Негізгі құралдардың есебі мен аудиті

8 кесте

Негізгі құралдарды бағалаудың түрлері

 

№	Атауы	Мазмұны
1.	Өзіндік (бастапқы) құн	Төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаттарының эквиваленттері не болмаса активті сатып алу немесе салу сәтінде оны алуға берілген басқадай төлемдердің әділетті құны.
2.	Амортизацияланушы (тозушы) құн	Жойылу қүдын алып тастағаннан кейінгі активтің өзіндік құны немесе өзіндік құнның орнына қаржылық қорытынды есепте көрсетілтін басқа сома.
3.	Жойылу құны	Негізгі құралдардың тиімді қызмет ету мерзімінің аяғында оны кәсіпорыннан шығаруға байланысты жұмсалатын шығындарды алып тастағаннан кейінгі алынады деп күтілетін таза сома.
4.	Әділетті (сатып-өткізу) құн	Бір-бірінен жақсы хабардар тәуелсіз жақтардың арасында операцияны жүзеге асыру кезінде активті айырбастауға болатын сома.

 

 

5.

Баланстық құн

Жинақталған   тозу   мен   құнды төмендетуден    шеккен    зиянды алып тастағаннан кейінгі актив (негізгі      құралдар)       баланста есепке алынатын сома.

Негізгі құралдар бухгалтерлік есепте бастапқы құны бойынша кіріске алу сәтінде көрсетіледі. Оған барлық қажетті нақты өндірістік шығындар, негізгі құралдарды орнату және сатып алу шығындары, соның ішінде:

-Сатып алу кезінде төленген  өтелмейтін салықтар мен алымдар;

-Жеткізу, монтаждау, орнату, пайдалануға  қосу жөніндегі шығындар;

-Құрылыс мерзіміне берілген  несие үшін проценттер;

 -Активті жұмыс жағдайына келтіруге байланысты басқа да шығындар жатады.

Жер учаскесінің бастапқы қү-нына мыналар кіреді:

-Шотта көрсетілген сату бағасы;

    -Жылжымайтын мүлік жөніндегі агенттерге комиссиялық сыйақы; ----  Сатып  алу-сату қркаттарын рәсімдеу бойынша заңгердің көрсеткен қызметін төлеу;

-Салықтар мен алымдар;

-Жерді мақсатты пайдалануға әзірлеу жөніндегі шығындар. Үйлер мен ғимараттардың құрылысы кезінде бастапқы құнға құрылыс жөніндегі мынадай шығындардың барлығы қосылады:

    -Материалдар;

    -Еңбекақы төлеу;

-Үстеме шығындардың тиісті үлесі;

 -Сәулетшінің, заңгердің қызметін төлеу;

-Құрылыс    кезеңіндегі    сақтандыру    шығындары.Құрылыс    кезеңіне берілген кредиттер бойынша проценттер.

Негізгі табынға қосылған жас малдардың бастапқы құны жануарды төлетудің нақты өзіндік құнынан құралады. Негізгі табынды қалыптастыру үшін сатып алынған малдар бойынша жеткізу жөніндегі шығындарды қоса алғанда сатып алу шығындарынан және сатып алумен байланысты өзге де шығындардан құралады.

Жас өсімдіктердің бастапқы құны егу, күту, суару, тазалау жөніндегі нақты шығындардан құралады.

Негізгі құралдардың келіп түсуі негізгі құралдарды қабылдау-өткізу №1 нысанындағы актімен рәсімделеді. Ол жекелеген объектілерді негізгі құралдардың құрамыңда есептеу үшін, олардың пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін, негізгі құралдардың бөлімше ішіндегі қозғалысын рәсімдеу үшін, негізгі құралдарды қоймадан пайдалануға беру үшін, сондай-ақ басқа субъектіге беру мақсатында НҚ құрамына шығарып тастау үшін пайдаланылады. Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеген кезде басшы тағайындаған қабылдау комиссиясы әрбір жеке объектіге бір дана акт жасайды. НҚ бірнеше объектілерін қабылдау-өткізуді рәсімдейтін жалпы актіні жасауға шаруашылық бұйымдарын, құрал-саймандарын, жабдықтарын есепке алған кезде, егер бұл объектілер біртектес болса, қүндары бірдей болса және бір күнтізбелік айда қабылданса, рұқсат етіледі. Акт рәсімделгеннен кейін осы объектіге қатысты техникалық құжаттар мен бірге бухгалтерияға беріледі. Оған бас бухгалтер қол қояды және оны субъект басшысы немесе соған өкілетті адам бекітеді. НҚ ішкі қозғалысын рәсімдеген кезде акт екі данада жасалады. НҚ басқа объектіге сатылған кезде акт үш данада жасалады, оның екеуі өткізуші субъектіде қалады, үшіншісі НҚ қабылдайтын тұлғаларға беріледі. Жас өсімдіктерді қабылдау мен оларды «жас өсімдіктер» тобына есептеуді, сондай-ақ өсімдіктерді «пайдаланудағы өсімдіктер» тобына ауыстыруды көпжылдық өсімдіктерді қабылдау және пайдалануға беру актісімен рәсімделеді. Акт бекітілгеннен кейін техникалық құжаттарымен бірге бухгалтерияға тапсырылады.

