Дәрістемелік сабақтардың конспектісі

Республиканың мемлекеттік органдары  жер қатынастарын реттеу жұмысы бойынша  республика ішінде біртұтас мемлекеттік  жер қоры негізінде өкім шығарады, оны қолданудың болашақ жоспарларын  жасайды, жерді пайдалану тәртібін орнатады, сонымен қатар жер қатынастарын реттейді.

Облыстық, райондық (қалалық) мемлекеттік  органдар өз кезегінде жерді қорғау мен тиімді пайдалану туралы сұрақтарды шешеді, жерді қолдану мен жер  қондырғыларын тексерумен мемлекеттік  бақылау айналысады. Сондықтан, шаруашылық және мемлекеттік органдардың  шаруашылық және құқықтық функцияларының жекелеген әкімшілік-территориялық  бірліктерде орындалуы үшін, осы бөлімшелердің жер қорларының есебін қажет етеді. мың га, 7.1және 7.2 кестелерінен 01.01.2000 жылғы мәліметтер бойынша, жер қорының Қазақстан Республикасындағы облыстар мен зоналар арасында бөлінуі. 

7.1 кесте.- Қазақстан жер қоры табигі-аулшаруашылық зонаға бөлінген (мың. га) 01.01.2000 ж.

7.1 кестедегі деректер көрсеткендей, Қазақстан Республикасы жерінің территориясы 272490,2 мың га құрайды және олар 15 әкімшілік-территориялық бірліктерге бөлінеді. Сонымен қатар, жер көлемі үлкен облыстар мыналар: Қарағанды – 42798,2 мың га, Ақтөбе – 30062,9 мың га, Шығыс Қазақстан – 28322,6 мың га.

7.2 кесте- Қ.Р. жерінің территориясында аудан және аулдар 01.01.2000 жылда.

Республикада 161 әкімшілік район, қалалар мен қыстақтар саны 302, ауылдық жерлер саны 7164 құрайды. Бұл көрсеткіштер республикалық жер қорының көлемі үлкен екенін, сонымен қатар, әкімшіліктерге бөлінген обьектілердің жеткілікті деңгейде көп екенін куәландырады. Мұндай үлкен көлемді тізімдемелік жұмыстармен республика бойынша, 14 облыста, қалаларда және 161 райондардағы жер ресурстарын басқарумен айналысатын агентстваларда, барлық деңгейдегі акиматтарда, жер қондырғыларымен айналысатын органдарда, ГосНПЦзем жүйелерінде жұмыс жасайтын бас мамандар айналысуы керек.

Табиғи-климаттық, топырақ жағдайының әртүрлілігі көрсеткендей, Қазақстан Республикасының территориясы 10 табиғи-ауыл шаруашылық зоналарына бөлінеді, республика жер қорының зоналар бойынша бөлінуі 7.2 кестеде келтірілген. Республиканың ең көп ауданын құрғақ дала - 62386,8 мың га, жартылай шөлдер - 37258,8 және далалық - 26448,0 мың га зоналары, далалық жерлердегі егістік ауданының көлемі -   12051,8 және республиканың құрғақ далалы жерлерінде - 10768,0 мың га, барлық егістік ауданы 01.01.2000 жылы - 26610,7 мың га, ал ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерлер - 222568,7 мың га құрайды.

Қортындыда, мемлекеттік жер тізімдемесінің обьектісі болып, Қазақстан Республикасының  барлық жерлерін қамтитын біртұтас мемлекеттік  жер қорын айтамыз.

8 Дәріс тақырыбы.Жер рентасының экономикалық мәні.

Бұл шаруашылық жер айналымы механизмінің құраушы элементтері болып:ренттік  қатынас,жерді экономикалық бағалау,дифференциалданған жер салығын қолдану арқылы жерге  ақы төлеу табылады.Рента әрқашан  ел экономикасының тұрақтануының негізі болды.Оның ролі әсіресе коптеген табиғи ресурсы мен үлкен минералды шикізат потенциалы бар Қазақстан үшін өте маңызды.Жер рентасын—әртүрлі жер ресурстары үшін,жер иесіне төленетін құн ретінде қарастыруға болады.Жер иеленуші үшін  басымдылық болуы мүмкін –жер өнімділігі немесе орналасуы,өндіріс үшін өндіру құпиясын иелену мен басымдылықтар.

