Кәсіпорынның өзіндік мәні және несиелік капиталын қалыптастыру және қолдану жолдары

           Кәсіпорын  айналым қаражаттарына қажеттігін анықтау. Коммерциялық принциппен жұмыс істеуші кәсіпорындар белгілі мүлікке иелік етіп, жедел шешім қабылдай отырып, шаруашылықты рентабельді жүргізуге жауапкершілікті болуы керек. Осындай жағдайда кәсіпорынның меншікті айналым қаражатына қажеттігін анықтаудың қажеттілігі арта түседі. Кәсіпорынның айналым қаражаттарына қажеттілігі, нормалау, процесі арқылы орындалады. Нормалаудың мақсаты – айналым қаражатының ұтымды мөлшерін анықтауда. Әрбір кәсіпорынның меншікті айналым қаражатына қажеттігі қаржы жоспарын жасаған кезде анықталады. Айналым қаражатының мөлшері өндіріс көлеміне, өндіретін өнімдер ассортиментіне, жабдықтауға, сатуға және қолданылған есеп айырысу түріне байланысты болады. Айналым қаражатын нормалау ақша өлшемімен орындалады. Анықтауға негіз жоспарланған кезеңдегі өнімдерді өндіруге кететін шығын сметасында қарастырылады.

           Айналым  қаржылар үнемі қозғалыста болады. Бір өндірістік кезең аралығында  олар үш сатыдан тұратын ауыспалы  айналым жасайды. Бірінші сатыда  кәсіпорын ақша қаражаттарын еңбек заттарын сатып алу үшін шарттарды төлеуге жұмсайды. Бұл сатыдан айналым қорлары айналыс аясынан өндіріс саласына өтеді.

           Екінші  сатыда алынған айналым қорлары  өндіріс процесіне тікелей өтіп, әуелде өндіріс босалқы қорларына  және шала фабрикаттарға, содан соң аяқталған өндіріс процесі – дайын өнімге айналады.

          Үшінші  сатыда дайын өнім сатылады, нәтижесінде  айналым қорлары өндіріс саласынан  айналыс аясына, қайтадан ақшалай  нысанына келеді. Бұл қаржылар  жаңадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып, жаңа ауыспалы айналымға шығады. Бірақ, айналым қорлары бірінші сатыдан екінші сатыға жүйелі түрде өтеді дегенді білдірмейді. Керісінше, олар бір мезгілде айналымның барлық үш сатысында да белгілі орында болады. Бір нәрсенің әрбір мезеті сатып алынады, өндіріледі, сатылады және қайтадан сатып алынады. Нақ осы жағдай өндірістің үздіксіздігін, тоқтаусыздығын және өндірілген өнімдерді сатуды қамтамасыз етеді. Сонымен, бұдан ескеретін жай - әрбір сатыдағы айналым қаражаттарының тұрған уақыты бірдей емес. Ол өнімнің тұтынушылық, технологиялық және оны өндіру және сату ерекшеліктеріне байланысты.

           Ауыспалы  айналым қаражаты мына тәсілмен  шығады:4

                                                      А – Қ ... Ө ... Д – А1 ,

мұнда, А – шаруашылық субъектілерін авансылаудағы ақша қаражаттары;

             Қ - өндіріс құралы;

             Ө - өндіріс;

             Д – дайын өнім;

            А1 - өнімді сатудан түскен және өзіне қосылған пайданың ақша қаражаттары.

            Шаруашылықты жүргізудегі нарықтық  жүйе жағдайында кәсіпорын экономикасын  дамытуда оны айналым қаражаттармен  оңтайлы қамтамасыз етудің төтенше  маңызы бар.

            Айналым қаражаттарының айналымдылығын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер болады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы – айналым қаражатының айналымдылығының коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады:5

                                                                     Өқ

                                                          Қақ = ----    

                                                                     Оқ

мұнда, Өқ – белгілі бір кезеңде өткізілген өнімнің құны ( өнімді өткізуден алынған    түсім ),

             Оқ – сол кезеңдегі айналым қаражатының орташа қалдығы.

             Егер де өткізуден алынған  түсім бір жылға есептелгенде, онда айналым қаражатының орташа  қалдығы да сол жылға алынады. Өндіріс процесінің үздіксіз   айналымдылығы, айналым қаражатының тоқтаусыз айналуына байланысты.

             Экономиканың қайсысы болмасын  өндірістен экономикалық өнім  жасаудан құрылады. Кәсіпорын өнім  шығарады, яғни тұтыну және ұлттық  байлықты молайтудың негізін  қалайды.                                    

