Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу кезеңдері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ПРЕЗИДЕНТТІК ҮЛГІСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ

 

1.1 Басқарудың  республикалық үлгісінің тарихы мен түсінігі

 

Республика (латын тілінен аударғанда respublica) – бұл жоғарғы мемлекеттік билік таңдаулы органдарға жататын мемлекеттік басқарудың үлгісі. Басқарудың мемлекеттік үлгісінде биліктің жоғарғы органы – алқалы, мемлекеттік билікті жүзеге асыруда халықтың мандаттары бар. Республика үшін міндетті түрде халық сайлайтын биліктің жоғарғы өкілетті органының болуы.[5, б 24]

Басқарудың республикалық үлгісінің  жалпы белгілері болып:

• жеке және алқалы мемлекет басшыларының болуы;
• белгілі уақытқа мемлекет басшысын және басқа мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарын сайлау;
• мелекеттік билікті өзінің қалауымен емес, халықтың тапсырмасымен жүзеге асыру;
• ескерілетін заңдар жағдайында мемлекет басшысының заңдық жауапкершілігі;
• жоғарғы мемлекеттік биліктің шешімінің міндеті.

Басқарудың республикалық үлгісі соңғы түрде Африкалық мемлекетте жасақталды. Яғни, тарихи республика басқару  үлгісі ретінде Ежелгі заманда болған, оған Эллада, Ежелгі Рим және т.б. мысал бола алады [6,б85]. Қоғамның дамуының өлшемі бойынша ол өзгерді, жаңа ерекшеліктерге ие болды, көбіне демократиялық мазмұнға толды.

Бірақ-та сол кезде демократияның институттары әлі дамымаған еді, ал құлдық қатынас және онымен байланысты ғылыми ұсыныстар мен білім гуманизм және онымен байланысты қазіргі заманғы демократиялық мемлекеттің қағидаларымен байланысты гуманизм туындауы үшін алғышарттар жасаған жоқ. Сондықтан мемлекеттің жарығы құлдық немесе феодалдық мемлекетпен байланысты емес, Қайта құру кезеңіне сай өзгерістер болып, гуманизм ойы пайда болған, «бостандық, теңдік, ағайындылық» болған мемлекеттермен байланысты. Осыған байланысты, бірінші Европада, сосын Америкада, содан кейін барлық елдерде басқарудың республикалық үлгі тұғырды жаулап алады және қазіргі заманғы әлемдік өркениетте басқарудың сипатты үлгісі болып отыр[7, б 215].

Республиканың классификациясы мемлекеттік  билік қандай жолмен жүзеге асады  және мемлекеттік-құқықтық қатынас  субъектілерінің ішінен кім үлкен  мөлшерде өкілеттіке ие екендігімен  байланысты.

Негізінен барлық авторлар республиканы екі түрге бөледі: парламенттік және президенттік. Бірақ кейбір авторлар әділетті түрде тағы

бір классификация береді, аристократиялық және демократиялық. Біздің

заманда тек қана демократиялық  республика бар.

Қазіргі заманғы республика былай бөлінеді:

 

• президенттік (дуалистикалық);
• парламенттік;
• аралас (жартылай президенттік).

Олар басқарманы биліктің қандай органы (президент немесе парламент) ұйымдастырады және осы Үкімет кімнің алдында жауапкершілік алады сонымен өзгешеленеді.

 

 

1.2 Президенттік  республиканың ерекшелігі

 

Президенттік республиканың басты сипаты — президент қолына мемлекет басшысы мен атқару билігінің басшысы өкілеттіктері шоғырланады(мысалы,Аргентина,Боливия,АҚШ,Өзбекстан). 
            Президенттік республиканың алғашқы тарихи әрі үлгілі түрі 
АҚШ болып табылады. Бұл елде президенттік институт 1787 жылғы Конституция негізінде енгізілген. АҚШ-тың мемлекеттік билігі тыйым салу мен қарама-қайшылық принципі негізінде құрылған. Бұл тыйым салу мен қарама-қайшылық принципі АҚШ конституциясының жобасын жасаушы авторлардың бірі Дж. Мэдисонға тиесілі. Ешбір уақыт ықпалына түспеген бұл идея мемлекет басқару ісіндегі бірден-бір сәтті қадам болды. Заң шығарушы, атқарушы және сот биліктері біріне-бірі тәуелсіз, бірақ әрі өзара байланысты болып, әрбірі жеке алғанда қалған екеуімен шектеліп отыратын еді. "Бірінің ниетіне екінші бірі қарсы тұратын ниетті құруымыз кажет", — деп Мэдисон текке айтпаған [8, б 89-454].