Алаңдарды қорғайтын орман жолақтарын кіріске алу қорғаныс орман

 

өсімдіктерін пайдалануға қабылдау актісімен жүргізіледі. Ол сонымен қатар ағаштардың бұтақтары толығымен шығып біткеннен кейін қорғаныс орман өсімдіктерін егу және пайдалануға беру жөніндегі орындалған жұмыстарды рәсімдеуде қолданылады.

Малдың төлдерін негізгі табынға ауыстыру малды негізгі табынға аустырған күні ферма меңгерушісі жасаған топқа ауыстыру актісімен рәсімделеді. Егер негізгі табынға ірі қара малдар, ұрғашы шошқалар, биелер,айғырлар ауысатын болса, онда актіде әрбір жануардың инвентарлық номері, туған уақыты, жынысы, сыныбы, түр-түсі және басқа белгілер көрсетіліп бөлек жазылады. Ешкі, қой және басқа үсақ жануарлардың төлдері негізгі табынға ауыстырылған барлық малдарға тән белгілерін көрсету арқылы жалпы санын жазады.

Негізгі құралдардың есебі активтік 2400 шоттарында жүргізіледі, оларда субшоттар бастапқы бағасымен немесе ағымдағы құнымен ескеріледі. Есептелген тозу сомаларын есепке алуға пассивтік 2420 шоттары арналған.

Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнмен, баланстық құнмен, ағымдағы құнымен, қалдық құнымен және келісілген құнымен бағаланады.

Негізгі құралдардың бастапқы құны - ол активті салуға, сатып алуға, әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен шығындардан, сондай-ақ сатып алу барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие үшін төленген пайыз сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтіру мен тікелей байланысты кез келген шығындардың жиын тығынан тұрады. Негізгі құралдарды тасымалдау кезінде болған ақауларды жөндеуге кеткен және басқа да қажет болып саналатын шығындар активтің бастапқы құнына кіргізілмей, ол ағымдағы кезеңнің шығыны ретіде есепке алынады. Негізгі құралдардың әр түрі бойынша оның бастапқы құнына мынадай шығындар кіргізіледі:

а) жер учаскесінің бастапқы құны:

Жерді   сатып  алу   бағасы,   қозғалмайды  мүлік  жөніндегі   агенттікке

 

 

төленген комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату жөнінде келісім шартты рәсімдеу үшін заңгердің қызметіне төленетін төлем және ол үшін төленетін салықтар мен алымдар, жерді тиісті мақсатқа пайдалануға әзірлеуге кеткен шығындар енгізіледі.

ә) құрал-жабдықтардың бастапқы құнына:

Құрал-жабдықты сатып алу құны, оны тасымалдауға, әкелуге, тиеп түсіруге кеткен шығындар оның ішінде тасымалдау кезінде сақтандыру, монтаждау, құрал-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында кеткен шығындар, тағы да басқалар еңгізіледі.

Алайда, құрал-жабдықтарды монтаждау, тасымалдау кезінде болған бұліну нәтижесін жөндеу үшін кеткен сомалар ағымдағы шығындарға жатады. Егер негізгі құралдар несиеге алынған болса, ол үшін төленген процент сомасы да ағымдағы шығын қатарына жатады және де негізгі құралдың бастапқы құнына қосылмайды.

Кәсіпорынның өзі салған үйлер мен ғимараттардың бастапқы құнына осы құрылысты салу үшін кеткен шығындар: материалдар, жұмысшы қызметкерлерге төленген еңбеқақы сомалар, еңбеқақы бойынша бюджетке жасалған аударым, алынған несиелер үшін есептелінген пайыздар сомасы, зәңгерлерге архитекторларға төленген төлемдер, құрылысты салу үшін рұқсат алу барысына жұмсалынған мен басқа да кеткен шығындар енгізіледі.

Кәсіпорын жерді және сол жерге салынған үйлер мен ғимараттарды бір тұтас ретінде пайдалануға сатып алса, онда осы объектілердің бастапқы құнын бухгалтерлік есепке әрбір объекті бойынша бөліп көрсету керек. Себебі үйлер мен ғимараттардың пайдалану мерзімінде шек жоқ, яғни ол амортизацияланбайтын материалдық актив болып табылады. Егер бұл жағдайда жер учаскесі ғана пайдалануға алынып, ал үйлер мен ғимараттар бұзылатын болып келісілген болса, онда олардың құндары әрбір объектінің бойынша жекеленіп бөлінбейді. Бұл жағдайда тек қана жер сатылып алынған болып есептелінеді. Және оның бастапқы құны бұл ретте сатып алу құнымен үйлер мен ғимараттарды бұзуға кеткен барлық объектілердің шығынның

 

 

қосындысынан, бұзғаннан алынған материалдардың бағасын шегеру арқылы анықталады.

