Өнеркәсіптік өнім өндірісіне кеткен шығындардың есебі мен аудиті

 

Кесте 1

Шығындарды жіктеу

 

Шығындар баптарының атауы

А. Құрал жабдықтарды пайдаланумен күтіп ұстау шығындары бойынша

Өндіріс жабдықтары мен көлік (транспорт) құралдарының амортизациясы.

Жөндеу қорына қаржы бөлу немесе өндіріс жабдықтарымен көлік  құралдарын жөндеу жөніндегі шығындары

Жабдықтарымен көлік құралдарын пайдалану  жөніндегі шығындары

Аспаптар мен ынғайластарлыған құралдырды (тектіктерді) жөндеу және қалпына келтіру

Құрал жабдықтармен байланысты басқада  шығыстары

Б. Үстеме шығындары

Цех аппараттарын ұстау, еңбек ақыдан аударымды қоса алғанда

Ғиматарттардың, қондырғылардың және де басқада мүліктердің амортизациясы.

Ғимараттардың, қондырғылардың жөндеу қорына аударымдар жасау немесе оларды жөндеу бойынша шығындары.

Ғимараттарды, қондырғыларды, инвентарларды  күтіп ұстау шығындары

Сынақтар, тәжірибелер зерттеулер жүргізу жөніндегі шығындары

Рационализаторлықпен өнер тапқыштық  жөнідегі шығынадары

Цехтар қызметкерлердің еңбегін  қорғау: қауіпсіздік техникасын құралдарын күтіп ұстау пайдалану және ағымдық  жөндеу жөнінде шығындары; желдеткішті  күтіп ұстау және ағымдық жөндеу жөніндегі шығындары; санитариялық тұрмыстық құрылғыларды күтіп ұстауға  арналған шығындары; арнаулы киім мен  бейтараптандырушы құрылғыларға арналған шығындары; еңбекті қорғау жөніндегі  басқада шығындары

Басқада үстеме шығындары (өндіріс  құралдары үшін жалға ақы төлеу, іссапар шығыстары, берілген кепілдіктер  үшін қызмет көрсету шығындары және өнім өндіру бойынша құрал жабдықтарды  жөндеу).

Өнімсіз шығындардың барлығы, оның ішінде: ішкі өндірістік себептері  бойынша тоқтап қалудан болған шығындар цехтарды сақтау кезінде материалдық  игіліктердің бүлінуінен болған шығындары; табиғи кему нормалардың шегінде  материалдық игіліктердің жетіспеуінен және аяқталмаған өндірістен болған шығындары; басқада өнімсіз шығындары.

Ескерту - [6] қайнар көзі негізінде құрастырылған

Техника ерекшеліктеріне  қарап үстеме шығыстарына қарап  өзгерістер енгізілуі мүмкін.

Үстеме шығыстарды тарату тәсілі өндірістің ерекшелігіне және есептік саясатына тәуелді болып  келеді. Негізінен ол шаруашылықтың  есеп саясатына сәйкес көрініс табады:

- өндіріс жұмысшыларының еңбекақысына пара-пар етіп (пролорииональды) таратылады;

- тікелей материал шығыстарына пара-нар етіп (пройорциональды) таратылады;

- өндірілген өнім санына немесе өнделген шикізаттын салмағына пара-пар етіп (прогюрциональды) таратылады;

- цех құнына пара-пар етіп (пролорционалды) (мысалға, қара металлургияда) немесе шикізат құны шегерілген цехтың өзіндік құнына пара-пар етіп (пропорциональды) (мысалға, жеңіл өнеркәсібі) таратылады;

- алдын-ала белгіленген шығындардың тұрақты коэффиценттері бойынша таратылады;

- басқа да тарату базалары бойынша таратылады (құрал-жабдықтың жұмыс сағатына және т.б.).