Міне, осы қанатты сөз әлі АҚШ саясаты мен саясаттануында альфа мен омега (яғни басаяғы) болып отыр. Мэдисон тыйым салу мен қарама-қайшылық жүйесіне мемлекеттарапынан қиянат етушілікті болдырмайынша тетік енгізе білді. Сөйтіп тәуелсіз халықты өкіметтен "ажыратып" әрі өкіметтің де төменнен жасалған қысымға қатты бағынышты болмауы жағын да қарастыратын реттерді ойластырды. Тыйым салу мен қарама-қайшылық принципі төмендегідей 6 негізгі ережелерден тұрады:

1.Барлық штаттар тең құқыққа ие болады. Жалпы халыктық үкімет бұлардың бірде-біреуіне арнайы жеңілдіктер бере алмайды.

2. Басқарудың үш органы жүзеге асады. Олардың бірі — заңдар шығару үшін, екіншісі — оны орындау үшін, ал үшіншісі — құқықтық мәселелерді шешу үшін құрылады.

3. Заң алдында барлық азаматтар тең, бай да, кедей де, әлеуметтік дәрежесіне қарамай, өз құқықтарының заңмен қорғалуын талап ете алады.

4. Үкімет адамдардың емес, заң өкіметі болуы тиіс. Заңнан жоғары ешкім де, ешнәрсе де жоқ. Бірде-бір өкімет қызметкерінің билікті конституция немесе занда рұқсат етілгеннен өзге жағдайда пайдалануына болмайды.

5. Халық конституцияны өзгерте отырып, үкімет билігін өзгерте алады.

6. АҚШ аумағында АҚШ-тың конституциясы, конгресс заңдары мен келісім-шарттары ең жоғары зандар болып табылады. Парламенттік республикада ең алдымен мемлекеттік биліктің жоғары органдары жүйесінде парламенттің үстемдік ету сипаты [9, б120].

Президенттік республика – бұл президент мемлекеттің  басшысы болып табылатын басқару  үлгісі, өзінің қызметіне жауап беретін Үкіметті ұйымдастырады. Президенттік республикада, ереже бойынша, Үкіметтің басшы қағидасын президент орындағандықтан, премьер-министр қызметі болмайды. Президенттік республикада билік өкілеттілігінің құрылымы туралы анығырақ корсетілген.  Президенттік респуликада осы құқықтың көпшілігі және өкілеттілігі атқарушы биліктің басшысы болып табылатын, президентке беріледі. Президенттің құқығының классикалық жиыны жоғарғы мемлекеттік билікті ұйымдастыру бойынша, сыртқы сілтемелерді жүзеге асыру бойынша, елді қорғау және Қарулы Күштерді басқару бойынша, азаматтықтан шығу және беру сұрақтары бойынша құқықтар, кешірім және т.б.

Биліктің жоғарғы өкілдік органдарының құзырлығында заңдылықтардың сұрақтары, сонымен қатар бақылаушы функциялары бар. Президенттік республикада министрлерді Президент өзінің карауымен тағайындайды. Кейбір елдерде, мысалға АҚШ-та, парламенттің жоғарғы палатасының келісімі қажет, басқа президенттік республикада, мысалға Мексикада, ол қажет емес. Президент оны қызметтен босатады (жоғарғы палатаның келісімісіз). Үкіметтің құрамы (кабинет) парламенттің мақұлдауын қажет етпейді (төменгі палата), сенім білдіру бойынша дауыс беру, үкімет бағдарламаларын мақұлдауы керек емес. Үкімет алқалы орган болып табылмайды, бұл – президенттің кабинеті, кеңесетін орган, ал министрлер – президенттің кеңесшілері, бірақ олар өзінің аумағында мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады. Үкімет отырысында сұрақтарды шешуде іске аспайды немесе олар дауыс беру жолымен шешілмейді: президенттің ойы шешуші мағынаға ие. АҚШ тарихында барлық министрлер президенттің ұсынысына қарсы болған жағдай болыпты, бірақ ол шешім қабылданған. Көптеген президенттік республикада премьер-министр қызметі жоқ, президент өзі премьер-министр болып табылады. Үкімет парламент алдында жауапты емес. Парламент үкіметті немесе министрлерді қызметтен босата алмайды.

