Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу кезеңдері

Екіншіден, президентті сайлаудың оңтайлы әдісі бар. Олардың әрқайсысы күшті және әлсіз жағы бар. Президенттік жүйеде пропорционалды өкілеттілікті ендіру және азшылықтың талабы парламенттің әсерінің төмендеуіне байланысты маңызды емес. Бірінші орынға мағынасы бойынша президенттік таңдау әдісі шығады. Тікелей таңдаулар қарапайым және демократиялы болып көрінеді. Бірақ олардың тікелей таңдауының әртүрлігі бар, оларды жүргізудің әдістерін таңдау үнемі президентке тәкелді емес. Президенттік билік көп нәрсені анықтайтын заңнамалық бұтақтарға тәуелді болуы мүмкін, мысалға, оқыс қиын ретте екінші уақытқа президентті қайта сайлау процедурасы.

Осы немесе басқа елдің  саяси өмірінің нақтысында, осы немесе басқа саяси күштің ара қатынасы есебімен, қалыптасатын дәстүр немесе кірістірілетін реформалар мемлекеттік басқарудың аралас немесе ағымды үлгілерінің болуы мүмкін (президенттік және парламенттік республика аралығында).

Жүргізілген зерттеулердің  нәтижесі бойынша келесідей қорытынды шығарылады:

- президенттік түрдегі  республикада президенттің институты  конституциялық анықтаулар мен  таңдаулықтар, мемлекетте қызметтік  тұлға ретінде президенттің жоғарғы жағдайы, президенттің аппараты, «саяси тағайындаушылардың» корпусы, атқарушы биліктің құрылымы және т.б. компоненттерді қосатын оның институтының бастаушы жағдайынан басқаларын өзіне қосады;

- президент институтының  концептуалды негізгі талдауы «президенттік республика», «жартылай президенттік республика», «президенциализм» түсініктерін айқындағаннан кейін шығады;

- президенттік үлгідегі  республикада президент институтын  іске асыру президенттік «басқару  үлгісі» деп аталатын үлгіні құраушы құрылымның ерекше жүйесін және механизмін қалыптастыруды талап етеді. Оның құрамына, алдымен, президент әкімшілігі кіреді;

- американдық әкімшіліктің  ерекшелігі партиялық-саяси адалдықтың  қатаң қағидасына еру, сонымен  қатар «домалақ», «пирамидалық» және «аралас» үлгілері бойынша ұйымдастыру;

- Францияның спецификасы  мемлекет басшаның саяси бостандағын  бейнелейтін, әкімшіліктің «қысқартылған» трактовка түсінігі болып табылады.

Президенттік үлгідегі республикалардың мемлекеттік билік механизмінде үлкен рөлді үкімет алады (немес оны алмастыратын орган);

- президенттік институттың  іске асырылуының әсерлігі, президенттік  «басқару үлгісінде» президенттік  функцияны нақтылауда жұмыс істейтін  үкіметтің күшті блогі мен  басқа құрылымдарды сақтауды  қамтамасыз етіледі. 

1.3 Қазақстан  Республикасында президенттік институттың қалыптасуының құқықтық алғышарты

Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі  бір сатысында пайда болған. Адамдардың ең алғашқы ұйымдасуы рулық қоғам  түрінде пайда болды. Рулық қоғам  оның мүшелерінің қандас туыстығы негізінде, еңбекті қауымдасып ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.

      Әскери демократияның дамуы қоғамда саяси ұйымның – мемлекеттің пайда болуына әкелді. Мемлекет, бір жағынан, әскери демократияның жаңа негізде қайта құрылуы нәтижесінде, ал екінші жағынан, жаңа басқару органдарының пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет – адам баласы бірлестігінің жаңа ұйымы. Ол рулық қауымнан мынадай белгілермен өзгешеленеді:

1. Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі – мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзге бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып, дербес жүзеге асырады деген сөз.
2. Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл жерде адамдардың рулық белгілері ескерілмейді.

3. Мемлекетте қоғамды  басқаратын өкімет билігінің  белгілі бір дәрежеде дамыған  жүйесі болады. Оларда адамдардың  өзгеше бір тобы – шен иелері  немесе мемлекеттік қызметкерлер  жұмыс істейді. 

4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік  етуі үшін мемлекет заңдар, нормативтік актілер шығарып, солар арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп отырады, белгілі бір қоғамдық тәртіпті қалыптастырады.