8400 – «Үстеме шығындар» бөлімшесі мынадай шоттардан тұрады:

8400 - «Үстеме шығындар», онда транзиттік әрі бір элементтік шоттарды есепке алатын үстеме шығындар тұрады, оның кұрамындағы;

8411 – «Материалдар» - үстеме шығындардағы материалдардың барлық түрлерін есепке алу үшін арналған;

8413  - «Қызметкерлердің еңбегіне еңбекақы төлеу» - жабдықтарға қызмет көрсетумен, оларды жұмысқа қосумен айналысатын жұмысшыларға және басқа жұмысшыларға сондай-ақ цех қызметшілеріне есептелген жалақыны есепке алуға арналған;

8413  - «Еңбекақыдан аударылатын аударымдар» — 8412 шотында есептелген еңбекақыдан жасалатын аударымдарды есепке алуға арналған;

8414  - «Негізгі құралды жөндеу» - өндіріс қызметінде пайдаланатын негізгі құралдарды жөндеу бойынша жұмсалған нақты шығындарды көрсету үшін арналған;

8415  - «Негізгі құралдардың тозуы және материалдық емес активтердің

Амортизациясы өндіріс қызметінде пайдаланатын материалдық емес

активтердің амортизациясының және неігзгі құралдардың тозуының есептелген сомасын көрсету үшін арналған;

8416  - «Тұрғын-үй қызметі» - тұрғын-үй қызметінің барысында тұтынылған кұнын көрсетуге арналған, оған қызмет көмекші өндірістен немесе сыртқы ұйымдардан да көрсетілуі мүмкін;

8417  - «Жалақысы» — өндірісте пайдаланатын негізгі құралдарды ағымдағы жалға беру бойынша жал ақысының сомасын көрсетуге арналған:

8418  - «Басқа да» — әлеуметтік сфераға (аясына) негізгі және көмекші өндірістердің көрсеткен қызметінің шығысын көрсетуге арналған.

Үстеме шығыстың аналитикалық (талдамалық) есебі келесі номенклатуралық бап үлгілері бойынша жүреді.

Мысалға, құрал-жабдықты пайдалану мен күтіп-ұстау шығыстары 2775360 теңге құраған (оның ішінде жөндеуге  1206000 теңге, негізгі құралдың тозу сомасына - 1129360 теңге, құрал-жабдықты күтіп-ұстауға, палайдалынған материалдар құнына  440000 теңге шығындар жұмсалған).

Жалпы, үстеме шығыстар негізгі жалақының денгейіне байланысты етіп таратылады, ол мынаны құрады:

- негізгі өдірісте жұмыс істейтін еңбеккерлердің жалақысы — 4929000 теңге: көмекші өндірісте жұмыс істейтін еңбеккерлердің жалақысы, 3190000теңге;

-  ақауды жөндеумен шұғылданатын еңбеккерлердің жалақысы — 72ООтеңге. Үстеме шығыстарының жалпы сомасы 3460700 теңге құраған (6236060-2775160). Тарату коэффициенті мынаған тең; 0,42586941 [3460700:(4929000+3190000+7200)].

Келтірілген мәліметтен үстеме шығысының әрбір тарату объектісің келетін сомасы:

• негізгі өндіріске - 2099110 теңге (4929000x0,4258694!);
• көмекші өндіріске - І35К523 теңге (3390000x0,4258694!);
• Ақауды жөндеу бойынша шығысқа - 3067 теңге (7200x0,42586941).
• Құрал-жабдықтарды пайдалану мен күтіп-ұстау шығыстарын ескере отырып таратылған үстеме шығыстар:
• негізгі өндіріске - 4098448 теңге (20941 10+1.999338);
• көмекші өндіріске - 2131635 теңге (1358523+7732);
• ақауды жөндеу бойынша шығыстарға - 5977 теңге (3067+2910).

Әрбір цехтың үстеме шығыстарын тек өзінде өндірілетін өнімнің өзіндік құнына ғана қосады.

Сонымен, егерде кәсіпорын күрделі құрылыс жұмыстарын жүзеге асыратын болса, онда үстеме шығыстарды тарату коэффиценті бойынша аяқталмаған құрылысқа да жатқыза алады, ал ол 2930 – «Аяқталмаған құрылыс» шотының дебеті және 8400 шотының кредиті бойынша көрініс табады.