Президенттік республика (басқарма үлгісі ретінде), оның мысалы бойынша АҚШ-та бірінші пайда болғандықтан дуалистік  монархияға ұқсайды, бірақ одан өзгешеліктері көп.[10, б 519]

Ең бастысы, бұл жерде  билікті бөлудің қағидалары жүргізілген, ал өзара қатынас биліктің бұтақтарының арасында ұстау мен қарсы салмақ деп аталатын қағида базасына құрылған. Президенттік республикада президент бір партияға, ал көпшілігі басқа парламентте болатын жағдайлар аз байқалады. Оларға бірлесіп істеуге тура келеді, ешқандай билік конституциялық жолмен басқасын шығарып тастай алмайды. Ұстау мен қарсы салмақ президенттік парламенттің заңнамалық қызметін кешіктіруі мүмкін болған жағдайда көрінеді, екі палатада жеңу үшін жоғары білікті көп дауысты қажет етеді. Өз кезегінде парламенттің жоғарғы палатасы президенттің қызметтік тұлғаларды тағайындауына бөгет жасауы мүмкін, сонымен қатар президенттің бекіткен халықаралық келісім-шарттарын бекітеді (бұдан бас тартуы да мүмкін). Соттық билік заңнамалық және орындаушы билік ретінде құқықтық тәртіпті сақтауды қамтамасыз ете отырып, президентті, парламент пен конституциялық актілерді бақылайды.

Аралас (жартылай президенттік) республика – бұл басқару үлгісі, үкіметтің қатынасы бойынша парламент пен президент осы немесе басқа өлшемде өзінің бақылауы мен жауапкершілігін бөледі [11, б 656].

Жартылай президенттік республика президенттік және парламенттік республиканың элементтерін қосады. Президенттік республикада президенттің мемлекеттік билік жүйесіндегі жүргізуші ролі сақталған, оның ерекше жағдайда барлық билікті өзінің қолына алуына (Франция), министрлерді қызметке алып және шығаруына, кейбір министрлердің қызметіне қатысу, жағдай ретінде премьер-министр мен министрлерге тәуелсіз әрекет етуге, премьер-министр мен минимтрлердің контрассигнатурасынсыз кейбір маңызды сұрақтар бойыша актілер шығаруға (референдумдарды тағайындау, өкілеттілікті қолдану және т.б.) үкіметтің отырыстарын жетекшілеуге құқығы бар. Жартылай президенттік республикада президентте президенттік жағдайда да, парламенттік жағдайда да жоқ өкілеттіліктер бар. Мысалға, белгілі жағдайда, үкіметке сенімсіздікті білдірген кезде парламент оның құқығын босатады немесе босатпайды [12, б 337].

Парламенттік республикадан  президент пен премьер-министрдің орнын бөлу қабылданған және маңыздысы  – үкіметтің парламент алдында  жауапкершілігінің мүмкіндігі. Жартылай президенттік республикада сенімсіздік білдіруі мүмкін (бетке басу революциясы). Шынында, осындай порицания революциясын қабылдау және шығару қиын, революция жобасында депутаттардың көптеген мөлшерде қолдары қажет етеді; егер ол өтпесе, жобаға жазылған депутаттар сенімсіздіктің басқа революциясын шығару құқығынан айрылады. Тәжірибеде мұндай актілер сирек және өте сирек – нәтижелі (Францияда жетістіктің бірлік жағдайы орын алған)[13,б 337].

Латын Америкасының көптеген елдерінде керемет президенттік республикалар бар (мұндай термин шет елдік әдебиеттерде бекітілді). Бұл елдерде президенттің өкілеттігі АҚШ-қа қарағанда кең. Министрлерді және басқа қызметтік тұлғаларды тағайындауда сенаттың келісімі қажет емес (АҚШ-та шамамен 6 мың тағайындау бекітеді). Латын Америка елдерінің саясатында үлкен рөлді дәстүрлі түрде президент жүгінетін қарулы күштер атқарады (оның рөлі жеке әскери түпөзгеріске байланысты өсті, әскер қойды және президенттерді орнынан алғанда). Керісінше, әдетте саяси партиялар әлсіз, ережеге сәйкес, президенттің артынан еретін парламентің рөлі де тең [13, б349].

