Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен аудитін жетілдіру жолдары

Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.

Шығындар көлемі өндіріс  процесінің тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың тиімділігі қаншалықты көп  болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін  сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз жұмсайды және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорынның өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайына елеулі көрініс табады./7, 98бет/

Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе  өз кезеңдегі қойылған мақсаттарға  қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды  туғызады, оның төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан  бастаған жөн және оған мыналар жатады:

- кәсіпорын активтерінің  қалыптасуы көздерінің құрамдық  және құрылымдық динамикасын талдау;

- кәсіпорынның қаржылық  тұрақтылығының абсолюттік және  салыстырмалы көрсеткіштерін талдау;

- баланс өтімділігін  талдау;

- кәсіпорынның төлем  қабілеттілігін және несие қабілеттілігін  талдау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Кәсіпорынның  қаржылық жағдайының бухгалтерлік есебі мен аудитін ұйымдастыру

2.1. «Жайна-Жамиля» ЖШС қызметін экономикалық-ұйымдастыру

 

«Жайна-Жамиля» ЖШС  қызметінің экономикалық-ұйымдастыру  сипаты «Жайна-Жамиля» Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі Қазақстан Респуб-ликасының  Азаматтық Кодексі, Қазақстан Республикасының «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Заңы және басқада заңдарға сәйкес құрылған. Серіктестік құрамында 50 адамы бар жылдық орташа активтік көрсеткіші алпыс мың есептік көрсеткіштен кем емес шағын кәсіпкерлік субъекті болып табылады. Серіктестік Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінде заңды тұлға ретінде тіркелген (2006 ж. 17 ақпанда берілген №1792-1901-ЖШС куәлігі) Серіктестік ойын және шоу бизнесімен айналысуға құқысыз [15].

Серіктестіктің өзінің жеке балансы, банк мекемелерінде, басқада  несие қаржы мекемелерінде есеп шоттары, дөңгелек мөрі, фирмалық бланкісі бар. Кәсіпорынның жеке меншік құқығындағы  оқшауланған мүлкі бар және сол  мүлкімен өз міндеттемелері бойынша жауап береді, сотта талап етуші және жауапкер бола алады. Өзінің даму мүддесі үшін және басқа да шаруашылық субъектілермен қарым-қатынас жасау үшін серіктестік басқа заңды және жеке тұлғалармен келісім-шарт жасай алады.

Серіктестіктің атауы: Мемлекеттік тілде «Жайна-Жамиля» Жауапкер-шілігі шектеулі серіктестігі. Орыс тілде Товарищество с ограниченной ответственностью «Жайна –Жамиля». Кәсіпорынның мекен жайы: ҚР Астана қаласы, Сарыарқа ауданы, Қарасай Батыр көшесі 25 үй.

Кәсіпорын өз қызметін жүзеге асыру барысында ҚР Конституциясын және басқа заң актілерін, Қазақстан  Республикасының «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Заңын, сонымен бірге өз Жарғысын басшылыққа алады. Серіктестік біріккен кәсіпорындар құруға сол сияқты Қазақстан Республикасы аумағында және шет елдерде құрылымдық бөлімшелер құруға құқықты.

Кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымына келетін болсақ, оның:   жоғарғы органы-құрылтайшысы, Атқарушы органы-директор болып табылады.

Құрылтайшының құзырына мыналар жатады:

• серіктестіктің жарғысын өзгерту, жарғы капиталының мөлшерін белгілеу;
• серіктестіктің атқарушы органын құру және оның құзырын уақытынан бұрын тоқтату;
• серіктестіктің қадағалау кеңесі мен тексеру комиссиясын сайлау және құзыретін уақытынан бұрын тоқтату сол сияқты есептермен серіктестіктің тексеру комиссиясының қорытындысын бекіту;
• жылдық қаржылық есебін бекіту және таза пайданы бөлу;
• серіктестіктің ішкі қызметтерін реттейтін құжаттарды қабылдау және оның процедураларын, ішкі ережені бекіту;
• серіктестіктің басқа шаруашылық серіктестіктеріне қатысуын, сол сияқты коммерциялық емес ұйымдарға қатынасын шешу;
• серіктестікті тарату мен қайта құрылуы туралы шешу.

Серіктестіктің атқарушысы болып серіктестікке қатысушы ретіндегі  директор болып табылады. Директор құрылтайшының құзыретіндегі істерден басқа барлық қызмет мәселелерін шешеді және құрылтайшыға есеп береді, оның шешімдерінің орындалуын ұйымдастырады. Директор серіктестіктің құрылтайшысынан берілген құзырет шегінде әрекет етеді және серіктестік қызметтері үшін міндеттемелерге ие болады.

