Конспект лекций по истории Беларуси

Гісторыя як навука. Крыніцы вывучэння. Канцэпцыі гістарычнага працэсу. Гісторыя (ад грэч. historіа) - расказ аб прошлым, зведаным. Гісторыя (гістарычная навука) уяўляе сабой комплекс сацыяльна-гуманітарных навук, якія вывучаюць прошлае чалавецтва ва ўсёй яго канкрэтнасці і разнастайнасці. Як комплекс навук гісторыя ўключае ў сябе такія спецыяльныя дысцыпліны, як археалогія і этнаграфія, навукі, якія вывучаюць гісторыю розных бакоў навукі і тэхнікі (гісторыя матэматыкі, гісторыя фізікі, гісторыя радыётэхнікі і электронікі і г.д.) і розных галін культуры (гісторыя тэатра, гісторыя архітэктуры, гісторыя музыкі і г.д.). Гісторыя ўваходзіць у групу сацыяльна-гуманітарных навук, якія вывучаюць той ці іншы рэгіён (афрыканістыка, балканістыка і г.д.), народ (беларусазнаўства, русістыка, сіналогія і г.д.) ці групу народаў (славяназнаўства). Устанаўленне заканамернасцей гістарычнага развіцця дасягаецца шляхам выяўлення і даследавання фактаў, падзей і працэсаў. Канкрэтна-гістарычны, факталагічны матэрыял з'яўляецца базай гістарычнай навукі, а калі яго няма, то і няма гісторыі як навукі. Усілу сваёй спецыфікі гісторыя адказвае на пытанні аб тым, што, калі, дзе, чаму і пры якіх абставінах здбылося, якія этапы прайшло ў сваім развіцці і чым стала сёння з пункту гледжання гістарычнага вопыту. Гісторыя - складаная, шматгаліновая навука аб прошлым, зведаным, аб тым, калі ўзнікла чалавечая цывілізацыя на нашай Планеце, якія этапы яна прайшла ў сваім развіцці, які агульнацывілізацыйны вопыт набыла і як яна крочыць у будучыню сёння. Калі філасофію па праву называюць "царыцай навук", то гісторыю можна не з меншымі падставамі назваць адной з найважнейшых навук, бо ў ёй калектыўны розум і вопыт чалавецтва, а важней за гэта нічога ў свеце няма. Гістарычная навука адносіцца да сістемы грамадазнаўства і выконвае важныя сацыяльныя функцыі. Першай функцыяй гісторыі, як навукі, з'яўляецца пазнавальная, альбо інтэлектуальна-развіваючая функцыя. Працэс гістарычнага пазнання грунтуецца на тэорыі гістарычнага пазнання, якой уласцівы такія якасці як сістэмнасць, упарадкаванасць, доказнасць і заканамернасць. Таму вывучэнне гісторыі развівае інтэлект асобы, яе здольнасці да самаразвіцця і самарэалізацыі ў творчай дзейнасці. Другая функцыя гісторыі - практычна-палітычная. Сутнасць гэтай функцыі заключаецца у наступным: гістарычная навука дапамагае палітыкам і дзяржаве ў выпрацоўцы збалансаванай палітыкі, накіраванай на далейшы прагрэс краіны. Палітыкам трэба памятаць, што гісторыя заўседы шматварыянтна пры выбары чалавекам дзеяння, але яна адзіна магчымая як адбыўшаяся падзея. Гісторыя, вывучаючы заканамернасці выбару, дапамагае палітьікам прьімаць рашэіші на карысць усяго грамадства. Да ліку важных можна аднесці і светапоглядную функцыю гістарычнай навукі. Светапогляд асобы - гэта сістэма навуковага асэнсавання свету, ролі і месца чалавека ў гэтым свеце. Уплыў на светапогляд аказваюць усе навукі, але яны заўседы абапіраюцца на высновы гістарычнай навукі, якая з'яўляецца фундаментам усяго грамадазнаўства.

Рэалізацыя гісторыяй сваіх функцый забяспечваецца навуковай метадалогіяй. Метадалогія гісторыі - гэта навука аб спосабах вывучэння і тлумачэння мінулага. Асноўнае месца ў метадалогіі належыць тэорыі і прынцыпам гістарычнага пазнання. Тэорыя гістарычнага пазнання вырашае праблему сутнасці гістарычнага працэсу, абгрунтоўвае перыядызацыю гісторыі, вывучае заканамернасці грамадскага развіцця. Прынцыпы гістарычнага пазнання - гэта навуковыя сродкі, з дапамогай якіх распрацоўваюцца тэорыі і канцэпцыі гістарычнай навукі. Асноўнымі прынцыпамі метадалогіі гісторыі з'яўляюцца такія прынцыпы як аб'ектыўнасць, гістарызм, сістэмнасць і крытычнасць.