Жер рентасы өзінің кең таралған ақшалай формасы нарық санаты болып табылады.Жер рентасы теориясында,жер—оның заттай түріндегі жылжымайтын мүлік  табиғаттың берген сыйы ретінде құны жоқ.Оның бағасын,ренттік құнын жерді,тауарды өндіру мен қала  функция үрдісіне қосқан жағдайда құрылады.Көбінесе жерге жекеменшік мағынасы—рентаны да иемдену құқығымен түсіндіріледі.Ауылшаруашылығындағы жер рентасы үрдісінің құрылуы қарапайым және элементарлы.Ол негізінен өзінің шығу концепциясы шегінде орналасады.

Қала рентасының құрылу шарттары күрделірек болады.Қаланың жері қолданудың әртүрлі  формаларынан шығады:өндіріс құралы ретінде де,өмір сүру қызметі ортасында  да,тұрғын,жалпы және қоғам мен  өндірістік құрылыс салуда,сонымен қатар рекреационды ортаның қалыптасуының базисі ретінде қолданылады.

Англияда капиталистік шаруашылық,саясаттық  экономика деңгейінің жоғары болуы  соншалықты,жүйені құруды талап етті.Мұндай жағдайдан қалай шығу керек екенін Адам Смит білді.Смит 1723 жылы Эдинбург(Шотландия) маңындағы Керколди қаласында дүниеге келген. «Табиғатты зерттеу және халық байлығының себептері»кітабы оның өмірінің 9 жылын алып, «Экономикалық ғылымның атасы» атағын иемденді.

Өзінің саяси-экономикасында А.Смит жер рентасын былай қарастырған: «Сол табиғаттың  өнімдерін пайдалануды,жекеменшік иесі жалға алушыға ссуда ретінде береді.Бұл өзінің сәйкесінше табиғат күшінің мөлшеріне байланысты үлкен немесе кіші болады.»

Қазіргі кездегі зерттеушілер бұл  жолда көбінесе күрделі мәселелерді шешуде жүйелік жүйелік сараптау-әмбебап әдісін қолданады.Оны қолданудың маңызды шарттары болып, зерттеу затын немесе қарастырылатын жүйе компоненттерінің сақталу шегіндегі мүшелерге бөлінуі болып табылады.

Жерді нарықтық шаруашылық жағдайында жұмсауға мүмкіндік бере отырып,жер рентасының келесі түрлері:абсолютті,дифференциалды және монополды болады.

Абсолюттік рента—өзінің жалғыз ренттік  компоненті ретінде көрсетіп,ол нормалау мен шекара шегінің прейскуранты болу мүмкіндігін қолданады.

Кейбір сілтемелер абсолютті рента ұғымының қалыптасуындағы жалпы минималды құндылық деңгейінің,оның үстінен барлық басқа да дифференциалды құндылық деңгейі мен монополды рентаның негізгі салушылары Давид Рекардо мен И.Г.Тюненнің теориясында кездеседі.Оның құрастыру түсінігі қарапайым:табиғатта құндылығы бойынша абсолютті бірдей жер иеліктері болмайды(парцелл,латифундий,жер телімдері). Солардың  ішінен ең жақсысы мен ең жаман жер телімінде дифференциалды рента қалыптаспайды.Бірақ,сонымен қатар,одан кем емес ренттік табыс әкеледі,себебі,ең жаман жер де нарықтық айналымға түсетін құндылықтарды өндіреді.

Абсолютті рентаға минималды құндылық деңгейінің қазіргі кезгі жағдайы  әр аймақ және әрбір сәкес келетін  жерді пайдалану саласы түрлері  үшін заңға сәйкес бекітіліп орнатылады.Орналасу және жер телімін бағалау дифференциалды рента көрсеткіштерімен түсіндіріледі.

