Өнеркәсіптік өнім өндірісіне кеткен шығындардың есебі мен аудиті

- шығындардың туындайтын (пайда болатын) орындары (өндірістер, цехтар, учаскелер) бойынша: өндіріс тізбесі (соның ішінде өңдеуі) бойынша, ал олар шығындарды есепке алу мен жоспарлау кезінде субъектінің есеп саясатында анықталғандай етіп бөлінеді:

- Қызметтер, жұмыстар және өнім түрлері бойынша; өндіріс шығындары жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына немесе бір тектес өнім топтарына енеді;

-  шығындар өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойьнша; тікелей өнімнің өзіндік құнына тікелей жатқызылатын, яғни жекелеген өнім түрлерін өндірумен байланысты болып; жанама өнімнің өзіндік кұнына таратылып бөлінетін яғни бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болып бөлінеді. Өндіріс шығындары өнімнің көлеміне қатысты екіге бөлінеді: Айнымалы -шығарылған өнімнің көлемі өзгеруімен шығынның да өсуі немесе азаюы мүмкін (негізгі материалдар мен шикі заттың шығысы. Технологиялық энергия мен отын, өндіріс жұмысшыларының жалақысы және т.б.); тұрақты - өнімнің шығару көлемі өзгерген кезде, деңгейі өзгермейтін шығындар (өндіріс ғимараттарын жарықтандыру мен жылытуға кеткен шығыстар, негізгі құралдардың амортизациясы);

Коммерциялық және әкімшілік шығыстар кезең шығыстарына жатады, ал олар өндірістік калькуляциялауды есептеудің негізі болып табылады. олардың сызбасын (схемасын) мынадай етіп 1-ші суретте  салуға болады:

 

 

 

 

 

 

 

Сурет  1.   Өндірістік өзіндік құны

Келтірілген сызбадан байқағанымыз өзіне активтердің азаюын енгізетін  шығындар (материалдар, ақша қаражаты және т.б.) немесе міндеттемелердің өсуіне (көбінесе кредиторлық қарыздар) әкелетін шығындар жаңа активтерді жүзеге асырады, ал ол ресурс ретінде анықталып, өткен  оқиғалардың нәтижесі ретінде одан болашақта табыс алынатын болып  күтіледі.

Сонымен, кәсіпорын  қызметінің  негізгі  көрсеткіштерінің  бірі  болып өнімнің  өзіндік  құны  саналады, ол өндірістегі  өнім өткізілуінің  ақшалай  нысандағы  шығындар  жиынтығын  құрайды және  барлық  өндіріс  тиімділігін  анықтайды.

Өзіндік  құнның  экономикалық  міндеті - жұмсалған шығындардың  орнын  толтыру  және  соның   негізінде  өндірістің  барлық  элементтерін  қайта  өндіру: өндірістік  қорлар  және  жұмыс  күші.  
Осы  жерде  кәсіпорынның   өзіндік  құнның   негізгі  элементі  болып  амортизация, яғни  шығындалған  материалдық  ресурстар  құны, еңбекақы - ол  шығындардың  бөлімдері  болып  табылады.  Сонымен  қатар  кәсіпорында  басқа  да шығындарды  жүзеге  асырады: өз  жұмысшыларына  
сыйақылар төлейді, банк  несиелеріне  пайыз  төлейді, әлеуметтік  объектілерді  ұстайды,  бюджеттік  емес  қорларға  аудрымдар  жүргізеді - бұл шығыстар  кәсіпорынның  қосымша  шығыстарын  құрайды.

Шығыстар түрі бойынша (баптары  және элементтері бойынша); экономикалық элементтер бойынша шығыңдарға: материалдық шығындар, еңбекақы шығындары, еңбек ақыдан айдарылатын аударымдар, негізгі кұралдардың амортизациясы (тозуы); басқа да шығыстар кіреді.

Шығындар басқару қызметі (функциясы) бойынша:

- өндірістік (өндіріс процесінің  барысында пайда болады);

- коммерциялық (сатумен байланысты);

- әкімшілік (баскару процесімен байланысты).

Өндіріс шығындарын есепке алу үшін шоттардың кешенді жүйесі пайдаланады. Оған 8100 – «Негізгі өндіріс»,  8300 – «көмекші өндіріс », 8400 – «үстеме шығындар », бөлімшелерінің  шоттары кіреді.

Шығындарды және өнімнің  шығарылуын есепке алумен бақылау жасауды  қамтаматсыз ету үшін мынадай  есеп регистрлері пайдаланылады.

«Цехтар бойынша шығындар»  ведомосы, онда 8100, 8300, 8400 бөлімшелер шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 8100, 8300, 8400 шоттарының есебі компютерлендірілген кезде олар бойынша тиісті  машинограмм қолданылады. Ай соңында бухгалтерия өндіріс шығындарын жинақтауды жүзеге асырады.

