Өнеркәсіптік өнім өндірісіне кеткен шығындардың есебі мен аудиті

Баланс пассивтері оларды қайтару, төлеу уақытының мерзіміне  байланысты топтастырылады.

1.  Неғұрлым тезірек  төленуге тиісті міндеттемелер  – бұларға уақытында төленбеген  кредиторлақ борыш, қарыздар, басқа  да қысқа мерзімді міндеттемелер,  жұмыскерлермен олардың алған  қарыздары бойынша есеп айырысу көлемінен аықан мөлшерде жұмыскерлерге берілген қарыздар жатады.

2. Қысқа мерзімді міндеттемелер  – қысқа мерзімді несиелер  мен заемдер және жұмыскерлерге  арналған қарыздар.

3.  Ұзақ  мерзімді міндеттемелер  – ұзақ мерзімді несиелер мен  заемдер.

4. Тұрақты міндеттемелер  – пассивтің I бөлімінің «Меншікті капитал» баптары. Актив пен пассивтің балансын сақтау үшін бұл топтың жиыны баланс активінің  «Алдағы кезең шығындары» бабы бойынша сомағаа азайтылады.

Талданып отырған кәсіпорынның баланс баптарының осы мәліметтері  бойынша төлеу қабылеттілігі  болмаған.

Ең өтімді және тез өткізілетін  активтердің сомасы 18570 мың теңге, ал тез қайтарылуға тиіс және қысқа  мерзімді міндеттемелердің, яғни жалпы  ағымдағы активтер - 28075 мың теңге. Талданып отырған кәсіпорында төлем қаражаттарының айтарлықтай артықшылығы болған, оны 9-шы кестеден көреміз.

 

Кесте  9

Қарабұлақ ауылының Әкімшілігінің баланс пассивінің төлеу мерзімінің  шұғылдығы бойынша баптарының тобы

 

Пассив	2009	2010	2011	2010ж – 2009жылға қарағанда өзгеруі (-+)	2011ж – 2010жылға қарағанда өзгеруі (-+)
Неғұрлым тезірек: 1) Төленуге тиісті міндеттемелер	22352	26564	27562	4212	998
2) қысқа мерзімді міндеттемелер	5750	2250	2100	-3500	-150
3) Ұзақ мерзімді міндеттемелер	735	735	735	0	0
4)Тұрақты міндеттемелер	61756	58489	59439	-3267	950
Жиыны	90566	88338	89836	-2228	1498
Ескерту – [11] қайнар көзі  негізінде құрастырылған

 

Жалпы алғанда баланс активі мен пассиві баптарының I және II топтарын салыстыру ағымдағы өтімділікті  анықтауға мүмкіндік береді. Ол қарастырылып отырған мезгілге жақын уақыттағы  кәсіпорынның төлем қабылеттілігін көрсетеді. Баланс активі мен пассивң  баптарын салыстыру кісіпорынның иеленушілері алдындағы міндеттемелерін жаба алу мүмкіндігін көрсетеді.

 Бұл кәсіпорында шикізат, материал, жинақ бөлшектер, дайын өнімнің шектен тыс қорлары барлығына байланысты болады. Бұл шығындардың негізделмеуі ақырында ақша қаражатының жетіспеуіне әкеледі.

 

Кесте 10

Қарабұлақ ауылының Әкімшілігінің ағымдағы активтерінің өтімділік көрсеткіштері

 

