Мемлекттік бюжеттің қаржы базасын жетілдіру

салық төлемдер құрылымы %

 

Дерек көзі:

 

Диаграмма 1 бойынша мемлекеттік бюджетке түсетін салықтардың бюджеттің табыс бөлігін қалыптастырудағы құрылымы берілген. Бұл жерде айта кету керек, ең жоғарғы бюджеттің табыс көзін корпоративтік табыс салығы құраған (41,4%).  Қосылған құн салығы (29,6%) мен әлеуметтік салықтардың (20,1%) да үлесі  өте зор.

Бюджетте мемлекеттің кірістері мен қатар шығыстары да көрсетіледі. Шығыстар бюджеттік ассигнованиялардың бағыттары мен мақсаттарын көрсетеді11[13]. Өзінің құрылымы жағынан бюджеттің шығысы мынадай бөлімдерден тұрады: мемлекетті басқару шығындары, әскери шығындар, әлеуметтік– экономикалық мақсаттағы шығындар, мемлекеттік шаруашылық жұмыстарының шығындары, сыртқы экономикалық қызметтердің шығындары және т.б.  Бюджет шығындарының бірінші орнына ие болушы әлеуметтік баптар: әлеуметтік жәрдемдер, білім, денсаулық сақтау және басқалар. Бұл мемлекеттік экономикалық саясатының басты мақсатын дәлелдейді - әлеуметтік-экономикалық құрылысты тұрақтандыру, нығайту және оны өзгермелі жағдайлармен үйлестіру. Осы шығындар нарық шаруашылығына тән болатын әлеуметтік топтардың жіктелу зардаптарын жеңілдетуді, әл-ауқаты төмен топтардың лайықты білім алуын және медициналық қызметімен қамтамасыз етілуін көздейді. Олар тұрғындарға белгілі бір  тіршілік дәрежесін қамтамасыз етуге тиісті12[14].

Қазақстан Республикасының Конституциясы әр адамға жасы бойынша, мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылған балалардың тәрбиесіне және т.б. жағдайларда әлеуметтік көмек көрсетуге міндетті.

Әлеуметтік жәрдем - бұл бөлу қатынастарының жүйесі. Ұлттық табыс көмегімен қоғамдық қор және азаматтарға қызмет көрсету ақшалай құралдардан тұрады. Әлеуметтік жәрдем бойынша шығыстардың негізгі түрі болып мемлекеттік жәрдемақылар табылады.

Мемлекеттік жәрдемақылар түрлері:

1. жасына байланысты жәрдемақылар;
2. мүгедектікке жәрдемақылар;
3. әскеи қызмет орнында мерзімін өтеушілердің балаларына;
4. жұмыссыздыққа жәрдемақылар және т.б.

Әлеуметтік жәрдемақылар төлеу және жағдайы нашар халыққы әлеуметтік көмек көрсетеді. Әлеуметтік сақтандыру өзінің экономикалық табиғаты бойынша адамның еңбек әрекетімен қарастырылады.

Әлеуметтік қажеттілікті қарастыру үшін 3 әдіс қарастырылады:

1. сақтандыру;
2. бюджеттік;
3. қайырымдылық жарна.

Сақтандыру әдісі әлеуметтік төлем түрлерін қаржыландыру үшін қайта бөлу бойынша қызмет көрсетуге байланысты белгілі мөлшерде қайта қаржыландыруды болжайды, ал бюджеттік әдісте жалпы мемлекеттік қордағы ақша ресурстарын белгіленген мемлекеттің мүмкігдігін және бюджеттік саясаты мен әлеуметтік сақтандыру зейнетақымен қамтамасыз ету уақытша жұмысқа жарамсыздығы бойынша жәрдемақы төлеу жұмсалатын жағынан әлеуметтік қолдау көрсету медициналық сақтандыру жүйесі арқылы жүзеге асады.

Мемлекеттік шығындардың ішіндегі әлеуметтік көмекке шығындардың  әр облыс бойынша 2012 жылға  кеткен шығындарының үлес салмағын төмендегі диаграммадан көруге болады.

Диаграмма 2.