      Марксизм мемлекетті тек бір ғана топтың – байлар тобының мүддесін қорғау үшін жаратылған саяси ұйым ретінде сипаттайды. Құл иеленушілік дәуірінде мемлекет құл иелерінің мүддесін қорғады, сондықтан ол құл иеленушілер мемлекеті деп аталады, феодализм дәуірінде ол феодалдардың мүддесін қорғады. Феодализмнің орнына капитализм келді. Капиталистік мемлекет капиталистердің қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекеттің үш түрлі тұрпаты болған екен: құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекет түрлері.

      Марксизм мемлекеттің осы аталған үш түрін де қанаушылардың, езушілердің мемлекеті деп сипаттайды [15, б 19].

      Алайда мемлекет жағдайындағы маркстік ілімінің осал жерлері бар. Айталық, мемлекеттің осы үш тсатысын, үш түрлі тұрпатын халықтардың барлығы бірдей бастан өткерген жоқ.

      Марксизм-ленинизм капиталистік мемлекеттердің құритындығының және жаңа тұрпатты социалистік мемлекеттің пайда болатындығының тарихи сөзсіздігін теориялық жағынан негіздеуге тырысып бақты. 1917 жылдың қазан айында Ресейде большевиктер партиясының басшылығымен социалистік револиция жасалды. Соның нәтижесінде Кеңестік социалистік дүниеге келіп, ол 70 жылдам астам уақыт өмір сүрді.

      Құқық дегеніміз мемлекетте қолданылатын барлық құқықтық нормалардың: құқықтық ғұрыптардың, әділеттілік үлгілердің, мемлекеттің құқықтық ережелерінің жиынтығы болып табылады. Құқықта заңдар ерекше орын алады. Мемлекеттік өкімет билігінің жоғарғы органдары қабылдаған нормативтік актілер заң деп есептелінелді. Заң ең жоғарғы юрисдикциялық күш болып табылады. Мұның мәнісі – мемлекеттік органдар қабылдаған нормативтік актілер заңда негізделуге және заңға қайшы келмеуге тиіс деген сөз.

      Заңдар адамның құқықтық дәрежесін анықтайды. Құқық тек заңдардан ғана тұрмайды. Құқық дегеніміз – белгілі бір мемлекетте қабылданған және қолданылып жүрген барлық құқықтық нормалардың белгілі нормативтік құқықтық актілерді де көрсетеледі. Конституцияда, заңдарда мемлекеттік органдарға нормативтік құқықтық актілер қабылдау жөнінде өкілдік беріледі. Президент – нормативтік жарлықтар, Үкімет – нормативтік қаулылар, Министрліктер – нориативтік буйрықтар, жергілікті мемлекеттік органдар нормативтік шешімдер т.б. қабылдайды [16, б 65].

      Сөйтіп құқық туралы сөз қозғалғанда, нақты мемлекеттегі қолданылып жүрген нормативтік актілердің барлығы еске алынады. Мұның өзі – объективтік мағынадағы, яғни дербес біртұтас құбылыс ретінде өмір сүреді деген мағынадағы құқық. Құқықты субъектілердің (адамдардың) өз игілігі үшін мемлекет тарапынан кепілдік берілген белгілі бір қимыл-әрекеттерді істеу жөніндегі заңдық мүмкіндігі ретінде қолданылады. Мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулығын сақтау құқығы, білім алу құқығы т.т.

      Құқықтың алғашқы элементі – құқық нормасы. Құқық нормасы дегеніміз – мінез-құлық, тәртіп ережесі, тіршілік процесіндегі тәртіп  пен мінез-құлық, ережелерінің үлгісі. Ал мінез-құлық дегеніміз – жеке алып қарағандағы әрбір адам емес, тұтас адамдар ұжымына да тән жағдай. Жеке адаи ғана емес, бірнеше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынасқа келеді. Демек, құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып, адамдар, олардың ұйымдары өздерінің мінез-құлқымен сол нормаларды бұзбайтын болуға тиіс [17, б193-195].

      Құқықтық нормалардың жиынығы ретіндегі құқық, қоғам тіршілігінде маңызды рөл атқара отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар арасындағы қарым-қатынастарда тәртіп болуына бағытталады. Адамдар бір-бірімен экономикалық қатынаста, яғни материалдық игіліктерді өндіру жөніндегі қатынастарда болады. Мысалы, заводтарда, фабрикаларда нормативтік құқық актілері аоқылы белгілі бір реттілік, еңбек тәртібі орнатылады. Материалдық игіліктерді бөлу мәселесінде де экономикалық қатынастар пайда болады. Қызметкерлер өздерінің еңбегі үшін сияпат ақы алуға тиіс. Бұл да тиісті нормативтік актілермен реттеледі. Адамдар бір-бірімен неше түрлі шарттық қатынастарға түсіп жатады. Олардың арасындағы сату-сатып алу, айырбас, жоралғы, қарыз т.б. әрекеттер құқық нормаларының шеңберінде ғана хатталуға тиіс.