№	Көрсеткіштер	2009	2010	2011	2010ж – 2009жылға қарағанда өзгеруі (-+)	2011ж – 2010жылға қарағанда өзгеруі(-+)
1.	Ағымдағы активтер мың теңге, оның ішінде:	13781	21956	30170	8175	8214
1.1	Ақша қаражаттары және қысқа мерзімді қаржылық салымдар	1463	1425	1376	-38	-49
1.2	Дебиторлық борыш және басқа да активтер	1165	2914	4516	1749	1602
1.3	Алдағы кезең шығындарынсыз  материалдық салымдары	11153	17617	24116	6464	6499
2.	Қысқа мерзімде міндеттемелер  оның ішінде:	4643	9681	15970	5038	6289
2.1	Қысқа мерзімді несиелер	-	-	-	-	-
2.2	Кредиторлық борыш	4294	8081	12431	3787	4350
2.3	Басқа да ағымдағы міндеттемелер	349	1600	4100	1251	2500
3.	Өтімділік көсеткіштері	-	-	-	-	-
3.1	Абс-тік өтімділік коэффициенті	0,315	0,147	0,086	-0,168	-0,61
3.2	Аралық өтімділік коэффициенті	0,566	0,448	0,368	-0,188	-0,08
3.3	Жалпы өтімділік коэффициенті	2,968	2,268	1,879	-0,700	-0,389
Ескерту – [11] қайнар көзі  негізінде құрастырылған

Жоғарыдағы кестенің мәліметтері бойынша 2010 жылы – 2009 жылға қарағанда өтімділік бір шама төмендегенін көрсетеді. Осылай, абсолютті өтімділік коэффициенті 1,168 пунктке төмендеді, ал 2011 жылы – 2010 жылға қарағанда 0,061 пунктке төмендеген, және ағымдағы жалгерлік 2010ж – 2009 жылға қарағанда 0,700 пунктке, ал 2011 жылы – 2010 жылға қарағанда 0,389 пунктпен төмендегенін көреміз.

Кәсіпорынның  төлем қабылеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз  байланысты болады. Сол себепті нарық  экономикасы жағдайында оған көп  көңіл бөлінеді.

«Төлем қабылеттілігін - компанияның ұзақ мерзімді қарыздарын уақыты келген кезде өтеу қабылеттілігін анықтау үшін бағалайды».

Қарыздарды өтеу үшін құралдар сонымен бірге кәсіпорында бар  тауарлар – материалдық құндылықтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын  ақша қаражатын алады. Өтімділіктің әр түрлі көрсеткіштері тек өтімді қаржыларды есепке алудың әр түрлі  дәрежесінде кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын жан – жақты  сипаттап қана қоймай, сонымен бірге  талдау хабарламаларының әр түрлі сыртқы пайдаланушыларының мүдделеріне жауап  береді.

Жоғарыда айтылғандарды  қортындылай келе, кәсіпорынның төлем  қабылеттілігі деп, оның дер кезінде  өзінің барлық міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын түсіну керек деп есептейміз. Қарыздарды өтеу үшін құралдардың айналымы кезінде ақшаға айналуы керек дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3  Өнеркәсіптік  өнім  өндірісіне   кеткен   шығындардың   аудиті

3.1  Өндіріс   шығындарын  төмендетудің  негізгі бағыттары

 

 

Шығындарды жүйелі  түрде  төмендету – кәсіпорындардың  жұмыс  істеу тиімділігін  арттырудың негізгі құралы  болып  табылады. Нарықтық  экономика жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға  жатпайды[14].

Ұлттық  экономиканың барлық  салаларында  өндіріс  шығындарын  төмендетудің  мына  төмендегі  негізгі  бағыттарын  айтуға  болады:

1) ғылыми – техникалық  прогрестің жетістіктерін  пайдалану;

2) өндіріс  және еңбекті   ұйымдастыруды  жетілдіру;

3) экономикалықпроцестерді   мемлекет тарапынан  реттеу.

Ғылыми – техникалық  прогрестің жетістіктерін іске асыру  – бұл  бір  жағынан өндіріс  қуатын, шикізат және материалдар, оның  ішінде  отын – энергия  ресурстарын  көп пайдалану, ал екінші жағынан  тиімді жаңа машиналарды, жаңа технологиялық  прогрестерді  іске  асыру.

Шығынның белгілі бір  мөлшерін мейлінше тиімді ету шаруашылықты жұргізудің әр түрлі мәселелерін  шешуге келгенде  басты  талап  осы  болып  отыр. Тек қанша  өнім  өндірілгендігінің ғана емес, оны өндіруге қанша еңбек  жүмсалғандығының  да  маңызы  зор.