  

 

 

Диаграмма 2 бойынша айта кету керек, әлеуметтік көмек және әлеуметтік жәрдем негізінен республикалық бюджеттен қаржыланады. Бұл гистограммада бір тұрғынға шығындардың үлкен көлемі көрінеді. Мысалы, 2012 жылға Қостанай облысы бойынша бір тұрғынға шығыстар 1651 теңгені құрады, яғни аз көлемде, ал Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша максималды шығыс 3871 теңге. Қорыта айтқанда, республикалық бюджетте әлеуметтік көмекке кететін шығындардың алатын орны зор.

Шаруашылық қажеттеріне жұмсалатын шығындар, әдетте, аграрлық сектор үшін жасалатын шығындар жеке көрсетіледі, өйткені олардың әлеуметтік, саяси  маңызы бар.

Қарулануға, сыртқы саясатты материалдық қамтуға және әкімшілік басқаруға жұмсалатын шығындар көлемі жағынан елеулі болады.

Ішкі мемлекеттік қарыздарды өтеуге жұмсалатын шығындар реттеуді көздейді. Мысалы, қарыздың кейбір бөлігін мерзімінен бұрын өтеуге, жеке және мемлекеттік кәсіпорындар үшін несие мен субсидиялар шығындарының көлемі, ауыл шаруашылығына, инфрақұрылым объектілерін жасауға және оларды жетілдіруге, қару-жарақ сатып алуға және әскери құрылыстарға қажетті13[15].

Осы шығындардың көлемі сұраныс пен инвестициялар мөлшеріне елеулі әсер етеді. Дағдарыс және тоқырау кезінде шаруашылық жағдайларына жасалатын мемлекеттік бюджеттің шығындары әдетте, өсіп отырады, ал коньюнктура қыза түскен болса – төмендейді.

 Қазақстан Республикасында  білім беру қызметі мен жанұялық  тәрбиені  мектепке дейінгі тәрбие, жалпы орта білім беру, мектептен  тыс тәрбие беру мен оқыту, білікті – техникалық білім  беру, орта маманды білім беру, жоғарғы білім беру, жоғарғы оқудан кейінгі білім алу, жоғарғы квалификация мен кадрларды қайта дайындау және қосымша білім алуды дайындайтын мектептерінің жиынтығы – білім беру жүйесі болып табылады. Басқару және жоғары мемлекеттік билік органдарының қызметін парламент және республиканың жоғарғы орындау органдары, мемлекеттік басқарудың орталық органдарын  республиканың Білім беру министрлігі жүзеге асырады. Бюджеттен қаржыландырылатын білім беру мектептері мыналар:

1. мектепке дейінгі балалар мекемесі;
2. орта, толық емес, бастапқы мектептер;
3. гимназия және лицей;
4. арнайы мектептер;
5. мектеп интернаттар, ерекше тәртіптегі мектеп интернаттар;
6. балалар мен мектептен тыс жұмыс істеу мектептері;
7. балалар үйі;
8. кешкі және сырттай орта және жалпы білім беру мектептері;
9. білікті техникалық училище;
10. кадрларды дайындау бойынша оқу орны;
11. жоғарғы оқу орындары;
12. квалификацияны жоғарылату институты.

 

Кесте 2.

 

2011 – 2012 жылдардағы білім беруге кеткен шығындардың жалпы көлемінің үлес салмағы

 

 

Облыс аттары	2010ж		2011ж		2012ж		1 тұрғынға 2001ж ( теңге)
	сомасы	үлес салмағы	сомасы	үлес салмағы	сомасы	үлес салмағы
1	2	3	4	5	6	7	8
Ақмола	3729	39,7	3908	35,5	4479	34,0	5355,3
Ақтөбе	3717	39,7	4086	32,0	4650	26,4	6812,6
Алматы	5544	53,1	6713	50,5	8659	41,5	18623,4
Атырау	2996	18,1	4352	10,8	4612	8,9	10475,0
Шығыс Қазақстан	6747	29,8	7115	21,8	8295	28,4	5417,9
Жамбыл	3068	46,4	3498	41,5	4780	39,3	4833,9
Батыс Қазақстан	3546	43,8	3838	38,7	5143	29,5	8338,2
Қарағанды	5364	31,3	6004	23,7	6682	20,7	4738,3
Қостанай	4213	41,4	3705	31,7	4324	29,8	4248,7
Қызылорда	2855	36,3	2964	28,3	3582	27,2	6007,9
Маңғыстау	2127	20,7	3180	16,7	3675	17,4	11678,9
Павлодар	3979	30,2	3893	31,3	4830	29,0	5985,3
Солтүстік Қазақстан	3278	40,6	3352	39,1	3844	35,2	5294,9
Оңтүстік Қазақстан	6408	48,6	8413	40,2	10799	42,6	5458,6
Алматы қаласы	4211	14,2	4337	10,7	6128	11,2	6504,4
Астана қаласы	3543	18,0	1738	7,4	2077	7,5	5426,1