«Цехтар бойынша шығындар»  ведомосына  жазу үшін мыналар негіз  болып табылады:

«Материал (жалақы) шығындарын бөлу (тарату) » кестесін әзірлеу, онда шикізат, материалдар, сатып алынған  шалафабрикаттар және өндірістің  басқада материалдық запастары  көрсетіледі (8111– «материалдар »  бөлімшесі шоттарының кредиті ); өндіріс  персоналдарын төлеген еңбек  ақы шығыстары (8212-«персоналдармен еңбекақы бойынша есеп айырысу» шотының кредиті); еңбек ақыдан аударылатын аударымдар (8213- «басқа да» шоттың «әлеументтік салық » субшотының кредиті);

«Негізгі құрал – жабдықтар  амортизациясының (тозуының) есебі» кестесін әзірлеу, онда өндіріс шығындарына  енгізілуге тиісті негізгі құрал  –жабдықтар амортизациясының сомасы көрсетіледі (2420 - «Негізгі құрал – жабдықтардың тозуы »бөлімшесі шоттарының кредиті);

«Материалдық емес активтер амортизациясының есебін» кестесін әзірлеу, онда өндіріс шығындарына  енгізілуге жататын амортизацияның сомасы көрсетіледі (2740-2746-«материалдық емес активтердің амортизациясы» бөлімшесі шоттарының креиті );

«Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен  қызметтердің бөлу» кестесін әзірлеу  онда өндірістер мен шаруашылықтардың өнім өндіруге жұмыстарға және көрсетілген  қызметтерге жұмсалған шығындары  көрсетіледі (8300-«Көмекші өндірістер»)

Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін ұйымдастырудың схемасы төменде 2-ші суретте келтірілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Сурет  2.  Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру

 

Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін есеп объектілерін шығьын баптарын кодтайды және үстеме шығыстарын ажыратады. ал бұл үстеме бойынша  дұрыс топтастыру мүмкіндік береді[4].

Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорының бухгалтериясы  құрамында біртұтас болып келетін  екі бухгалтерия яғни қаржылық және басқару бухгалтериясы болуы  мүмкін.

Өндіріс шығындарының талдамалық (аналитикалық) есебі калькуляция (есеп) объектілерінің және цехтар мен өндірістер бойынша шығын баптарының белгіленген  номенклатурасы бойынша калькуляциялық (көп жазбалық)  карточкаларда  немесе ведмостарда жүргізіледі.

Қаржылық бухгалтерия  шоттардың бас жоспарын бөлімшелеріне  енетін шоттарын жүргізіп есептің бас  кітабын кәсіпорынның балансын және қаржылық есеп беруін жасайды.

Басқару бухгалтериясы шоттардың  бас жоспарының 8100 -бөлімшелеріне  енетін шоттарды пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып, өзіндік құнды калькулкциялайды. Өндіріс шығындарымын нормалары мен нормативтерін талдап және одардың орындалуын бақылайды, өндірістегі шалафабрикаттардың қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, жоспардың, және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару бухгалтериясы жабық (құпия) болып келеді. Бұл өз билігінде қандай да болмасын бір «ноу-хауды» және өндірісті басқарудың озық деңгейін ұйымдастыруды, «жаңалыкқтарды» өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып кетпеуін қамтамасыз етеді.

Сондықтан басқару бухталтериясы  ақпаратының сыртқы тұтынушылар  үшін ғана емес. Сонымен бірге осы кәсіпорынның қызметкерлері үшін де «жабық» болуы мүмкін.

Қаржылық және басқару  бухгалтериясының арасындағы өзара  қарым-қатынастар мына төмендегі 6-сызбада  көрсетілген.

Кәсіпорынның қаржылық бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу  үшін 8100 – «негізгі өндіріс», 1340 «Өзінде  өндірілген  шалафабрикаттары» 

8300 - «Көмекші өндіріс» 8340  «Басқа да» шоттары пайдаланылады. Бұл шоттардағы топтастыру транзиттік, болып табылады, онда бір-екі күнде аякталмаған өндіріс қалдығы есептеліп яғни есептік кезеңнің соңында өндірістік бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға беріледі (демек, 1340- шоттары дебеттеліп, 8100,8300,8400 шоттары креаиттеледі. Содан соң келесі жылдың    басында    қайтадан    қаржылық    бухгадтериядан    өндіріс бухгалтериясына беріледі (демек, 8100,8300,8400 шоттары дебеттеліп, 1340 -1340 шоттары кредиттеледі).

Сонымен, 1340 - шоттар «бір күндік шоттар» болып табыдады және оның қалдықтары осы шоттар бойынша кәсіпорынның қаржылық есеп беруіне енгізу үшін арналған.