Мәселенің  бұлайша қойылуы  мынаны  аңғартады: шикізат пен  материалдарды жұмсай  отырып немесе машиналар мен механизімдерді пайдалана  отырып, шикізаттардың әрбір бөлігін  неғұрлым көп өнім алуға, әрбір  станок пен технологиялық процестердің түсімін өсіруге, шығындарын  бүйымдардың  өзіндік құнын төмендетіп, кәсіпорындардың  пайдасын  көбейтуге, өндірістің тиімділігін  арттыруға жету  керек.

Егер кәсіпорын ұжымдарының  ішкі  шаруашылық  резервтерін  тауып, пайдалануының  негізгі  бағыттарын  қорытындылауғы талпыныс жасалса,  онда оларды үш топқа бөлуге болады. Өндіріс  тиімділігі, біріншіден,  негізгі  өндіріс  қорлардың  пайдалануын  жақсартудың,  екіншіден,  айналмалы  өндіріс  қорларды  неғұрлым  тиімді  пайдаланудың  және  үшіншіден,  қазіргі  еңбек  шығындарының  нәтижелілігін  жақсартудың  есебінен  арттыру.

Өндірісті  және  еңбекті  ұйымдастыруды  жетілдіруге  келсек,  онда  бұл  процесс  ысырапты  қысқарту  есебімен  шығындарды  үнемдеумен  қатар  барлығы да  тәжірибе  жүзіндегідей  болады,  яғни  нақты  еңбектің  шығынын  үнемдеу. 

Қазіргі кезде нақты еңбекті  үнемдеудің экономикалық  дамуы  қоғамдық  еңбекті  үнемдеумен салмақты  нәтиже  береді. Қазіргі  таңда  өндірісті  ұйымдастыруды жетілдірудің екі негізгі материалдық –  техникалық  жабдықтармен  қамтамасыз ету, экономикалық  жағынан  ынталандыру  және  т.б.  көптеген  жүйелер. 

Өндіріс шығындарын  төмендетуде  мемлекеттік  ғылыми – техникалық  прогресс  жөніндегі  бағдарламалары  мен  мемлекеттік стандарттар  елеулі  орын  алады.

Өнімнің  өзіндік құнын  арзандату -  еңбек  өнімділігін  арттырудың  шартқа айналған объективті бейнесі, экономикалық заң әрекетінің  нақты  нысаны, осыған  сәйкес  өндірістік  болып  отырады.  Өзіндік  құнның  арзандау  көрсеткіштері  өндіргіш күштердің дамуына  сәйкес  өткен  және  кәсіргі  еңбектің  ұнемделу  дәрежесін  бейнелейді.

Өзіндік құнды  кемітудің  басты факторлары:

1) өндірістің техникалық  денгейін көтеру;

2) өндірістің  материал,  отын  энергия  және еңбек   сиымдылықтарын  төмендету;

3) басқару  және еңбекті   ұйымдастыруды  жетілдіру;

4) технологиялық  процестерді   қуаттылықпен  негізгі  қорларды  пайдалануды  жақсарту, т.б.

 Кәсіпорынның басқарушы  есебі, есептің бір бөлігі ретінде, жіктеумен, жазумен, таратумен, талдап қорытумен, ағымдағы және  жорамалданған шығындар бойынша есеп берумен байланыс жүреді. Басқарушы  есебі салаға, сала  ішіндегі салаға, қызмет трлеріне, кәсіпорынға  лайықтап  шығындарды есепке алудың және өнімнің, жұмыстар мен  көрсетілетін  қызметтердің өзіндік  құнын  есептеп шығарудың  жүйелі  әдістерін талдап енгізуді көздейді. Мұнда  цехтар, функционалдық  бөлімшелер, жауапты адамдар, қызмет түрлері,  бұйымдар,  кезеңдер  және  басқа  да көрсеткіштер  бойынша  шығындарды  есепке  алу және  өнімнің  өзіндік  құнын  алдын  ала  есептеп  шығару жүзеге  асырылады.  Басқарушы есеп  келесі  кезеңдерге  өнімнің  өзіндік  құнын,  стандарттық  немесе  өзі қалайтын  өзіндік  құнды  болжайды,  түрлі  кезеңдер  ішіндегі  элементер мен  баптар  бойынша өзіндік  құнды  салыстыруды  жүзеге  асырады  және түрлі жағдайлардағы өнімнің өзіндік  құн  бойынша  бар  нұсқауларға  талдау  жасап,  кәсіпорынды  басқару органдарына  өзіндік құн туралы  деректер береді.  Бұл  деректер осы органдар үшін  ағымдық  және  болашақ операцяларды  бақылауды  жүзеге  асыру  құралы  болып  табылады. Кәсіпорынды  басқарудың  екі  нұсқасын  кездестіруге  болады[15].

