Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу кезеңдері

Үкімет министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, үкіметке кірмейтін орталық атқарушы органдардың  актілерінің күшін түгелдей не ішінара  жояды немесе тоқтатып қояды. Үкіметтің мұндай қимылына негіз болатын нәрсе — атқарушы органдар қабылдаған шешімдердің Конституция ережелеріне, Президенттің, Үкіметтің заңдарына, актілеріне сәйкес келмейтіндігі туралы Бас прокурордың ұсыныс енгізуі.

Министрліктерден, мемлекеттік комитеттерден және үкіметке кірмейтін орталық атқарушы органдардан басқа да республикалық органдар құрылады. Олар ведомстволар деп аталады. Үкімет ведомстволардың қызмет саласын, өкілеттігін және жауапкершілігін айқындайтын нормативтік актілер қабылдайды: ведомстволарды ұстауға республикалық бюджеттен бөлінетін каржьіның мөлшерін анықтайды; ведомстволардың басшыларын лауазымға тағайындайды және одан босатады.

Үкіметтің жергілікті атқарушы органдармен: аудаңдық, қалалық және облыстық әкімдермен белгілі бір қатынастары қалыптасады. Үкімет атқарушы биліктің жоғары буыны болып табылады, сол себептен де оның жергілікті атқарушы органдармен арадағы қатынастары «билік-бағыныш» деген принцип бойынша құрылады. Үкімет жергілікті атқарушы органдардын қызметіне басшылықты мына төмендегі мәселелер бойынша жүзеге асырады:

1) мемлекеттік басқару; 

2) жергілікті атқарушы  органдардың Президент пен Үкіметтің  заңдарын, актілерін орындауы;

3) жергілікті атқарушы  органдардың қызметі туралы Үкімет  отырысында олардың есебін тындау;

4) жергілікті атқарушы  органдардың қабылдаған актілерінің  күшін түгелдей не ішінара  жою немесе тоқтатып қою.

Конституцияға сәйкес Үкімет өкілеттігінің бірі Республиканың  сыртқы саясатын жүргізу жөніндегі  шараларды белгілеу болып табылады.

Үкімет өз қарауына жататын мәселелер бойынша келіссөздер жүргізу және халықаралық шарттарға қол қою туралы шешімдер қабылдайды. Министрлер де мемлекеттік комитет төрағалары мен өзге орталық атқарушы органдардың басшылары да келіссөздер өткізуге және халықаралық шарттарға қол қоюға хақылы болады. Мұндай шарттар ведомство-аралық шарттар деп аталады.

Үкімет жалпы немесе көп функциялы құзыретті орган  болып табылады. Ол атқарушылық және өкім етушілік сипаттағы жалпы мәселелерді  жүргізеді. Өз құзыреті шеңберінде Үкімет атқарушы биліктің төмен тұрған органдары қызметіне бақылау жасайды. Үкімет қызметінің шеңбері сан алуан, олар Қазақстан Республикасының Конституциясы мен белгіленген. “ҚР Үкіметі туралы” ҚР Конституциялық заңы ел өмірінің түрлі салаларындағы Үкіметтің мына өкілеттіктері ерекшеленеді: мемлекеттік басқару, халықаралық сала, заң шығарушылық саласы және т.б.

Мемлекет басқару саласындағы  Үкіметтің құзыреттері:

• мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі бағыттары, оны жүзеге асыру жөніндегі стратегиялық және тактикалық шараларды белгілейді және оларды Президенттің бекітуіне ұсынады.
• Әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық дамудың индикативтік жоспарларын әзірлеу және жүзеге асыру;
• республиканың қаржы жүйесін нығайту жөніндегі шараларды әзірлейді және жүзеге асырады;
• мемлекеттік валюта, қаржы және материалдық ресурстарды жасақтау мен пайдалануда заңның сақталуына мемлекеттік бақылауды қамтамасыз етеді;
• мемлекеттік меншікті пайдалану жөніндегі шараларды әзірлеу, оны жүзеге асыру т.б.