     Құқық қоғамның саяси өмірінде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік органдардың құрылымы, оларды жасақтау тәсілдері (сайлау, тағайындау, олардың билік аясы (өкілеттілігі), іс-әрекеттерінің түрлері мен әдістері т.т. құқықтық нормалар арқылы анықталады.

Қоғамдық тәртіп (демократиялық немесе халыққа қарсы бағытталған) тек қана құқықтық актілер арқылы орнатылады, оны тәртіп органдары қамтамасыз етеді. Азаматтардың мемлекеттік басқару ісіне қатынасу үшін пайдаланатын саяси құқықтары мен бостандықтары тек қана нақ осы құқықтық актілер арқылы белгіленеді.

Құқық қоғамның әлеуметтік өмірінде де зор рөл атқарады. Құқықтық нормалар білім алудың, денсаулық сақтаудың, отбасын құрып, оны нығайтудың т.б. қажеттіктердің заңдық шарттарын белгілейді.

Сөйтіп, құқық дегеніміз адамдардың өміріне қалыпты жағдайлар туғызуға, қоғамның барлық бағыттарда дамуын заңдық жағынан қамтамасыз етуге тиісті мемлекеттік қуатты құрал болып  табылады. Құқық тек жұртты жазалау үшін, оларға күштеу шараларын қолдану т.с. үшін қажет деп ойлау дұрыс емес. Азаматтар өздеріне берілген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланғанда, құқық нормаларының талаптарын орындағанда, мемлекеттік органдар құқық нормаларының талаптарын бұзған адамдарға шара қолданып, тиісінше жазалап отырғанда, құқық нақты іс жүзіне асқан болып табылады.

Биліктің  тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің  қағидасы ретінде. Бұл қағиданы алғаш рет Д.Локк пен Ш.Мон-тескье ұсынған болатын. Қағиданың басты талабы – саяси бос-тандықты бекіту, заңдылықты қамтамасыз ету жəне белгілі бір əлеуметтік топтың, мекеменің немесе жеке тұлғаның билікті асыра пайдалануын болдырмау үшін мемлекеттік билікті заң шығару-шылық (халық сайлайтын жəне қоғамды дамытуды заңдар қа-былдау жолымен жүзеге асыруға бағытталған), атқарушылық (би-ліктің өқілдік органы тағайындайтын жəне заңдар мен оралым-дық-шаруашылық қызметті жүзеге асырумен айналысатын) жəне сот (бұзылған құқықтарды қалпына келтірудің, кінəлілерді əділетті түрде жазалаудың кепілі болып табылатын) биліктері деп бөлу қажет. Жəне осы əр бір билік түрлері дербес жəне бір-бірін тежей отырып, өз функцияларын органдардың ерекше жүйесі арқылы жəне арнайы нысандарда жүзеге асыруы тиіс [18, б 392-393].

Констиуцияда бекітілген «тепе-теңдік жəне тежемелік жүйесі» заң шығару, атқарушы, сот билігінің нақты бір билік түріне қатысты құқықтық шектеулерінің жиынтығын білдіреді. Мысалы, заң шығару билігіне қатысты тежемелік жүйесінде ерекше рөлді Президент иеленген, ол заң шығарушыға қатысты вето құқығын иеленеді; атқарушы билікке қатысты тежемелік сипатта болып президент өкілеттіктерінің мерзімі, импичмент, сенімсіздік воту-мы, атқарушы органдардың жауапты қызметкерлеріне заңшығару-шылық құрылымға сайлануға тыйым салу, коммерциялық қызмет-пен айналысу табылады; сот билігі үшін конституцияда көрініс тапқан құқықшектеуші құралдар болып мыналар табылады: кінə-сіздік презумпциясы, қорғану құқығы, азаматтардың заң мен сот алдындағы теңдігі, іс жүргізудің жариялылығы мен жарыспалы-лығы, соттарға отвод жариялау жəне т.б. Мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігі. Бұл құқықтық мемлекеттің дербес қағидасы болып табылады. Бұл саяси билікті шектеудің өзінше бір тəсілі, ол сасяи биліктің иесі ретін-дегі мемлекет пен оны жүзеге асырудың қатысушысы ретіндегі азаматтың арасындағы қарым-қатынастардың адамгершілік-заңды бастамаларын көрсетеді. Қоғам мен тұлғаның бостандығын заң-шығарушылық нысанда бекіте отырып, мемлекет өз шешімдері мен əрекеттерінде белгілі бір шектеулерді иеленеді. Заң арқылы ол өзінің азаматтармен, қоғамдық ұйымдармен, басқа мемлекеттер-мен қарым-қатынастарындағы əділеттілік пен теңдікті қамтамасыз ететін міндеттемелерді өз мойнына алуы тиіс.