Гісторыя Беларусі вывучаецца на аснове разнастайных гістарычных крыніц. Да ліку асноўных можна аднесці археалагічныя, пісьмовыя і этнаграфічныя крыніцы. Менавіта археалагічныя крыніцы даюць уяўленне аб жыцці чалавека таго часу, калі не было пісьменнасці. Пісьмовыя крыніцы - летапісы Старажытнай Русі, беларускія летапісы і хронікі; «летапіс Быхаўца», «летапісец Красінскага», «Патрыяршы летапісец», «летапіс Аўраамкі», «Хроніка вялікіх князеў Літоўскіх», «Баркалабаўскі летапіс», Літоўская метрыка; статыстычныя зборнікі, матэрыялы перапісаў і г.д. – з’яуляюцца асновай беларускай гістарычнай навукі і складаюць яе фундамент. Да дадатковых гістарычных крыніц можна аднесці вусную народную творчасць - быліны, казкі, песні, прыказкі і прымаўкі, дзе змяшчаецца багаты матэрыял аб жыцці беларусаў; лінгвістычныя крыніцы - мову, назвы гарадоў і паселішч, мясцовасцей і г.д., што таксама дапамагае высветліць многія старонкі нашай гісторыі. Гісторыя XX ст. адлюстравана ў пісьмовых крыніцах і дакументах органаў улады, у перыядычным друку, мастацкай літаратуры, мемуарах, кінафотадакументалістыцы і перыядызацыя гісторыі Беларусі.

Сучаснае грамадазнаўства выкарыстоўвае дзве метадалагічныя канцэпцыі, якія тлумацаць развіццё сусветнай гісторыі. Першая канцэпцыя была распрацавана К.Марксам, Ф.Энгельсам і У.Леніным. Яна атрымала назву тэорыі фармацыйнага развіцця грамадства. Сутнасць гэтай тэорыі заключаецца ў наступным: у сусветнай гісторыі чалавецтва прайшло наступныя фармацыі - першабытнаабшчынную, рабаўладальніцкую, феадальную, капіталістычную і часткова камуністычную ў перыяд існавання сістэмы сацыялізму. У аснову гэтай перыядызацыі К.Маркс паклаў спосаб вытворчасці матэрыяльных багаццяў, які выкарыстоўваўся грамадствам на працягу цэлай гістарычнай эпохі. Другая канцэпцыя была распрацавана такімі даследчыкамі з ліку гісторыкаў, філосафаў і сацыёлагаў, як М.Вебер, О.Шпенглер, К.Ясперс, А.Тойнбі, М.Данілеўскі, М.Кандрацьеў, П.Сарокін і інш. Гэтыя даследчыкі ХІХ-XX ст. ст. даказвалі, што гісторыя грамадства звязана найперш з развіццём рэлігіі, культуры, духоўнасці; з індывідуальнасццю і непаўторнасцю чалавечай асобы, такімі нематэрыяльнымі паняццямі як «дух народа» ў той ці іншы гістарычны перыяд. Такі падыход да тлумачэння гісторыі атрымаў назву цывілізацыйнага.