 

 

Кесте 2 бойынша Білім беруге облыстар  бойынша бюджет шығыстарының жалпы мөлшері Ақмола облысы бойынша 2010 жылы 9375 млн. теңгені құрады, ал 2011 жылы – 11009 млн теңге және 2012 жылы 13175 млн. теңге. Осыған қарасты Ақтөбе облысы бойынша 2011 жылы 12801 млн. теңге, ал 2012 жылы 17595 млн. теңге. Қазақстанда 2012 жылы 1 тұрғынға шығын 4833 теңгеден – 18623 теңге арсында құбылып тұрады.

«Қазақстан Республикасының 2013 жылғы республикалық бюджет туралы» Заңына сәйкес жергілікті бюджеттен  Қазақстан Республикасының «Шектеулі мүмкіндікті балаларды әлеуметтік және медициналық педагогикалық қолдау туралы» бағдарламаға 510млн 517000 теңге сомасында ақша бөлінді. Бюджеттік саясат денсаулық сақтау саласында халыққа  сапалы медициналық қызмет көрсетумен қамтамасыз етеді.

Денсаулық сақтаудағы бюджеттің құлдырауы, елдің қаржы жүйесіндегі әлеуметтік бағдарламалардың аймақтануы, мемлекеттің қайта қарастыру рөлі халықты әлеуметтік қорғауда іс – тәжірибелік қызметтің болуын қажет етеді. Қазақстан денсаулық сақтауы үшін қазіргі уақытта халыққа сапалы медицина көмегі маңызды болып тұр.

Денсаулықты сақтауды қаржыландыру мемлекеттік бюджет есебінен жүргізіледі.

 

Диаграмма 3.

 

Диаграмма 3 бойынша қорытындылай келе аймақтар бойынша денсаулықты сақтауды қаржыландырудың орташа көрсеткіштері 1тұрғынға 4445 теңге. Сонымен қатар 8 облыс бар. Ақтөбе облысы бойыншы – 3291 теңге, Жамбыл облысы бойынша – 2940 теңге, Қарағанды облысы бойынша – 3705 теңге, Қостанай облысы бойынша – 3988 теңге, Шығыс Қазақстан облысы бойынша – 4133 теңге, Солтүстік Қазақстан облысы бойынша – 3841, Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша – 2929 теңге, Алматы облысы бойынша – 3213 теңге.

Сонымен 6 облыс бойынша бұл көрсеткіш орташа дейгейден жоғары. Мысалы Ақмола облысы бойынша - 5185 теңге, Батыс Қазақстан облысы бойынша - 5693 теңге, Қызылорда облысы бойынша – 5720 теңге, Маңғыстау облысы бойынша – 8381, Астана қаласы бойынша – 4532 теңге, Алматы қаласы бойынша – 4708. Айта кету керек соңғы жылдары жергілікті бюджет шығыстарының азайғанын көреміз, бұл жерде бір тұрғынға нормативі төмен аймақтарға денсаулық сақтауды қаржыландыруды толықтыру қажет. 

Бюджеттiк шығындар мемлекеттiң қызмет етуiне байланысты жұмсалатын ақшалай шығындар. Бюджеттiк шығындар қоғамдық өндiрiстi дамыту мен жетiлдiру,   жалпы коғамдық өнiмдi бөлу, қайта бөлу және тұтынуға байланысты болатын экономикалық қатынастарды бiлдiредi.