Құрал-жабдықтарды пайдалану  мен күтіп-ұстауға кеткен нақты  шығындарды таратқан кезде. Оның сол тиесілі бөлігіне жататын ақаудың өзіндік құнын ескеру) керек.

Бұл шығыстар ақаудың өзіндік құнына сметалық (нормативтік) мөлшерлемені анықтаған кезде есептелінген нормативтік қатынас бойынша өндіріс жұмысшыларының жалақысына пропорционалды енгізіледі. Ақауды жөндеумен айналысатын жұмысшының жалақысы 18 теңге болса, ал оның сметалық нормативтік мөлшерлемесі 7,5 теңге құраған, бұл соңғы құрал-жабдықтың күтіп ұстау шығысына ақаудың тәсілі сомасы арқылы анықталған. Қаржылық және өндірістік (басқару) бухгалтериясының арасындағы өзара қарым – қатынастары 3-ші суретте көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

Сурет  3.   Қаржылық және өндірістік (басқару) бухгалтериясының арасындағы өзара қарым – қатынастары

 

Өндіріске кеткен шығындарды есептеуге арналған шоттардың бөлімшесі  бір шолушы және бірнеше «транзиттік  » шоттардан тұрады, онда олардың  мазмұны, пайда болған орындары және басқада белгілері бойынша шығындар топтастырылады.

«Транзиттік» шоттарда көрсетілген  ақпараттар нақты жасалған  шығындар туралы белгілі бір ақпараттардың  бөлігін көрсетеді, оны шолып (белгіленген  қағидалар мен ережелерді пайдалана  отырып ), шығарылған өнімнің нақты өндірістік өзіндік құны туралы мәліметтерді алуға болады, сондай –ақ өнім бірлігі де есептелінеді. Әрбір бөлімше өз кезегі бойынша үш категорияға бөлінеді:

• Шығындарға кеткен тікелей материалдар;
• Шығындарға кеткен тікелей жұмыс күші;
• Үстеме шығындар.

Тікелей шығыстарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни, оның құнына) басқа да шығындарымен қатар қосылады. Мысалға. автомобиль өндірісі, үшін болат немесе жиһаз өндірісі үшін ағаш негізгі материалдар болып табылады[5].

Жұмыс күшіне жұмсалған тікелей шығындар бұл өнімді әзірлеуге тікеден қатысқан өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбек ақысы (еңбек ақыдан аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады.

Мысалы, толассыз өндірісте  жұмыс істейтін оператордың немесе металл өңдеуші станокта істейтін жұмысшының еңбек ақысы т.б. осы сияқты тікелей еңбек ақылары жатады.

Қызмет көрсететін цех жұмысшыларының еңбек ақысы тікелей еңбек ақы болып табылмайды, ал олар үстеме шығысқа жатқызылады.

Үстеме шығыстар өндіріске  кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды (тікелей материалдар шығындары мен өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы) шегеріп тастағаннан шығады.

Одан басқа, үстеме шығыстардың  қатарына: амортизация шығыстары, жал ақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын -үй қызметі, жарықтандыру және басқа да себептердің салдарынан өндірістік уақытша тоқтап қалуының шығыстары т.б, жатады.

Жалпы алғанда, өндіріс есебін төрт негізгі кезеңге бөлуге болады:

- өндіріс түрлері бойынша «транзиттік» шоттарда субъекттің есепті кезеңнің барысында тікелей шығыстар туралы ақпараттарға шолу жасалады (негізгі, көмекіші т.б. өндірістері бойынша);

- «Үстеме шығыстардың»  шоттары бойынша субъектік үстеме  шығыстары жинақталып, олардың жалпы деңгейі туралы ақпараттар беріледі;

-  үстеме шығыстарын  белгіленген тәсіл (шаруашылық жүргізуші субъекттің есептік саясатында қаралған әдісі) бойынша негізгі, көмекші өндірістерге таратады;

-  «Транзиттік» шоттардағы жинақталған шығыстарды дайын өнім шотына есептен шығарып, дайын өнімнің нақты өзіндік құны қалыптасады, сондай-ақ аяқталмаған өндірістің де үлесі анықталып тиесілі саласына жатқызылады.

Үстеме шығыстарға өндіріске  қызмет көрсетумен және негізі және көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды тікелей дайын өнім түрлеріне (бірлігіне) жатқызуға болмайды[6].

Үстеме шығыстар, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады:

- кешендік сипаты - шығыстар құрамында барлық зкономикалық элементтер шығындары көрініс табады;

- екі және одан да  көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстарды тікелей белгілі бір бұйымға жатқызу қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің арасына таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады. Шығындарды жіктеу төмендегі 1-ші кестеде көрсетілген.