Паняцце “Гістарыяграфія”. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі. Гістарыяграфія (ад гісторыя + грэч. grapho пішу, літаральна — апісанне псторыі). 1) У шырокім сэнсе — гістарычная навука (такое азначэнне сёння ўжываецца рэдка). 2) Гісторыя гістарычнай навукі. 3) Сукупнасць гістарычных даследаванняў, аб'яднаных агульнымі рысамі: нацыянальнымі (беларуская, польская, расійская і інш.), тэарэтычнымі (ліберальнабуржуазная, марксісцкая, дэмакратычная і т.д.), тэматычнымі і храналагічнымі (гістарыяграфіі ВКЛ, канфесіянальных дачыненняў, запрыгоньвання сялянства і інш.). Гістарыяграфія як навуковая дысцыпліна вывучае заканамернасці працэсу назапашвання гістарычных ведаў, навуковага даследавання жыцця грамадства. Яе асноўныя аспекты: вывучэнне арганізацыі гістарычнай навукі (даследуе пытанні падрыхтоўкі кадраў, сістэмы навуковых устаноў, функцыяніравання архіваў, публікатарскай дзейнасці і т.д.); даследчыцкая праблематыка (паказвае развіццё навуковага пазнання гістарычнага мінулага); тэарэтычная база даследаванняў (выяўленне, якім чынам тыя ці іншыя тэарэтычныя канцэпцыі скарыстоўваюцца ў працы даследчыка, уздзейнічаюць на фарміраванне навуковых школ, плыняў); выяўленне ўплыву палітычнай сітуацыі на канцэптуальную пазіцыю навукоўца. Вывучэнне гісторыі гістарычнай навукі адлюстроўвае аб'ектыўныя патрэбы навукі ў пазнанні самаго сябе. Такое вывучэнне дае інфармацыю пра шлях, які прайшла гістарычная навука, дазваляе ўдакладніць кірункі яе далейшага развіцця. Фарміраванне гістарыяграфіі на Беларусі адносіцца да пач. 1920-х гадоў. У 1920-30-я гады з'явіліся працы праблемнага характару, у якіх аналізаваліся вынікі вывучэння гісторыі Беларусі, бальшавізму, рэвалюцыйнаму руху, Кастрычніцкай рэвалюцыі, ідэйнатэарэтычнай барацьбы (У.М.Ігнатоўскі, У.І.Пічэта, І.П.Ашаровіч, В.К.Шчарбакоў і інш.). Значны матэрыял па гісторыі навукі ў 19 - пач. 20 ст. ёсць у працы А.Цвікевіча «Западноруссизм»: Нарысы з гісторыі грамацкай мыслі на Беларусі ў XIX і пач. XX в.» (1929, 2е выд. 1993). У пасляваеныя гады ў зборніках, прысвечаных юбілейным угодкам БССР, друкаваліся кароткія гістарыяграфічныя нарысы, падводзіліся вынікі вывучэння археалогіі і гісторыі Беларусі, аналізаваліся падрыхтоўка кадраў і дзейнасць н.д. устаноў (Я.М.Карпачоў, І.С.Краўчанка, М.Б.Біч, І.Я.Марчанка, А.П.П'янкоў, У.М.Перцаў, З.Ю.Капыскі і інш.). Асноўная ўвага была сканцэнтравана на асвятленні асобных праблем (праблемная гістарыяграфія: М.Б.Біч, Г.Я.Галенчанка, А.П.Грыцкевіч, Н.В.Каменская, В.І.Мялешка, П.Ц.Петрыкаў, П.А.Селіванаў, доктарскія і кандыдацкія дысертацыі Э.Р.Іофе, Г.А.Каханоўскага, У.М.Міхнюка, Н.І.Стужынскай і інш.). Выдадзены манаграфіі пра Перцава, Пічэту, Ігнатоўскага і інш. Даследавалася дзейнасць Інстытута беларускай культуры, Акадэміі навук Беларусі, Інстытута гісторыі АН Беларусі, БДУ і Гродзенскага універітэта, Мінскага педагагічнага інстытута. Распрацоўваліся пытанні крыніцазнаўства, архіўнага будаўніцтва, археаграфіі (З.Ю.Капыскі, А.І.Азараў, М.М.Улашчык), гісторыі краязнаўства (Г.А.Каханоўскі), археалогіі (В.С.Вяргей), этнаграфіі (В.К.Бандарчык), усеагульнай гісторыі (Ф.М.Нячай, Л.М.Шнеерсон, Г.М.Ліўшыц). Сфарміраваўся новы кірунак — вывучэнне немарксісцкай гістарыяграфіі. Работы, прысвечаныя гэтай тэматыцы, нясуць на сабе адбітак часу, выяўляюць тэарэтычнаметадалагічныя пазіцыі аўтараў, дазваляюць больш поўна зразумець гістарыяграфічную сітуацыю (І.А.Брадко, М.Л.Іваноў, В.П.Раманоўскі, А.В.Сямёнава). У 1980-я гады падрыхтавана манаграфія, прысвечаная гісторыі навукі ў міжваенны перыяд (Міхнюк), абаронены кандыдацкія дысертацыі, прысвечаныя развіццю гістарычнай навукі ў пасляваеныя гады (В.Ц.Леанавец, Л.П.Храпко, І.І.Шаўчук). Зроблена спроба перыядызацыі гістарычнай навукі ў паслякастрычніцкі перыяд (П.Ц.Петрыкаў), комплексна даследуецца гістарыяграфічны працэс у 18 - пач. 20 ст. на Беларусі (Дз.У.Караў).