  Мемлекеттiк шығындардың құрамына мемлекеттiк бюджеттiң шығыстары мен бюджеттiк кәсiпорындар мен ұйымдардың, өндiрiстiк емес сала  мекемелерiнің  шығындары кiредi. Бюджеттiк кәсiпорындардың  шығындарының  құрамына мыналар кіреді:

1. өндiрiстiк, шаруашылық - пайдалану қызметiне байланысты шыгыстар;
2. негiзгi және айналым қорларына жұмсалатын шығындар;
3. бюджетке төленетiн төлемдер;
4. сыйлық қорларына төленетiн төлемдер жатады.

 

Шығындардың бiрiншi тобы қорлардың айналымына байланысты. Ол өндiрiс шығындарының орнын толтырады және шығындарға шартты түрде жатады. Сондықтан бюджеттiк кәсiпорындар бойынша мемлекеттiк шығындар, шығындардың тек екiншi және үшiншi тобын қамтиды.  Бюджеттiк кәсiпорындар қаржыландыру шығындарының жеке түрлерiн анықтайтын баптар бойынша жүргiзiледi. Оларға:  еңбек ақы қоры, жалақы есебi, кеңсе және шаруашылық  шығындары, құрал жабдықтар сатып алу, күрделi жұмсалым, күрделi ғимараттарды жөндеу және т.б.

   Мемлекеттік шығындардың  жеке түрлері өзiнiң экономикалық мазмұны мен маңызы жағынан бiр тектi емес. Бұл шығындарды қаржыландыру көздерiнiң, нормаларының және әдiстерiнiң өзгешiлiгiмен  байланысты.

   Бюджеттік шығындар  қаражаттарды барынша тиiмдi пайдалана отырып, мемлекеттiк қажеттердi неғұрлым  толық қанағаттандыруды қамтамасыз етуi тиiс. Осыған байланысты шаруашылықты жүргiзудiң ерекшелiктерiмен анықталатын мемлекеттiк шығындардың негізгі мақсаты -  әдiстері бар шаруашылық есептегi бюджеттiк кәсiпорындарды қаржыландыру.   Сметалық бюджеттiк қаржыландыруға әдiс ретiнде айналысқа қолма қол ақша шығару және несие   эмиссиясы есебiнен қаржыландыру қолданылады. Бiрiншi жағдайда шығындар меншiктi ресурстар, банктік несиелер есебiнен табылады.

 Сметалык тәртiппен әлеуметтiк  мәдени шараларына мемлекеттiк билiк пен  басқару органдарын ұстауға, қорғанысқа жұмсалатын ерекше құжаттардың, яғни сметалардың негiзiнде анықталатын шығындар қаржыландырылады. Сметалық тәртiппен қаржыланатын мекемелер мен ұйымдар бюджеттiк деп аталады. Экономикалық соның iшiнде қаржылық әдiстi пайдалану мемлекетке әмiршiл  әкiмшiлiктен  (қоғамдық өндiрiстi дамытудың жоспарланған қарқынын қамтамасыз ететiн және оған тән бюджеттiк қаржыландыру мен жәрдемдiк қаржыландыру әдiстерiмен) бас тартуға және қаржы ресурстарын жұмсаудың бұрынғыға қарағанда  бюджеттiк механизiмдi түбiрлi қайта құру жолымен экономикалық қаржылық реттемесiне көшуге мүмкiндiк бередi. Экономикалық қаржылық реттемесiне көшу мемлекеттiк шығындарды айтарлықтай қарастыруға, олардың құрамы мен құрылымын өзгертуге мемлекеттiк кәсiпорындар мен бюджеттiк ұйымдардың  шығындарын көбейтуге мүмкiндiк бередi. Экономика саласындағы мемлекеттiк шығындардың халық шаруашылығы саласында  зор маңызы бар: олар қоғамдық құрылымын қайта құруға, ғылыми  техникалық салаларын қайта жарақтандыруға көмектеседi. Инвестициялық саясатты жүзеге асыруда, табиғатты қорғау шараларын жүргiзуде, экологиялық таза технологияларды тартуда белсендi рөл атқарады.