Серіктестіктің қызмет мақсаты Қазақстан Республикасының  серіктес-тікке қатысушылардың мүдделері  үшін шаруашылық, кәсіпкерлік қызмет-терін  біріктіре отырып жүзеге асыру болып  табылады.

Серіктестік өз мақсаттарына сәйкес өз қызмет түрлерін мынадай бағыттарда жүзеге асырады:

-оқу процесі 2-3 жылға  созылатыны шет тілдер оқыту  курсын ұйымдас-тыруы

-5 бағытта жүретін  мамандырылған ағылшын тілі курсын  ұйымдастыру: құқық, мұнай, экономика,  компьютер, медицина

-Полиграфиялық қызметтері

-ІТ-ттехнологиялық қызмет  көрсету 

-Құқық қызметі

-Көліктік-экспедиторлық  қызмет ету жүк тасымалы 

-Сауда-саттық,  делдалдық  қызмет көрсету

-Кадрлар дайындау  облысында қызмет көрсету, курстарын  ашу  

Бұл тізім заң актілерімен  белгіленген, басқа да қызмет түрлерін серіктестік берілген лицензия жүзінде жүзеге асыра алады [16].

Кесте 1

«Жайна-Жамиля»  ЖШС-ң Активтердің құрамы мен  құрылымы

№	Көрсеткіштер	2007		2008		Ауытқуы +-
		мың тг	%	мың.тг	%	+597063 +2278 +34757   +48108 -1548 +4422 +2885 +1581   -44 -64128
	Қысқа мерзімді  активтер	82304	85,602	142010	88,603
1	Ақша қаражаттары	1745	1,81	4023	2,51
2	Қысқа мерзімді дебиторлық берешек	-564	0,58	34193	21,33
3	ТМҚ	51973	54,055	100081	62,44
4	Салықтық активтер	5260	5,47	3712	2,32
	Ұзақ мерзімді активтер	13843	14,39	18265	11,4
5	Негізгі құралдар	13799	14,35	16684	10,4
6	Кейінге қалдырылған  салықтық активтер	0		1581	0,98
7	МЕА	44	0,045	0
	Активтердің жиынтығы	96147	100	160275	100

 

 

Осыған қарап біден  кәсіпорын мүлік жағдайына оң немсе теріс деп баға беруге болмайды, ол үшін активтердің ішкі құрылымын қарастыру керек.

Қысқа мерзімді актив  ішінде қатты өзгеріске түсіп  отырған баптар қысқа мерзімді дебиторлық берешек пен Тауарлы материалдық  қорлар. Тауарлы материалдық қорлардың  үлесі аса қатты жоғарламасада, абсолютті көлемі 2 еседей өскен. Тауарлы материалдық құндылықтардың былай жоғарлауы кәсіпорын қызметінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін жағымды факторы деп атауға болады, бірақ Тауарлы материалдық құндылықтардың өсуі айналымдылықтын бәсеңдеуіне әкелмеуі тиіс. Яғни кәсіпорын Тауарлы материалдық қорлар құрамында қолданыссыз жатып қалуы  мүмкін қорлардың болмауы қадағалауы тиіс.

Дебиторлық берешектердің  абсолютті де үлестік те салмағы  күрт өсіп отыр. Егер 2007 жылы дебиторнлық  берешек кәсіпорында болмаса (балансы теріс таңбамен берілгендікпен, ол кредиторлық берешекке жатады) 2008 жылы берешектер көлемі 34 млн-ға жетіп отыр. Бұл да кәсіпорын үшін оңтайлы жағдай емес. Өйткені кәсіпорын қаражаты өз қолында емес айналымнан шығып отыр. Тағы бір қауіпті жағы бұл берешектердің ішгінде күмәнді немесе үмітсіз берешектер болу мүмкіндігі.

Салықтық  активтер қарастырып отырған жылдарда төмендеуі, яғни кәсіпорын  алдын ала төлеу көлемін азайтып  отыр. Бірақ 2008 жылы киінге қалдырылған  салықтық активтер пайда болған.  Материалдық емес активтердің 2008 жылы болмауы өткен жылғы баланста тұрған активтердің пайдалы қызмет мерзімі біткендіктен есептен шығарылуы мен түсіндіріледі.