Першыя пасяленнi чалавека на тэрыторыi Беларусi. Жыццё ва ўмовах першабытнага ладу. Самыя старажытныя стаянкi першабытных людзей на тэрыторыi Беларусi датуюцца 26-23 тыс. да н. э. Гэта стаянка Юравiчы Калiнкавiцкага раёна на р. Прыпяць i стаянка Бердыж Чачэрскага раёна на р. Сож. У вынiку археалагiчных раскопак вычонымi знойдзены рэшткi паглыбленых у зямлю жыллёвых памяшканняў (паўзямлянак) авальнай формы з вогнiшчам пасярэдзiне. З прылад працы: ножападобныя пласцiны, скрабкi, разцы, крамяневыя наканечнiкi. Унiкальнай знаходкай ст. Юравiчы з'яўляецца вялiкi крамянёвы клiнок-кiнжал i кавалак арнаментаванай косцi. Вучонымi пры даследаваннi стаянак знойдзены рэшткi першабытнага быка, дзiкага каня, пясца, 20 мамантаў. Тагачасны чалавек умела прыстасоўваўся да прыродных умоў на тэрыторыi Беларусi. Большасць сваiх патрэб (у ежы, вопратцы) чалавек задавальняў у час палявання. Паляванне - галоўны занятак першабытных людзхей. Паляванне - гэта пошук i праследванне дзiкiх звяроў i птушак з мэтай iх здабычы. Спосабы паляваня: высочванне; аблава; аблава з пагонкай. Пры паляванні ўжывалiся: палкi, камянi, драўляныя дубiны, крамянёвыя ручныя секачы. Пазней: кап’ё, дроцiк, лук. На каго палявалi: мамант (ежа, вопратка, матэрыял для пабудовы жылля), дзiкi конь, шарсцiсты насарог, буры мядзведзь, паўночны алень, бабёр, выдра, пясец i г. д. Акрамя палявання першабытны чалавек займаўся: рыбалоўствам; збiральнiцтвам (збор ядомых раслiн, клубняў, карэнняў i г. д.). Рыбалоўства i збiральнiцтва заўсёды было дапаможным заняткам першабытных людзей. Паляванне i рыбная лоўля застаўляла чалавека вывучаць i дасканальна ведаць норавы, звычкi i павлдзiны звяроў i рыб. Паляванне, рыбная лоўля i збiральнiцтва ўяўляе сабой прысвойваючы тып гаспадаркi, якi непадзельна панаваў на ранняй стадыi першабытнага ладу.

У часы позняга палеаліта  з’явіліся рэлігія і мастацтва. Першымі формамі паганскіх вераванняў былі фетышызм, анімізм, татэмізм, магія і інш. Анімізм (паходзіць ад лацінскага слова anima ў значэнні дух, душа) - сістэма ўяўленняў і вераванняў аб духах і душы як вызначальных пачатках свету і чалавечага жыцця. Анімістычныя вобразы (душы, духі, дэманы, чэрці і інш.) узніклі як увасабленне незразумелых стыхій, што пагражалі чалавеку; з'яў і працэсаў, непасрэдна звязаных з яго існаваннем. Пры гэтым духі надзяляліся чалавечымі рысамі і якасцямі. Абрады, дзеянні або слоўныя формулы-заклінанні, звязаныя з верай у звышнатуральныя здольнасці чалавека ўздзейнічаць на сілы прыроды, лёс, істоты і прадметы, называюцца магіяй, або чарадзействам. У аснове магіі ляжала ўяўленне, што пэўнае дзеянне выклікае адпаведную жаданую з'яву. Магія была белай, што заклікала да бога, і чорнай, што звярталася да "нячыстай" сілы. Найбольш пашырана была магія лячэбна-засцерагальная (знахарства, замовы), гаспадарчая, любоўная, шкоданосная і інш. Рэшткі магічных вераванняў існуюць і ў наш час. Культ неадушаўлёных прадметаў - фетышаў, якія, паводле ўяўленняў вернікаў, надзелены звышнатуральнымі ўласцівасцямі, называецца фетышызмам. Амулеты ў выглядзе мядзведжых іклаў з прасвідраванымі дзеля падвешвання адтулінамі знойдзены, напрыклад, у Ваўкавыску ў культурным пласце Х ст. Пад татэмамі звычайна разумеюць комплекс вераванняў і абрадаў, звязаных з уяўленнем пра роднасць паміж групай людзей і татэмам - пэўным відам жывёл, раслін, радзей - з'яў прыроды ці неадушаўлёнымі прадметамі. Татэма паважалі, часам абагаўлялі, не прычынялі яму шкоды. Дзеля задобрывання татэма-жывёлы выконвалі спецыяльныя магічныя абрады, песні-заклінанні, татэмныя танцы, у якіх звычайна імітаваліся паводзіны татэмаў.

