Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен аудитін жетілдіру жолдары

 

Басқа ұйымдарға үлестік  қатысудан алған кірістер (зияндар) жыл аяғында 7620 шоттан 6210 шоттың не дебетіне, не кредитіне есептен шығарылады.

Жыл соңында 7620  шоты бойынша қалдық қалмауы тиіс.

Ұйым табыстарының құрамында (сатудан түскен табыстан басқа) операциялық және сатудан тыс қызметтен түскен табыстар бар екенiн айта кету керек.

Сатудан және сатудан  тыс табыстар.

Кейбiр компанияларды  сатудан тыс қаражаттар түсiп, сатылған тауарлардың өзiндiк құны мен операциялық шығындарға қосылмайтын шығындар шығады. Операциялық табысты бағалағаннан кейiн талдаушыға кәсiпорынның қалыпты операцияларынан тыс табыстары мен шығындарын, олардың кәсiпорынның жалпы табыстылығына қаншалықты әсер ететiнiн және мұндай табыстар мен шығындардың болашақтағы ықтималдылық дәрежесiн анықтау үшiн зерттеуi керек [22,97б].

Операциялық табыс (сатудан табыстар) + Басқа табыстар – Басқа шығындар – Төленген пайыздар = Салық төленгеге дейiнгi таза пайда

Операциялық табыстар – компанияның әдеттегi қызметiмен байланысы жоқ түсiмдер. Олар – компанияның өнiмдерi мен қызметтерiн сатудың емес, басқа бiр қызметтiң нәтижесi. Мысалы, компания мұндай табыстарды артық жерлердi және жабдықтарды жалға беруден алуы мүмкiн. Операциядан тыс табыстардың басқа да мысалдары: алынған пайыздар, негiзгi құралдарды сатудан түскен табыстар, дивидендтерден түскен табыс, түрлi шегерiмдер (жеңiлдiктер) кейбiр компанияларда мұндай табыстар тұрақты сипатта болады және оларды сәйкесiнше есепке алу қажет.

Операциялық табыстар сияқты компанияда операциялық шығындар да болады. Мұндай шығындар: төленген пайыздар (көбiне оларды жекелеп көрсетедi), негiзгi құралдар немесе акцияларды сатудан залалдар, сондай-ақ басқаларға ұсынылған шегерiмдер (жеңiлдiктер).                       

Сатудан тыс  операциялардың табыстарының құрамына кiретiндерi: талап ету мерзiмi өтiп кеткен кредиторлық және депоненттiк берешек, бұрын есептен шығарылған қарыздардың түсуi, есептi жылы анықталған өткен жылдардың табысы; ыдыстармен (тара) операциялардан алынған пайда; борышкер мойындаған немесе сотпен шешiлген айыппұлдар, өсiмпұлдар және тұрақсыздық айыптары, жабдықтаушылардың шаруашылық келiсiмдерiн бұзғанымен байланысты тигiзген залалдарының орнын толтыру сомалары; табиғи апаттардан, өрттен, апаттардан, басқа да төтенше жағдайлардан залалдардың орнын толтыру үшiн сақтандыру сомалары немесе басқа көздерден табы сомалары, инвентаризация нәтижесiнде анықталған артық мүлiктi балансқа алу.

Негiзгi құралдар мен жердi жалға беруден түскен табыстар жалға берiлген нысандардың саны мен жер аумағының және жалға беру төлемақысының деңгейiне байланысты. Бұл кәсiпорында негiзгi құралдарды жалға беруден түскен табыс жал төлемақысының инфляцияға байланысты өседі.

Айыппұл төлеуден залалдар жекелей қызметтердiң басқа кәсiпорын-дармен келiсiмдердi бұзуына байланысты пайда болады. Талдау кезiнде мiндеттемелердiң орындалмау себептерi анықталып, жiберiлген қателердiң алдын-алу үшiн шаралар қолданылады.

Алынған айыппұл сомасының өзгеруi тек жабдықтаушы мен мердiгер-лердiң келiсiм мiндеттемелердi бұзуының нәтижесiнде ғана емес, оларға қатысты кәсiпорынның қаржылық қадағалауының әлсiреуi салдарынан да болуы мүмкiн. Сондықтан бұл көрсеткiштi талдаған кезде келiсiмдегi мiндеттемелердi бұзған жағдайдың барлығында жабдықтаушы-ларға тиiстi санкциялар қолданылды ма тексеру қажет.

