  сезіктіні немесе айыпталушыны  қорғаудан бас тартуға құқы  жоқ.

Айыпталушы мен оның қорғаушысына, сондай-ақ жәбірленушіге, азаматтық талапкерге, азаматтық жауапкерге және олардың өкілдеріне іс материалдарын ұсынғанда хаттама жасалынады, онда танысуға қандай материалдардың берілгендігі, танысу қайда, қашан, қанша уақыт болғаны, қандай өтініш білдіргені көрсетіледі. Айыпталушы іс материалдарымен танысудан бас тартса, бұл факт хаттамада көрініс табады, онда бас тартудың себебі көрсетіледі, егер оны айыпталушы айтқан болса. Хаттама өте ұқыпты жасалынады. Оған түзету жасамауға тырысу керек. Егер ондайдан құтыла алмаса, ол жайында хаттаманың соңында көрсетіледі.

Іс материалдарымен танысушы адам алдын ала тергеуді толықтыру туралы өтініш білдіруге құқылы. Жәбірленушінің азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердің және олардың өкілдерінің жазбаша түрде баяндаған өтініштері жайыңда тиісті хаттамада белгі жасалынады, ал айыпталушы мен оның қорғаушысының өтініші барлық жағдайда хаттамаға кіреді. Барлық жазбаша өтініштер, сонымен қатар, қылмыстық іске тіркедеді. ҚІЖК-нің жобасында осы қарастырылып отырған іс жүргізу әрекетіне қатысты айыпталушы мен оның қорғаушысының тағы бір құқығы жайында айтылады. Онда былай делінген: айыпталушының сұралған куәлердің ішінен, сондай-ақ іске қатысушы сарапшылардың, мамандардың және куәгерлер ішінен жауап алу және қорғану позициясын растауы және олардың жауаптарын хаттамада көрсетуі үшін нақты кімдерді шақыру керектігін одан анықтау қажет.