 

 

2.    Негізгі өндіріс шығындарының  есебі

 

Өндіріс шығындарын есептеу үшін, 8110-«Негізгі өндіріс» бөлімшесінің шоттары қолданылады, олар түрлі мақсаттарға арналған.

Өндіріске жұмсалған барлық шығыңдарды қорытындылап (шолу) үшін 8110-«Негізгі өндіріс» шоты арналған. Осы шоттың 8111- «Материалдар», 8112 - «Өндіріс жұмысшыларының енбекақысы», 8113- «Енбек ақыдан аударылатын аударымдар»,  8114-«Үстеме шығыстары» жинақталады, содан соң жыл соңында 8110 «Негізгі өндіріс» шотында қорытындыланады.

Негізгі өндірістегі шығындар есебін ұйымдастыру 8110 «Негізгі өндіріс» шоты бойынша, өндірістің шығындар есебі төмендегі номенклатура баптары бойынша топтастырылып, әдетте, олар элементтерінің кескіні бойынша есепке алынады[7].

Материалдар, Шикі заттар мен материалдар - өнімін әзірлеу негізінде пайда болатын немесе осы әзірлеу (дайындау) кезінде қажетті компоненттер болып табылатын шикізат пен негізгі материалдарға жұмсалған шығындар. Осы жерде табиғи шикізаттардың құны (су шаруашылық жүйесінен субъектінің жинайтын, су үшін төлемі және де табиғи шикізат ресурстарын іздестіруге, барлауға, қорғауға, оларды пайдалану мен жанғыртуды ұйымдастыруға арналған мамандандырылған ұйымдардың шығындарын өтейтін басқа да төлемдері), арнайы мамандандырылған ұйымдардың жүргізетін жер арттырудың шаралары көрсетіледі.

Лимиттік –алу  карталары  және талап-накладнойы жұмсалған шикізат  пен негізгі материалдарды, сондай-ақ сатып алынған материалдарды  өндірісте есептен шығару үшін негіз  болып табылады. Осы құжаттардың  деректері цехтар (өндірістер), калькуляция  немесе есеп обьектілері бойынша  «Материалдардың шығыстарын тарату» деп аталатын талдамалық кестеге топтастырылады және «Цехтар бойынша шығындарының» ведомосы немесе осыған ұқсас есеп регистрлеріне (ведомостар, машимограммалар, карточкалар) жазылады.

Көмекші материалдар - тұрақты технологиялық процестерді қамтамасыз ету үшін негізгі материалдарды шығару кезінде пайдаланған көмекші материаддардың шығыны (технологиялық мақсаттарға пайдаланған көмекші материалдар). Бұндай көмекші материалдардың құны белгіленген шығыс нормасы бойынша өнімнің.

Субьектісінің өз транспортымен  және өз қызметкерлерінің күшімен жеткізілген  запастардың (шикізаттар, материалдар, сатып адынған бұйымдар және шалафабрикаттар) шығындары да өндіріс шығындарының тиесілі элементтеріне қосылады (еңбекақы төлеу шығындарына, жалақыдан  аударылатын аударымдар және т.б.).

Дайындау - көліктік  шығыстарына (ДКШ) шығынның келесі түрлері жатады: жабдықтау-сату ұйымдарына төленетін үстемелері (наценкасы); жүкті тасығаны үшін қосымша кіріс ақысы; субъектінің қоймасына материалдарды жеткізіп беру мен түсіру шығыстары; дайындау орындарында ұйымдастырылған агенттікті және қоймаларды, кеңселерді ұстау шығыстары; материалдарды тікелей дайындаумен байланысты іс-сапар шығыстары т.б.

Технологиялық мақсатқа арналған энергия мен отындар. Өндіріс процесінде тікелей жұмсалатын энергиялар (барлық түрі) мен отындардың шығындары.