60-80 жылдарда Африка және Азияның  кейбір елдердінде президенттік  монократиялық мемлекеттердің (кеңестік) өзіндік үлгісі болды, бірақта  басқарудың бұл үлгісі, ереже бойынша, саяси режим тоталитарлы, яғни ең демократиядан ең жоғары өшірілген тек қана «социалистік» елдерде ғана қолданылады. «Социалистік» елдерде «өкілетті» органдар нақты қалай аталатынына тәуелсіз – Вьетнамда Үлттық жиналыстар мен халықтық кеңестер, Қытайда халықтық өкілдіктердің жиналысы, КНДР-де халықтық жианлыс, Кубада халықтық биліктің ассамблеясы, ілімде бұл елдер жалпы қабылданған, яғни бұлар – кеңестік түрдегі органдар. Мұндай үлгіні республикалар социалистік бағдарын жариялаған көшбасшы елдер ретінде (мысалға, Гвинеяда) және каписталистік жол бойынша дамитын мемлекеттің үлкен дәрежесінде қолданады (Тунис, Уганда, Орталық – Африкалық Республика, содан кейін Малавия, Гвинея және т.б. империялар). Кеңестік типаждық жоғары тұрған сатымен төменгі тұрған сатыны таңдау, «кластық құрамның тазалығын» қамтамасыз ететін, үкімет органдарын өндірістік-аумақтық ұйымдастыру белгілері сияқты, ең алғашқы белгілерде көрінеді. «Социалистік» елдердің көбінде бұл белгілер соңында  СССР-да сияқты не жоғалып кетті, не Румынияда сияқты мүлдем пайда болған жоқ. Бұл елдерде «таңдаулар», ереже бойынша, құпия дауыс беруде жалпылы, тең, түзу болып саналды және бүгінде саналады.

Кеңестік республика үшін сипатты:

1. Кеңестің үстінен қараушылық пен толық билігі немесе басқа атпен «үкімет» органдары – қалған барлық мемлекеттік органдар (қатаң орталықтандырылған прокуратурадан басқа) сәйкес деңгейдегі кеңеспен ұйымдастырылады, олардың алдында жауапты және (немесе)оларға құрметті (сотты да қосқанда).
2. Барлық сатының кеңестері ішінде бағынушылық және басқарушылық қатынасы бар біркелкі жүйеге келтіреді.
3. Кеңестің депутаттары негізгі жұмысты қалдырмай өздерінің функцияларын орындағандықтан, кеңестің сесссиясы сирек және қысқа, ал олардың ағымдағы өкілеттілігі шешімі әдетте кезекті кеңеспен бекітілуіне қалатын орындарда атқарушы органдармен және

орталықта ерекше салыстырмалы тар  алқалы органдарда жүзеге асады.

Бірпартиялы заңдар бекітілген жағдайда партия жетекшісі өмір бойы  президент болып жарияланды. Президентке бағынышты, партия мүшелеріне құралған парламент нақты өкілеттілігі болған жоқ. Президент өзі көптеген шешуші мағынасы бар министрлердің министрі болды. Бұл түрдің соңғы үлгісі 1995 жылға дейін КНДР болды, қазір президенттік монократиялық республика үлгісі жоқ, бірақта партияны басқаратын қайтыс болған президенттің және бас хатшының  ұлы қазір шешуші мемлекеттік қызметті иеленбей, мемлекеттің басшысы болып табылады.

Берілген басқарудың үлгісі  парламенттік республикаға ұқсайды, үкімет «парламенттен» құралады және оның алдында заңды түрде жауапты, бірақ мұнда биліктің ешқандай балансы болмағандықтан ол парламенттік үлгіден өзгешеленеді – билікті тіпті теориялық түрде бөлу қабылданбайды; оған кеңесте іске асырылған, еңбекші халықтың билігінің бірлік қағидасы қарсы қойылған.

Монократиялық президенттік (кеңестік) республика үлгісі басқарудың әскери хунтынан және басқа осындай «республикалық» нысаннан өзгешелігі, ол оның дикторлық маңызын жасыратын, көбіне сәнді «демократиялық» киім киюінде.

Жоғарыда айтылғандай, басқарудың әлемдік даму нысанының тенденциясы аралас және будан нысанын құруда. Президенттік және парламенттік республиканың белгілері ғана емес, кейде республика мен монархияның кейбір белгілері қосылады. 

Басқарудың президенттік үлгісі өз кезегінде мінсіз болып табылмайды. Біріншіден, басқарудың парламентті үлгісіне қарағанда, ол орындаушы және биліктің заңнамалық салаларында армдатылған конституциялық дағдарыстың арақатынасында өзіне егестіктің мүмкіншілігін жасырады. Президент пен парламенттің көпшілігі әртүрлі партия немесе саяси ағымдарға жатса, ерекше өседі. Президент ылғи партиялық күресте және лоббистердің саясатшылдығында бола отырып, өзіне салмақты негіз иеленбеуі мүмкін. Басқаша айтқанда, басқарудың президенттік және парламенттік үлгісінің арасындағы таңдау, бірлік арасындағы таңдауды білдіруі мүмкін, бірақ тұрақсыз басшылық пен тұрақты басшылық, бірақ екі биліктің жанжалы туындауы мүмкін [14,б 141].