Аль-Фараби ерекше мемлекет туралы Платонның Концепциясын дамыта отырып, ашық мемлекет туралы өзінің трактадында заң шығарушылық және атқарушы билік бұтақтарының арасында анық шекараны жүргізеді; «басқарушы» және «қызмет ететін» түсініктерді бөле отырып, «абсолюттік басқаруға» тән сапа туралы, ойшыл «басқарушы», «заң шығарушы», «имам» және «философ» деген түсініктерді байланыстырды [19, б 213].

ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында өзіне қызығушылық тудыратын  мемлекеттік құрылғылар мен басқарушылар туралы зерттеулер қатарында Н.Макиавелланың  «Тақсыр» жұмысы ерекше орын алды. Н. Макиавелла, ортағасырлы Италияда басқарушының тәжірибесін түсінуден, саяси бостандыққа әртүрлі қарсы тұруды білдіру аяусыз басылған «патриоттық» ойды және мемлекетті және оның аппаратын бекітуге бағытталған саяси билікті және «ақылды қатаңдылықпен» «тақсыр-ақылдыны» үгіттейді.

Жаңа Европада мемлекетпен және патшалар туралы Т.Гоббс, Дж. Локк және Ш.Л. Монтескье, олардың «билікті бөлу» теорияларымен, Ж.Ж. Руссо және Гегель; Джефферсонның – Жаңа Кеңес және ұстау механизмін құру қажеттілігі мен қарсы салмақ туралы ойды әзірлеген Гамильтондардың еңбектерінде дамыған. Гоббсаның кейбір теориялық пайымдары Ш.Л. Монтоскьенің басында адам теңдік пен әлемге ұмтылады, бірақта, қоғамға қосылғанна кейін, адамдар өзінің әлсіздігін жоғалтады деп бекітілген критикасына салынды. Қоғамда теңсіздік бұзылады, жеке тұлғалар арасында, халықтың арасында әскерилер пайда болады. «Байқалған осы екі әскердің түрі адамдар арасында заңдарды бекітуге себепші болды» - деп ойшыл бекітті. Монтоскьенің қосқан үлесін ескере отырып, мемлекет туралы теорияның дамуында Президент Н.А. Назарбаев 1995 Жылы Қазақстан Конституциясының жылдық мерекесіне арналған өзінің баяндамасында белгіледі: «... Атақты доктрина Шарль-Луи Монтоскье бұл концепцияға шартты емес бағдарламалы сипаттамамен билікті бөлу туралы Конституциямен жаңадан түсіндіріледі. Мемлекеттің бірлік қағидасын орындай отырып, оның органдары бірін-бірі толықтырап, өзара қызмет етуі керек. Биліктің монопольді саласы оны қатаң бөлу жоқ және болуы да мүмкін емес, әйтпесе, ұстау және қарсы салмақ мағынасы жоғалады. Бірлік билігі, оны жүзеге асыру бойынша өкілеттілік пен функцияларды бөлу ғана бар...» [20, б120].

Орыстың атақты ойшылы В.С. Соловьев өзінің философтық-құқықтық концепциясын «құқықпен  іске асқан» және өзіне оңды құқық  пен жоғарғы биліктің бірлігін қосатын  қоғамдық тұтастықтың құқықтық ұйымын тұжырымдайды.

Қазіргі заманғы «президент»  термині АҚШ-ғы атқарушы бірлік биліктің жоғарғы органын қалыптастырумен  тікелей байланысты. Соңында президент  институты Латын Америка, Франция  және Швейцария елдерінде, содан кейін басқа Европа, Азия және Африка елдерінде пайда болды. Қазіргі уақытта басқарудың президенттік үлгісі әлемнің 84 мемлекетінде бар. Осыған орай Қазақстандық зерттеушілер дылай дейді: «...Қазақстан кең таралған тенденцияның жалпы арнасымен барады жатыр» [21, б 321].