Сұраныстың ерекше құнды жерлерге көп болуының әсері монополды  рентамен есептеледі.Ол абсолютті рентаның ерекше түрі бола алады және оның ең жоғарғы фактор көрсеткіштерінің дифференциалды рента модификациясы сұраныстың көп болуына әсер етеді.Жер сапасының әртүрлі шаруашылықпен байланысты және олардың орналасуы,жүзеге асыру нарығынан алшақтығы(дифференциалды рента І) дифференциалды рентаның ерекше мағынасына ие.Тиімділік шарттарындағы және ҒТП-ның пайда болуына байланысты тәжірибеге кең көлемде енуінен дифференциалды рентаІІ пайда болды.Ол жер көлемінің әрбір бірлігіне үстеме салым салғаннан қосымша пайда алу.

Нарықтық экономикада оның даму деңгейіне қарамастан монополды рента пайда болды.Оның пайда болу шарты нақты өнімдердің ерекше жақсы шарттарда өндірілуі болды.Бұл рента формасының тұтынушылар табысына әсер етуін азайту үшін тиімді антимонополды саясат жүргізу керек.

Жер қатынастары жүйесінде құндылық механизмді рентанын мөлшерімен көлемін анықтайтын тікелей фактор ретінде де,өндірушілер,жер иелері және мемлекет арасында бөлу құралы ретінде де қолдану керек.

 Жер қатынастары субъективтілерінің  табысына кіретін соның ішінде  тікелей тауар өндірушілермен  «тіркелген» жер  рентасының негізгі экономикалық көрінісін жер салығы ретінде санау қажет.Қала жер құнын орнатуда рентті-жүйелік тәсілдің соңғы әдістемесі өзіне келесі кезеңдерді қосады:құндылық=> ренттік құны=>баға.

Ренттік механизм қатынастарының қалыптасуында  обьективті шарттарды берудің маңызды құралы болып-жер кадастры табылады.Ол өзіне салыстырмалы экономикалық құндылықты сәйкесінше жер құнының,оның  негізі—жер рентасын қосады.

Қазіргі кездегі отандық қала тұрғызу  кезеңінің кең таралуы қала құрылымы мен қалалық жер рентасы заңының құрылуымен байланысты оны зерттеу,маңызды болды.

Жер рентасының  қала орталығында  салынып жатқан құрылыстың тығыздығы  мен биіктігіне әсерін, әлемдегі ең ірі қалалардан көруге болады.

Белгілі болғандай, ХХғ.басында тез  дамып келе жатқан американың қалаларында  монополды рента әсерімен анықтала бастады.Егер Нью-Йорк маңындағы жерлер 1га 125тен 1250 долл. болса,Манхеттенде орташа баға 250мың,ал максималды бағасы 500мыңнан асып,маңайдағы қала жерлерінін 4 мың есе қымбат болды.Қазіргі уақытта құндылық көрсеткіштері қосымша өсті.Мұндай жағдайдың әсерінен,қала орталығындағы жерлерді үнемдеуден, тұрғызылатын құрылыстың биіктігі өсіп,барлық функционалды, экологиялық шарттар мен қарапайым қала тұрғызу шарттарына қайшы келді.

 Қала шарттарындағы жер үшін ақы төлемеу оңтайлы деп есептеуге болмайды.Себебі,егер де мұндай принцип болған жағдайда,рента өзінің заңды иемденушісі-мемлекетке емес,кездейсоқ пайдаланушы-жер телімдерін иеленушіге түседі.Жер рентасын ала алмаған мемлекет бюджеттің жетіспеушілігін сезді,оған қасымша дотациялық жүйені құру керек болды.1991 жылы ҚР-ң «Жер үшін ақы төлеу» заңының қабылдануы мұндай шығыстардын балмауын қадағалады.

Қала құрылысының тарихы  қала мысалдарының «нүктелік» ареалын көрсетіп, оның территориясындағы дифференциалды рента құрылу шарттары жоқ болды.(8.1 сурет)

8.1 сурет.Нүктелік ареалдың орналасуын  көрсететін жергілікті