Талап етiлмеген дебиторлық берешектi есептен шығарғаннан залалдар, әдетте, есептiң қойылуы мен есеп айырысуларды қадағалау өте төмен дәрежеде болғанда немесе клиенттер банкрот салдарынан болады. Есептi жылда анықталған өткен жылдардың табыстары (залалдары) да бухгалтерлiк есептiң нашарлығын көрсетедi.

Талдау соңында сатудан тыс залалдар мен шығындарды қысқартып, алдын алуға және қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi қаржы салымдарынан түсетiн табыстарды арттыруға бағытталған нақты шаралар қабылданады.

Бухгалтерлік есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған және есеп стандарттармен қарастырылған  қағидасы бойынша қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі анықталады. Салықтық есепте табыс пен зиянның сомасы бухгалтерлік есепте көрсетілген сомамен салыстырылып, солардың арасындағы айырмасына тиісті түзетулердің көмегімен анықталады.

Бұл арада мынаны ескерген жөн: салық есебінде жиынтық жылдық табыстан ұстап қалулар туралы, сондай-ақ табыстар туралы сату кезіндегі құнның, сондай-ақ ақша құнсыздануына түзетулерді есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын алашақтардың өсуі; кәсіпкерлік қызметті шектеуге келіскені және кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама қалыптасады; бұл хабарламада салық салынатын табыс сомалары және бюджетке төленуге тиісті заңды тұлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.

Салық салынатын табысты  түзету

1. Салық төлеушінің салық салынатын табысынан салық салынатын табыстың екі проценті шегінде мынадай шығыстар алып тасталуға тиіс:
1. әлеуметтік сала объектілерін салық төлеушінің нақты жұмсаған шығыстары;
2. коммерциялық емес ұйымдарға өтеусіз берілген мүлік;
3. жеке тұлғаларға Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес берілген атаулы әлеуметтік көмек.
2. Мүгедектердің еңбегін пайдаланатын салық төлеушілер салық салынатын табысты мүгедектердің еңбегіне ақы төлеуге  шығарылған  шығыстар сомаларынан 2 еселенген және мүгедектерге төленетін жалақы мен басқа да төлемдердің еселенген және мүгедектерге төленетін жалақы мен басқа да төлемдердің есептелген әлеуметтік салық сомасынан 50 процент мөлшеріндегі соманы азайтуға құқығы бар.
3. Салық төлеушілер салық салынатын табысты үш жылдан артық мерзімге берілген негізгі құралдардың қаржы лизингі бойынша алынған сыйақы сомасына, кейіннен оларды лизинг алушыға бере отырып, азайтады.
4. Қызметінің айрықша түрі ауыл шаруашылығына кредит бері болып табылатын, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар салық салынатын табысты қызметтің осындай түрінен алынған табыс сомасына азайтады.
5. Салық төлеушінің амортизациялық аударымдарды есептеп шығаруы, пайдалануға алғаш енгізілген тіркелген активтерді үш жылдық кезең аяқталғанға дейін өткізген жағдайда жасалған қосымша шегерім сомасы салық төлеушінің тіркелген активтерді өткізген салық кезеңіндегі салық салынатын табысын арттыруға қатысты болады.

Бухгалтерлік және салық  есебі арасындағы мәліметтердің  теңдігін сақтау оңай шара емес, өйткені  олардың арасында тұрақты және уақытша сипаттағы айырмашылықтары болады.Тұрақты айырмашылықтар – бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын және бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (бухгалтерлік есеп деректері мен заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жөніндегі мағлұлмдамада көрініс табатын деректер арасындағы айырмашы-лықтар) салық салынатын және бухгалтерлік табыстар арасындағы айырмашылықтар [23,154б].

Тұрақты айырма ретінде  келесі мысалды келтіруге болады:

• бюджетке төленетін айыппұл санкциялары бухгалтерлік есепте жылдық табыстан шегеріледі, ал салық есебінде ол шегерім құрамына енгізілмейді;
• нормадан жоғары белгіленген іс-сапар мен өкілділік шығындары бухгалтерлік есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық есебінде ол шегерім құрамына енгізілмейді;
• марапаттау бойынша шығыстар толық көлемде бухгалтерлік еепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық есебінде ол жылдық жиынтық табыстан шегеруге жатпайды.