Үкімет мемлекеттік аймақтық саясаттың негізгі бағыттарын әзірлеп, жүзеге асырады.

Экономика саласында  Үкімет экономикалық процестерді реттеуді, экономикалық кеңістіктің бірлігін және елдегі экономикалық қызметтің  бостандығын қамтамасыз етеді. Бюджет және қаржы саласында Үкімет бірыңғай қаржы, несие және ақша саясатын жүргізуді әзірлеп, қамтамасыз етеді, Парламентке оның орындалуы туралы есепті ұсынады, салық саясаты әзірлейді.

Әлеуметтік салада Үкімет азаматтардың әлеуметтік қамсыздандырылуы, сондай-ақ азаматтардың еңбек құқықтарын іске асыру бойынша шаралар қолданады, ьірыңғай мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру саясатын қамтамасыз етеді, азаматтардың әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы конституцияның кепілдіктерін қамтамасыз етеді, мәдениетті, білімді, денсаулық сақтау ісін дамытудың мемлекеттік саясатын белгілейді және жүзеге асырады.

Заңдылықты және құқық  тәртібін бекіту саласында Үкімет құқықытық  реформалардың жүзеге асуын қамтамасыз етеді, қолданыстағы заңдарды жетілдіру  бойынша шаралар қолданады, азаматтардың құқықтарымен бостандықтарын қорғау және ақтау бойынша, сыбайлас жемқорлық және қылмыспен күрес бойынша шаралар әзірлеп, жүзеге асырады. Меншікті және қоғамдық тәртіпті қорғау бойынша шараларды жүзеге асырады.

Халықаралық салада Үкімет Республиканың шет ел мемлекеттірімен, халықаралық ұйымдармен қарым-қатынасын дамытуды қамтамасыз етеді, сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру жөнінде шаралар әзірлейді, келіссөздер жүргізу жәге үкіметаралық келісімдерге қол қою туралы шешімдер қабылдайды.

Заң шығарушылық саласында Үкімет заң шығару бастамшылдығы құқығын жүзеге асырып, заңдарды талқылап, қабылдауға енгізу жөніндегі Республика Президентінің тапсырыстарын орындайды, Республика заңдарының орындалуын қамтамасыз етеді.

Қазақстан Республикасының  Үкіметі өз өкілеттіктерін актілер шығару арқылы іске асырады. Үкіметтің актілері қаулылар мен өкімдер болып табылады. Қаулы түрінде нормативтік сипаты бар Үкімет шешімдері шығарылады. Үкіметтің нормативтік қаулылары Республика Конституциясының, заңдарының, Президент актьілерінің және басқа нормативтік құқытық актілердің негізінде шығарылады.

Сондай-ақ Үкімет жеке қаулылар да шығара алады. Жедел және ағымдағы мәселелер бойынша Премьер-Министрдің өкімдері шығарылады.

Үкімет қаулылары мен  Республика Премьер-Министрі өкімдерінің Республиканың бүкіл аумағында, мемлекеттік биліктің барлық органдары, лауазымды тұлғалары, қоғамдық бірлестіктер, азаматтар үшін міндетті күші болады.

Қаулылар мен өкімдерге  Премьер-Министр қол қояды.

Қаулылардың күшін Республика Президенті мен Үкімет жоя алады. Өкімдердің күшін Президент, Үкімет және Премьер-Министр жоя алады.   

Қазақстан Республикасының  Үкіметі, біріншіден, Парламент пен  Президент жүзеге асыратын заң шығарушылық  процеске қатынасады; екіншіден, өз хұзыретінің  шеңберінде шешімдер қабылдайды; үшіншіден, министрліктер мен ведомстволардың қызметін бақылайды; төртіншіден, атқарушы биліктің жергілікті органдарының қызметін бақылайды.

Үкіметте заң шығарушылық  бастама құқығы болады. Ол өзінің хұзыретіне кіретін барлық мәселелер бойынша заң жобаларын жасап, оларды Мәжілістің қарауына енгізуге хақылы.