Мысалы: Кәсіпорындарда жер учаскесін және сол жерде орналасқан үй мен бірге 500000 теңгеге сатып алды делік. Бұл жерде орналасқан үй бұзылуға тиіс. Субъектінің оларды сатып алу барысында төленген шығындарды 25000 теңге. Үйді бұзуға кеткен шығын 40000 теңге. Бұзғаннан алынған материалдарды сатудан түскен табыс 20000 теңге.Жерді тазлау мен тегістеуге кеткен шығын 15000 теңге. Осы мәліметтерді қорытатын болсақ, сатылып алынған жердің бастапқы құны 560000 теңгені құрайды. Кәсіпорында негізгі құралдың бастапқы құны былайша анықталады:

• Үлес қосушылар мен құрылтайшылар негізгі   құралды   жарғылық 
  қорға өзінің үлесі   ретінде салса, онда олардың құны құрылтайшылармен 
  арадағы келісім бойынша.
• Кәсіпорын негігі құралдарды өзі дайындап, яғни жасап шығарғанда 
  немесе саитып алған кезде шыққан шығындардың нақты сомасы бойынша.
• Кәсіпорын негізгі құралдарды басқа заңды тұлғалардан немесе жеке 
  адамдардан тегін алған кезде қабылдау-өткізу актісінің мәліметтері бойынша 
  немесе әексепттік жолымен.

Негізгі құралдардың ағымдағы құны - бұл кәсіпорынның белгілі бір уақыттағы, яғни бүгінгі күнгі негізгі құралы нарықтың бағасы болып табылады.

Негізгі құралдардың баланстық құны - бұл кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында көрсетілег негізгі құралдардың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы қалған құны болып табылады.

Негізгі құралдардың қалдық құны - негізгі құралдың пайдалану мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды бөлшектерінің құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын келешектегі шығындарды алып тастау арқылы анықталады.

Негізгі құралдардың келісілген құны - бұл кез келген екі жақтың, яғни

 

негізгі құралдарды сатушымен алушының арасындағы келісілген құн болып табылады.

Бухгалтерлік шоттарда есептелген негізгі құралдарды бастапқы құндары тек мына жағдайларға ғана өзгертіледі:

1. Негізгі    құралдардың    пайдалы    қызмет    атқаратын    мерзімін 
   ұзартатындай немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететіндей 
   қосымша күрделі қаржы жұмсалғанда немесе ішінара бұзғанда, жойғанда 
   және бөлшектгенде.
2. ҚР  үкіметтің  шешімдері   бойынша  негізгі  құралдарды  қайта 
   бағалағанда.

Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп түсуін, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс құжаттық рәсімделуін және бухгалтерлік есепке уақытылы көрсетілуін, олардың материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдарды есептелген амортизациясы мен тозу самасының есепие дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ есптелген амортизация сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымың анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерінің тиімділігін; негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімі есебін; негізгі ұралдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгіліне жасауын және олардың нәтижесін есепке көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың басқаша шығу нәтижелерін есепке нақты көрсетілуін қамтамасыз етуі керек.

Негізгі құралдардың есебі әрбір бөлек объекті бойынша бүтін сомада жүргізіледі. Сол сияқты пайдалануға берген кезде оның бастапқы құнымен қалпына келтіру құны тең болады, себебі пайдалануға берген уақытымен оны қайта бағалау уақытының арасында айырмашылық жоқ.

Уақыт өткен сайын негізгі құралды өндіруге, салуға жұмсалынатын материалдың бағасы және ол ушін қолданылатын техниканың шығыны, жұмысшылардың еңбек ақысы - жалпы негізгі құралды өндіру, салу жағдайы

 

 

белгілі бір себептермен өзгеріп отырады. Негізгі құралдардың белгілі бір уақыттағы құны сол кезде жасап шығаруға, өндіруге, салуға қажет болатын, жұмсалатын қоғамдық қажетті еңбекпен анықталады. Осыған байланысты негізгі құралдарды уақыт өте қайтадан бағалап тұрады. Негізгі құралдарды қайта бағалау ұкіметтің қауылысымен барлық жерде шаруашылық субъектілерінде белгілі бір күнде, мезгілде жүргізіледі.

Негізгі құралдарды қайтадан бағалау кезінде оның осы кездегі, яғни бүгінгі салу, өндіру құны анықталады. Бұл негізгі құралдардың қалпына келтіру құны деп аталады. Кәсіпорында негізгі құралдарды тиісті түрде қайта бағаланғаннан бастап олдарды баланста қалпына келтіру құнымен есептейді.

Негізгі құралдардың бастапқы бағасын белгілі бір күндегі қолданылып жүрген бағаға сәйкес келтіру мақсатында объектілерді қайта бағалау жүргізіледі. Қайта бағалау жүргізілген кезінде кәсіпорындағы негізгі құралдарға есептелінген тозу сомасы олардың құндарының өзгеруіне қарай түзетіледі. Қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың пайдалану мерзіміне қарай субъектіде қолданатын амортизациялық аударым сомасын есептеу әдісіне сәкес анықталған мөлшерде бөлінбеген табысқа апарылады. Қайта бағалаудың барлық сомасы бөлінбеген табысқа актив есептен шығарылған сәтте ғана ауыстырылады.