У IV тысячагоддзі да н. э. з Усходу на тэрыторыю Беларусі прыйшлі плямёны фіна-угорскай групы. Іх дачыненні з мясцовым насельніцтвам засталіся нявысветленымі. Аднак вядома, што фіна-угорцы пакінулі нам у спадчыну шмат тапанімічных помнікаў - назваў рэк і азёр (напрыклад, рэкі Нарва, Нараў, возера Нарач і інш.). Па свайму цывілізацыйнаму ўзроўню паляўнічыя фіна-угорцы былі не вышэй, а можа, нават і ніжэй абарыгенаў, старажытнейшых насельнікаў Беларусі. На мяжы 3-2 тысячагоддзяў да н. э. індаеўрапейская групоўка балтаў прыйшла на Беларусь, што прывяло да карэннай змены этнічнага складу яе насельніцтва. Балты змяшаліся з абарыгенамі-еўрапеоідамі, вялі ў асноўным вытворчую гаспадарку, але ў нашых суровых умовах стварыць высокую цывілізацыю ім доўга не ўдавалася.

Заключным этапам першабытнасці  на тэрыторыі Беларусі стаў жалезны  век (з VIII-VII cтст. да н. э. па IV-V стст. н. э.), які найперш характарызаваўся з'яўленнем і шырокім распаўсюджаннем металургіі, вырабам з жалеза прылад працы і зброі. Жалеза выплаўлялі з мясцовай сыравіны - балотнай руды (і сёння на карце Беларусі засталося шмат вёсак з назвай Рудня). Аснову гаспадаркі насельніцтва эпохі жалеза складалі земляробства і жывёлагадоўля, якія дапаўняліся рыбалоўствам, паляваннем, збіральніцтвам. Пераважала падсечнае земляробства. Жалезная сякера і саха з жалезным нарогам, рала з наральнікам, сярпы і косы дазволілі значна павялічыць плошчы, занятыя пасевамі, забяспечыць прадуктамі харчавання людзей і грамадскі статак і, акрамя таго, утварыць пэўныя запасы. Удасканальваліся і іншыя заняткі насельніцтва, з'явіліся неабходныя ў вытворчасці і побыце нажніцы, абцугі, напільнікі, пілы і інш. Палепшылася апрацоўка дрэва, з'явіўся новы, больш дасканалы інструментарый, пашырыўся тавараабмен.

Асноўныя заняткі, быт і звычаі балцкіх плямён. Пачынаючы з канца III тысячагоддзя да н. эры і да IV-VI ст. н. эры этнічны склад насельніцтва Беларусі поўнасцю змяніўся. У гэты час на усёй тэрыторыі Беларусі рассяліліся індаеўрапейцы. Паходжанне тэрміна “балты” звязваюць з лацінскай назваю вострава на поўначы Еўропы (Baltia). У пісьмовых крыніцах балты упершыню згадваюцца Тацытам (I ст. н.э.) у сувязі з промыслам бурштыну. Тагачасныя балты подзяляліся на заходніх (прусы, ятвягі, курты, галінды, скальвы); усходніх (літва, аўкштайты, жэмайты, латгалы, земгалы і інш.) і дняпроўскіх (вычляненне іх можна правесці толькі археалагічна). Абагульняючы тэрмін “балты” быў уведзены ў навуковы ўжытак нямецкім лінгвістам Г.Несельманам толькі ў 1845 г. Пытанне аб прарадзіме балтаў навукоўцамі канчаткова не высветлена, але часцей за іншыя, сустракаюцца меркаванні, што на тэрыторыю Беларусі яны прыйшлі з Сярэдняга Падняпроўя. Балты стаялі на больш высокім узроўні сацыяльна-эканамічнага развіцця, чым іх папярэднікі – фіна-угры і таму паступова асімілявалі апошніх, навязаўшы апошнім сваю мову і культуру. Пасяленне балтаў на тэрыторыі Беларусі супала з пачаткам новай эпохі (каменны век саступае месца бронзаваму веку (III-II тыс. гг. да н.эры-I тыс.гг. да н.эры). Старажытная эканоміка, заснаваная на рыбалоўстве, паляванні і збіральніцтве, паступова замянялася земляробствам і жывёлагадоўляй. У VII ст. да н.эры насельніцтва Беларусі навучыласявыплаўляць жалеза. Выплаўлялі яго з бурага жалезняку сырадутным спосабам у невялікіх гліняных печах-домніцах.