Кәсіпорын активтерін құралу көздері әр түрлі болуы мүмкін: меншікті немесе заемдық. Сондықтан, талдау барысында кәсіпорынның активтер құралымен ғана танысып қоймай, олардың қандай көздерден құралғаның қарастырудың да маңызы зор. Активтер құралу көздері баланстың пассив жағында беріледі. Зерттеліп отырған кәсіпорын бойынша құралу көздерінің құрамы 2 – ші кестеде берілген.

 

Кесте 2

«Жайна-Жамиля»  ЖШС-ң пассивтердің құрамы мен құрылымы

 

Көрсеткіштер	2007 ж		2008 ж		Ауытқуы + -
	мың тг	%	мың.тг	%
1 Қысқа мерзімді міндеттемелер	95867	99,7	119230	74,4	-23363
Қысқа мерзімдік  қаржылық инвестициялар	75786	78,82	68722	42,88	-7064
Салықтар бойынша міндеттемелер	-30		-1868		+1898
Басқада міндетті төлемдер бойынша міндеттемелер	0		-329		-329
Кредиторлық берешектер	20109	20,9	52705	32,88	32596
2 Ұзақ мезімді міндеттемелер	0	0	37488	23,39	-37488
Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер	0		37488	23,39	-37488
3 Капитал	282	0,3	3556	2,22	+3274
Шығарылған капитал	103	0,107	103	0,064	0
Бөлінбеген табыс	179	0,17	3453	2,15	3274
Пассивтердің жиынтығы	96147	100	160275	100	64128

2  кестеде  келтірілген мәліметтер бойынша  активтерді қалыптастырудың негізгі  көзі ретінде меншікті капиталды  айтуға болады. Себебі оның абсолютті  және қатынасты өсімі байқалады.  Абсолютті мөлшермен алғанда  1160,9 % -ға немесе 3274 теңгеге өсті. Өз кезегінде қысқа мерзімді міндеттемелер 24,37 %-ға өскенімен  басқа да міндетті төлемдер бойынша міндеттемелер төмендегені байқалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Кәсіпорынның негізгі және негізгі емес қызметтен алынатын табыстарының бухгалтерлік есебі

 

Негiзгi және негiзгi емес қызметтерден алынған табыс жылдық жыйынтық табысты құрайды. Табыс сондай-ақ тауарлы-материалдық запастарды сатқан-нан, қызмет көрсеткеннен, кәсiпорынға жататын активтердi пайдалануға беруден, пайыздардан, роялтиден және дивиденттерден алынуы мүмкiн.

Табыс дайын өнiмдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсеткен қызметтерден алынады; олардың  сатылу құны тараптар аясында жасалған келiсiмшартта анықталады: ал мәмiледен  шығатын табыс сомосы бағасынан  немесе сатудан жасалатын жеңiлдiктерiн ескере отырып; олардың құндарын өлшейдi. Сатып алушылардың алған активтер үшiн төлеген сомасын сату құны деп атайды. Сату құнын анықтаған кезде. Тараптар өздерiнiң келiсшартында бухгалтерлiк есептiң мынындай басты қағидаларына көңiл бөледi: есептеу, шындық, аламалау, яғни, екi жақты да бiрдей көру, сақтық жасау т.б. тауарды сатқаннан түскен табыс келесi жағдайды сақтаған кезде танылады: табыс сомасын үлкен деңгейдегi дәлдiкпен бағалағанда, яғни екi тапрап та мәмiлеге қатысқан кезде, сатушы қандай соманы сұрап отырғанын және қандай соманы сатып алушы төлейтiндiгiн бiлген жағдайда, мәмiлемен байланысты экономи-калық олжаны және соны субъектiнiң алу ықтималдығы бар болуы мүмкiн. Ал бұл сатушының сатқан тауары үшiн келiсiм – шартта көрсетiлген соманы сатып алушының төлейтiндiгiн туралы сенiмiн бiлдiредi [17,87б].

Келесi шарт сатушыдан  сатып алушыға өтетiн меншiк  құқығы болып табылады, бұл әдетте берiлген кезден басталады, ал егер сатушы меншiк иесi ретiнде құқығын және мiндеттемесiн сақтаған болса, онда ол сатылған болып табылмайды және табыс танылмайды; мәмiле бойынша күтiлетiн шығын үлкен нөлдiк деңгейдегi бағалауды қажет етедi.

Көрсеткен қызметтен  және орындалған жұмыстан алынатын табыс  ретiнде танылады:

- есеп беру күнiне мәмiленiң аяқталу кезеңi үлкен деңгейдегi дәлдiкпен анықталса;

- мәмiленi жүргiзу кезiнде жұмсалған шығыстары да, мәмiленi аяқтау үшiн қажет шығыстары да үлкен деңгейдегi дәлдiкпен бағаланса.