Үкіметтің Парламентке  енгізетін заң жобалары міндетті түрде үкіметтің отырысында талқыланады. Заң жобасы сол құжатты жасаушылардың, сарапшылардың міндетті түрде қатысуымен талқыланады. Заң жобасын қараудың нәтижелері бойынша Үкіметтің шешімі қабылданады, содан кейін мұнымен бірге заң жобасын Парламент Мәжілісіне жіберуге болады. Үкімет заң жобаларын Мәжіліске өздігінен ғана ұсынбайды, Парламент Мәжілісіне заң жобасын енгізу жөніндегі Президенттің тапсырмаларын да орындайды.

Айтылғандарды талдай отырып, шын мәнінде, атқарушы биліктің басшысы  Үкімет төрағасы немесе жалпы Үкімет емес, Қазақстан Республикасының  Президенті болып табылады деген  шешім шығаруға болады. Қазақстан  Республикасының Президентінің билігі мен Қазақстан Республикасының Үкіметінің арасындағы мұндай қатынас, Үкіметтің ешқандай еркіндігі жоқ дегенді білдірмейді. Ол өздігінен сұрақтарды шешеді және өзінің қызметіне толық жауап береді. Қазақстан Республикасы Үкіметі атқарушы билік органдарының бірлік жүйесін басқарады. Олар өздерінің құқықтық актілерін шығарады, яғни Қазақстан Республикасының Президентінің келісімін сұрамай-ақ құқықтық шығармашылықпен айналысады. Парламентпен және соттық билікпен өзінше бірлесіп қызмет етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Барлық жұмысты жалғыз Президент атқармайды. Оны биліктің барлық тармақтары өз шеңберінде және өзіне тән әдісімен орындайды. Президент биліктің барлық органдардың өзара үйлесімдік және келiсушiлiгін қамтамасыз ету керек. Президент бұйрық беруші емес, әрбір мақсатқа жету үшін биліктің басқа да тармақтарымен бірігіп отыру қажет.  
Қазақстан Президенті – шынында да ҚР-ның мемлекеттік билік органдарында басты рөл атқарады. Оның қолында көп мүмкіншілік бар, еліміздің сыртқы және ішкі саясатына қатты әсер ете алады. Конституциямен берілген құқық пен мүмкіндік оған қажетті жағдайда барлық билікті өз қолына алуға мүмкіндік береді. Яғни кейбір көріністерде, Қазақстанда президенттік билік болса да, президент бұл монарх-қа ұқсас деген ой туады, негізінде бұл осылай емес. Барлығы конституциядан және онымен берiлетiн өкiлеттiктерге тәуелді. Біздің Президентте билік, басқа елдермен салыстырғанда, әлдеқайда көп және соңғы кездегі конституциядағы өзгертулер нәтижесіңде оның мүмкіндіктері артты.  
Қазақстан тәуелсіздігінің таңсәрі шағында тағайындалған президенттік институты мемлекетті басқарудың жаңа құрылымының негізін қалыптастыруға мүмкіндік жасады және экономикадағы өтпелі кезеңді еңсеруге, республиканың саяси жүйесін реформалауға қажетті жағдайларды қамтамасыз етті. Сонымен бірге, президенттік институтының қалыптасуы күрделі ахуалда жүзеге асырылды. Саясаттанушылардың атап өтуінше, Қазақстандағы президентік институты елдің тоталитаризмнен декмократияға қарай өтуі кезеңіндегі тарихи, саяси, мәдени даму ерекшелігінен туындаған объективтік қажеттілік ретінде пайда болдды. Ол ұлттық қауіпсіздіктің, тәуелсіз Қазақстанның тәуелсіздігі мен тұтастығының кепілі бола отырып, демократиялық қайта құрудың басты құралы ретіндегі өзінің тарихи рөлін атқарудаПрезидент мемлекет басшысы болып табылатын басқарудың президенттік үлгісі биліктің әртүрлі органдарының қызметте заңдық шығармашылық және атқарушы Үкіметті бөлуді болжайды. Басқарудың осындай механизімінде үкімет жағдайы мемлекет ісімен екі жақты көрінеді. Бір жағынан, Үкімет қатаң субординалды заңдардың атқарушысы ретінде болады. Ол өзінің компетенциясының және Президенттің жарғылықтары, заңдарының орындалуында барлық сұрақтарын шешу керек. Басқа жағынан – ол еркіндікті, ынтаны, нормативті сипаттаманы шешуді шығару бойынша кең өкілеттілікті қажет ететін шаруашылық мәселені шешеді.