Уақытша айырма бухгалтерлік табысты есептеген кезде кейбір табыс пен шығыс баптарының бір  бөлігі бір есептік кезеңде есептелінеді. Сондықтан бірінде болған айырма, екіншіде жойылады. Мысалға:

• материалдық емес активтер мен негізгі құралдар бойынша жасалатын амортизациялық аударымдар.

Бухгалтерлік есепте амортизациялық аударымдар үшін әртүрлі  тәсілдер мен нормалар пайдаланылады және ондағы есептелген сома шығын ретінде қабылданады. Салық есебінде тек қалдығын азайту тәсілі пайдаланылады. Сондай-ақ екі есептің пайдаланаты нормасы да әрқилы болуы мүмкін, нәтижесінде салық есебі бойынша объекті толық амортизациялануы мүмкін, ал бухгалтерлік есепте ол жалғасуы мүмкін.

Тұрақты және уақытша  айырма ұйымның есеп саясатына бухгалтерлік есептің де, салық есебінің де енгізген өзгерістерінің салдарынан боуы мүмкін. Бұл арада тұрақты айырманы келесі есептік кезеңде жоюға болмайды, ал уақытша айырма жойылады. Тұрақты айырманы да, уақытша айырманы да өте жеңіл түрде табуға болады, егер де тиесілі бухгалтерлік регистрлеріне салықтық есеп қағидасының зерттеулерін жүргізсе. Уақытша айырма сомасынан салықтық эффектіні бухгалтерлік есепте көрсету және анықтау жолымен оның уақытша айырмасын табады. Салық эффектісі төлеуге жататын немесе кейінге қалдырылатын төлем болып саналады.

Корпоративтік табыс  салығы есептелгенде 7710-«Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар»  шоты дебеттелініп, 3110-«Төленетін корпорация-лық табыс салығы» шоты кредиттелінеді. Ал салықты бюджетке аударған кезде 3110 - «Төленетін корпорациялық табыс салығы» шоты дебеттелініп, 1030-«Ұлттық валютада ағымдағы, корреспонденттік шоттардағы ақша» шоты кредиттелінеді.

Табыстылықтың абсолютті  көрсеткіштерін талдау.

Нарықтық экономка жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі  және түпкі мақсаты табыс алу  болғандықтан, барлық назарды осы  көрсеткішті талдауға аудару керек.

Табыстылықтың бірінші  абсолютті көрсеткіші өнімді өткізуден алынатын табыс боып табылады. Ол  қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепке қосымша құн салығы акциздер және т.с.с міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны сату шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі.

Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша негізгі қызметтен түсетін  табыс көрсетіледі.

Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен  тауарларды өткізуден түсетін табыс  алады, оның мөлшері өнім өндір деңгейі мен оның сапасы мен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады.

Өнім өткізуден түсетін  табыс сомасына қоймадағы өтпеген  бұйымдар қалдықтарының және сатып  алушының жауапты сақталуындағы  тиеліп жіберілген тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді. Тауарлы-материалдық құндылықтардың азайуы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуде түсетін табыс сомасының өсуіне, екіншіде – азаюына әсер етеді. Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар өндіріснен және бұйымдардың (дайын өнімдер сатуп алушының жауапты сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгеріснен шығу керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі, ауыспалы тауарлы-материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын жағдайлар да кездеседі.

Көп жағдайда тауарлар сатып  алушының жауапты сақтауында болады. Яғни өнім тиеліп, жіберіліп сатып  алушыға келіп түседі, бірақ сатып  алушы заңды негізде оны төлеуден бас тартады. Төлеуден бас тартуының  себебі жабдықтаушының жеткізу шарттарын сақтамағандығынан болуы мүмкін.