Олардың шығысы есепте шикізаттар мен материалдардың шығысы сияқты көрініс  табады. Технологиялық мақсатқа отын шығындарына кәсіпорынның өзі өндірген отындардың құны да және басқа жақтан сатып алынған отындардың құны да енгізіледі: мартен, домен пештерінде агрегаттарды балқыту үшін, металл-прокаттық, ұсталық –штампылау,  престеу және басқа цехтарда қыздыру үшін, бұйымдарға технологиялық процесспен белгіленген байқау (сынау) жұмыстарын жүргізу үшін т.б.

Сондай-ақ кәсіпорынның технологиялық. двигательдік және басқа да өндірістік және шаруашылық мұқтаждарына жұмсалатын сатып алынған энергияның барлық түрлері. Кәсіпорынның өзі шығарған энергияның электрлік жаңа басқа  да түрлерін өндіруге, сондай - ақ сатып  алынған энергияны оны тұтынатын  жерге дейін трансформациялау мен  беруге жұмсалатын шығындар тиісті шығын  элементтеріне енгізіледі; табиғи кему нормалары шегінде материалдық  игіліктердің кем шығуы мен бүлінуінен болған шығындар. Кәсіпорын көлігімен  материалдық ресурстарды жеткізіп берумен байланысты шығындар (тиеу-түсіру жұмыстарын қоса алғанда) өндіріс шығындарының тиісті элементтеріне (еңбекақы төлеуге, негізгі қорлар амортизациясына  жұмсалатын шығындар, материалдық шығындар және т.б.), сондай-ақ материал ресурстарымен  құнына жеткізіп берушіден (жабдықтаушылардан) материалдық ресурстармен бірге  алынған ыдыстың құны оның бағасына енгізілген жағдайда жеткізіп берушілерден алынған материалдық ресурстардың ыдыстары мен бумаларын сатып  алуға жұмсаған кәсіпорындардың  шығындары да енгізіледі[8].

Өнімнің өзіндік құнына енгізілген материалдық шығындардан қайтымды қалдықтардың құны алынып тасталынады. Өндірістің қайтымды қалдықтары деп  өнім өндіру процесінде пайда болған, бастапқы ресурстын тұтыну сапасын (химиялық немесе физикалық қасиеттерін) толық немесе ішінара жоғалтқан  және соның салдарынан көтерінкі шығындармен (өз өнім шығара отырып) пайдаланылатын немесе негізгі мақсатқа мүлдем пайдаланбайтын шикізаттар, материалдар, шалафабрикаттар, жылу таратуыштар және басқа да материалдық ресурстар түрлерінің қалдықтарын айтамыз. Өнімнің басқа түрлерін өндіру үшін толық қанды материал ретінде белгіленген технологияға сәйкес басқа цехтарға, бөлімшелерге берілетін материалдық ресурстар қалдықтары қайтарымды қалдықтарға жатпайды. Сондай-ақ солай алынатын (ілеспе) өнімде қалдықтарға жатпайды, олардың тізбесі өнімнің өзіндік құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау мәселелері жөніндегі салалық әдістемелік ұсыныстарында белгіленеді.

Еңбекақы. «Еңбекақы» бабына өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен қызметшілердің сыйлық ақыларын қоса алғанда. Кәсіпорынның негізгі өндірістік қызметкерлердің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, ынталандырушы және өтемділік (компенсациялық) төлемдері, сондай-ақ кәсіпорынның штатында тұратын, негізгі қызметке жататын қызметкерлердің жалақысына жұмсалатын шығындардың құрамына мыналар енгізіледі;

- кәсіпорында қабылданған  еңбекақы төлеу жүйесімен және  нысанымен, сондай-ақ жеке еңбек  келісім шартына сәйкес лауазымды  айлық ақысы және тарифтік  мөлшерлемесі, еңбекке кесімді ақы  төлеу бағасы (расценкасы) арқылы  нақты орындалған жұмысқа есептелінген  жалақысы;