Президенттік институттың  қалыптастырудың тарихи және ұлттық ерекшелігінің әсерімен Қазақстанда жүзеге асып жатыр. Қазақстан Президенті біруақытта мемлекет және атқарушы биліктің басшысы болып табылады. Президент атқарушы билік органдарын қалыптастыру бойынша кең өкілеттілік берілген және мемлекет  және қоғам өмірінде анықтайтын рөл атқарады.

Президент статусы басқа  органдар сияқты оның компетенциясынан, оны таңдау әдісімен және өзінің қызметіне жауаптылығымен жинақталады. Президенттік статустың көрсетілген элементтерінің әрқайсысының шешімінің ерекшелігі Президент институтының демократизм деңгейін, оның саяси және құқықтық табиғатын анықтайды. Барлық президенттер Конституцияға сәйкес тікелей демократия, жасырын дауыс беруде жалпы, тең сайланған құқығын анықтайды. Нәтижесінде, «мемлекеттік билік органдарының екі жоғарғы органы – Парламент және Президент – халықпен сайланады. Мұнымен халық өзінің өкілеттірі арқылы және мемлекеттік билігін жүзеге асырады» деп белгілейді (Қазақстан Республикасының Конституциясы). Қазақстанда Президент мемлекет басшысы және республиканың атқарушы билігінің біркелкі жүйесін басқарады. Ол «Қазақстан Республикасының Президентінің алдында жауапты министрлер кабинеті және министрлер кабинетінің ортақ жетекшісін жүзеге асырады, оның актілерін өзгертуге құқығы бар.

Өкінішке орай, Қазақстан  Республикасының Конституциясы  өкілетті, атқарушы және соттық биліктің балансын бұзады. Оған сәйкес Қазақстан  Республикасының Президенті  мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағытын анықтайды. Орталық Азия мемлекеттерінің Конституциясын да бірде-бірі ел Президентіне осындай кең өкілеттігін бермеген. Президент жаңа Конституцияға сәйкес бір жақты жоғарғы биліктің жүзеге асуын қамтамасыз ететін көптеген өкілеттілік пен процедуралар жиынтығы оларда жоқ.

Қазақстанның Конституциясы бір тұлғаның қолын билікті орталықтандыру және концентрациялау арқылы мемлекет бірлігін қамтамасыз етуде Президенттің ереше рөлін белгілейді. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент «мемлекеттік биліктің бірлігін» қамтамасыз етеді. Президент егемендікті сақтаудың, Республиканың аудандық тұтастығының қажетті шараларын қабылдайды. Ол атқарушы биліктің аппаратын қалыптастыруда және оны басқаруды Қазақстан Республикасының министерліктерін, мемлекеттік комитеттерді және басқа мемлекеттік басқару органдарын құрайды.

Президенттік республикада Президент өкілетті органдар алдында  тікелей саяси жауап бермейді, егер осындай жауапкершілікті регламенттейтін нақты Конституциялық нормалар мен заңдар болмаса. Президент және оның Кабинеті Парламенттің сенімін қажет етпейді. Бірақ, Президент Парламентті қызметінен босата алмайды. Олардың арасындағы қатынас «ұстау және қарсы салмақ» жүйесімен құралады.

Қазақстан Республикасының Конституциясының 82 бабында Президенттің қызметтен кеті тәртібі қарастырылған. Елдің Президентінің басты рөлін қамтамасыз ете отырып, ұстау және қарсы салмақтың теңдік жүйесі әрекет етеді.