Есептеу әдісіне көшу өнімді өткізуден түсетін оған келіп  түскен төлем сомасының мөлшері  бойынша емес, оның тиеліп жіберілген көлемімен анықталуына әкелді.Бұл  талдаушылар тиелген тауарлар үшін ақшанің келіп түсуіне көңіл бөлмеуі тиіс деген сөз емес. Тиелген тауарлардың бір бөлігін сатып алуышылардың уақытында төлемейтіні белгілі. Бұл жағдайда ақшалардың түспеуі жабдықтаушыға байланысты емес. Өкінішке орай бұл жағдай әдетке айналған төлемеушілік көлемі азайған жоқ, алайда кәсіпорынға ақша алу бағытында жұмыс жасау керек. Ол үшін сатып алушыға тауарды тиеп беруді тоқтату, оны есеп айырысудың кредиттивті нысанасына ауыстыру төлемсіздікті өндіріп алу бойынша банкке талап қою, коммерциялық несиені толтыру қажет.

Нарық жағдайында тиеліп жіберілген өнімдер үшін есеп айырысудың алдын-ала төлеу нысаны да қолданылады. Алдын-ала төлем жүргізу төлем мерзімі өткен тиелген тауарлардың қалдығын болдырмайды. Тиелген өнімдер үшін есеп айырысудың бұл нысаны көптеген кәсіпорында қолданылады. Алайда оның кемшіліктері де бар.

Біріншіден, бұл нысан  жабдықтаушылар үшін тиімді;

Екіншіден белгілі бір  дәрежеде өндірілген өнім сапасын бақылау  төмендейді, әсіресе егер жабдықтаушы  кәсіпорын тауарлар мен қызмет   көрсетулер нарғында монополиялық орын алатын болса.

Тұтынушы төлем жүргізгеннен кейін, тауарды қажетті санынан  аз алуы мүмкін (мысалы, тоннамен және басқамен өлшенетін шикізаттармен  материалдар сатып алу жүргізілген  уақытта.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен аудитін жетілдіру жолдары

3.1. Аудиттелетін кәсіпорынның тиімділігін бағалаудың критерийлері

 

Бүгінгі таңда басқарушылық құрлымды ақпараттық және бақлаушы-талдамалы  міндетті істермен қамтамасыз етуді  жүзеге асыру барысында еңбекті  саралаудың объективті процесі жалғасын тауып отыр.

 Мысалы, бухгалтерлік  есеп пен экономикалық талдауды  қаржылыққа және басқарушылыққа, ал аудитті – сәйкестіке орай, жалпыға, қаржылық есеп беруге, ішкіге, сыртқыға, операциондыққа, функционалдыққа,  технологиялыққа және т.б. бөлу. Бұл бухгалтерлік есептің, қаржылық-экономикалық талдаудың, аудиттің басқарушылық қызметтерін жүзеге асыру саласындағы дамыған елдердің алдынғы қаттарлы тәжірибелері мен озық тұжырымдамаларын әлде қайда тиімді пайдалану қажеттілігінен туындайды. Қызметті жақсы ұйымдастырудың резервтерін анықтау үшін басқарушылық шешімге орай қаржылық ресурстардың қозғалысы туралы шындыққа жанасымды ақпарат аса қажет. Деректерді уақытылы бағалау саралап баға беруге мүмкіндік береді және әртүрлі қатысушылардың, атап айтқанда, инвесторлардың, қарыз берушілердің,жабдықтаушылардың, тұтынушылардың, меншік иелерінің, әкімшілік пен кәсіпорын қызметкерлерінің мүдделерін қосса ескеру арқылы тиімділікті арттырудың жолдарын анықтауға мүмкіндік береді.

 Экономикалық талдауды  қаржылыққа және басқарушылыққа бөлу бухгалтерлік есеп пен аудит бойынша халықаралық және қазақстандық стандарттардың талаптарына толық жауап береді. Мұнда қаржылық есептің деректері қаржылық талдаудын ақпараттық базасы ретінде қызмет етеді, ал басқарушылық ұызметтің көрсеткіштері басқарушылық талдаудың аясында қызмет етеді. Қаржылық-экономикалық талдауды ұйымдастырудың мұндай ұтымдылығын дамыған елдердің тәжірибәсі көрсетіп отыр. Сонымен бірге сыртқы қаржылық талдау мен ішкі немесе басқарушылық талдаудың арасында белгілі бір шеңбермен шектелген шекара жоқ, өйткені ішкі талдау сыртқы талдаудың жалғасы ретінде қарастырылады немесе оған керсінше.