Бірінші  нұсқада тек  есептік  функция  орындалады:  жауапкершілік  орталығы  бойынша  өндіріске кеткен шығындарының  есебін  жүзеге  асырады және  өнімнің, жұмыстың  және  қызметтің  өзіндік құнын  калькуляциялайды.

Ал  екінші  нұсқада  таза  есептік  функциямен  қатар  өндіріске  кеткен  шығындардың  сметасын  жасауды, сондай – ақ  норматив пен  нормны  әзірлеуді  жүзеге асырады, яғни кәсіпорынның барлық нормативтік шаруашылығын жүргізіп, жасалған шығындарды талдап, оларды стандартпен  салыстырып, өнімнің өзіндік құнын  болжайды. Бухгалтерия жұмысын осылайша  ұйымдастыру кәсіпорынды  басқару  жүйесінің  бір бөлігі  болып  саналады.  Шетел  кәсіпорындарында тап  осындай  нұсқа  өте  жиі  кездеседі  және  ол  басқарушы  есеп  деп  аталады. Қаржылық  және  өндірістік  есебін  салыстыру 11- шы кестеде көрсетілген.

 

Кесте  11

Қаржылық  және  өндірістік  есебін  салыстыру

 

Салыстыру  аясы	Қаржылық  есебі	Басқару  есебі
Ақпаратты пайдаланатын  негізгі  тұтынушылар	Шаруашылықтан тыс  ұйымдармен  жеке тұлғалар	Фирма ішіндегі әртүрлі  деңгейдегі басқарушы тұлғалар
Бухгалтерлік  есеп  жүйесінің  түрлері	Екі жақты  жазба жүйесі	Екі  жақты жазба жүйесімен  шектелмейді,  яғни  нәтиже  беретін  кез  келген  жүйесі  пайдаланылады
Таңдау  еркіндігі	Бухгалтерлік  есептің жалпы  қабылданған  белгілерін  міндеті  түрде басшылыққа  алу	Нормалар мен шектеулер  жоқ  бірден  бір  өлшем – жарамдылығы
Пайдаланылатын өлшемдері	Шаруашылық жағдайының  фактісі  пайда болған тұсында әрекет етіп тұрған  ақша  бірлігінің  бағамы  бойынша	Кез – келген лайықты  ақшалай  немесе натуралыды өлшемі: адам – сағаты,  машина сағаты және т.б. Егер доллармен  жүзеге асырылса, онда доллардың іс жүзіндегі немесе болашақтағы құны пайдалануы  мүмкін
Талдаудың  негізгі  объектісі	Шаруашылық бірлігі тұтас алынған	Шаруашылық бірлігінің тұрақты  емес негізе жасалуыда  мүмкін
Есеп  беру  жиілігі	Тұрақты негізде, кезеңдігі бойынша	Қажет болған жағдайда,  тұрақты  емес негізде  жасалуыда мүмкін
Сенімділік  дәрежесі	Объектілігі талап етіледі: кезеңдігі  бойынша өткен жағдайлар мен  фактілерді   сипаттайды	Жоспарлау мақсатына  тікелей байланысты болып келеді; бірақ қажет кезде  дәл деректерде пайдаланылады;
Ескерту – [16] қайнар көзі негізінде құрастырылған