           Қаншалықты кәсіпорын тиімді жұмыс істейді, оның қаржылық жағдайы қандай екені экономиканың барлық саулығына және мемлекеттің индустриалдық қуатына байланысты болады. Оның негізгі белгілері мыналар:

• ұйымдық бірлік: кәсіпорын – бұл белгілі түрде ішкі құрылымы және

     басқару жөнімен ұйымдасқан  ұжым;

• белгілі түрдегі өндірістің құрал кешені: кәсіпорын пайданы барынша

     көбейту мақсатында  экономикалық игіліктерді өндіру  үшін экономикалық 

     ресурстарды біріктіреді;

• мүліктің жекеленуі: кәсіпорынның өзінің мүлкі болып, белгілі бір мақсатқа

     жеке пайдаланады;

• мүліктік жауапкершілік: кәсіпорын түрлі жағдайға сай өзінің барлық

     мүліктеріне толық  жауапкершілікте болады;

• кәсіпорын дара басшылықты болжалайды, басқарудың тікелей әкімшілдік

    формасына негізделеді;

-   шаруашылық айналымына  жеке атынан шығады;

-  оперативті – шаруашылық  және экономикалық дербестік: кәсіпорын  жеке 

   өзі түрлі мәмілелерді  және операцияларды жүзеге асырады, пайдасын өзі 

   алады немесе зиян шегеді, пайданың есебінен қаржы жағдайын және

   өндірісті одан әрі дамытуын  жақсартады.

           Өндіріс  жоспарлы немесе әкімшіл - әміршілдік  экономика жағдайында мына тәсілмен  жұмыс істейді:                 

                 

 

 

 

               Ресурстар    →       Өндіру    →          Өткізім

           Бұл  тәсілде ең негізгісі – ресурстар, атап айтқанда, олар шектеулі  өнім шығарылымының көлемі болып  саналады. Сонымен, жоспарлы экономика  жағдайында кәсіпорындарда өнім  шығарылымының көлемі мемлекеттің  оларды қажетті ресурстармен қамтамасыз ету мүмкіншілігіне байланысты болады.

           Қазақстан  кәсіпорындарының нарықтық қатынастарға  өтуіне байланысты бұл жөніндегі  жағдай түбірінен өзгерді. Кәсіпорындар  бүгінде бүтіндей қарама –  қарсы басқа тәсілде жұмыс  істеуге мәжбүр болды:                 

                   Өткізім      →          Өндіру       →       Ресурстар

            Бұл тәсілде негізгісі – сатып  алушылардың сұранысы, яғни өзінің  өнімдерін өткізу. Ол үшін нарық  жағдаятын, сатып алушылардың сұрау  салуларын, нарық сиымдылығын, әлуетті бәсекелес өнімдердің сапалылығын және т.б. нарықтық экономика үшін сипатталатын сұрақтарын ескеру қажет. Жасыратыны жоқ, көптеген отандық кәсіпорындар түрлі себептермен аталған тәсілмен жұмыс істеуге қабілетсіздігін көрсетті және де дайын емес еді, олардың ішінде кәсіпорындардың басшылары жаңа тәсілге, ал кейбіреулері өтіп жатқан қайта құру реформасының маңыздылығына түсінбеді, қайтадан жоспарлы экономика дәуіріне қайтып келуіне үміттенді.  

           Негізгі  капитал – бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың ақшалай бағалануы. Осыған байланысты қорлар өзінің құндылығын өндіретін өнімге жартылай апарады. Қолданылып жүрген топтастыруға сай негізгі қорлардың құрамына өндірістік және өндірістік емес объектілер кіреді. Біріншіге жататындар - өндірістің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының, автомобиль көлігінің, байланыстың, сауданың және басқа да материалдық өндіріс түрлерінің негізгі қорлары. Өндірістік емес негізгі қорлар – тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық, денсаулық, білім, мәдениет, спорт салаларына арналған.

          Натуралды-заттық  құрама принципінде негізгі қорлар  мыналардан тұрады – ғимараттар, құрылыстар, табыстау қондырғылары, жұмыс және күш машиналары  мен жабдықтар, өндірістік-шаруашылық құрал-саймандар, шаруашылықтың ішкі жолдары, сол сияқты кәсіпорындардың, мекемелердің меншігіндегі жер телімдері.          

           Өндіріс  процесіне қатысу дәрежесінде  негізгі қорлар активтік және  пассивтік болып бөлінеді. Актив  бөлігі (машиналар, жабдықтар) тікелей өндіріске, өнімнің мөлшері мен сапасына (қызмет) ықпал етеді. Пассивтік элементтер (ғимарат, құрылыс) өндірістік процестер үшін қажетті жағдай жасайды.          

           Кәсіпорынның  негізгі өндірістік қорлары өндірістік  ауыспалы айналымын жасайды. Ол мынадай сатылардан тұрады: негізгі қорлардың тозуы, амортизация, негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттың қорлануы, оларды күрделі қаржы жұмсау арқылы ауыстыру. Негізгі қорлардың кез келген объектілері табиғи және сапалық тозуға ұшырайды, яғни адам күшімен, техникалық және экономикалық факторлардың ықпалы арқылы олар өзіндік ерекшелігін, үлгісін бірте-бірте жояды, жарамсыздыққа әкеледі, сөйтіп алдағы кезде өз бернелерін орындауға мүмкіндіктері болмайды. Табиғи тозу жөндеу, қайта құру және негізгі қорларды жаңғырту арқылы ішінара қалпына келеді. Сапалық тозуы ескірген негізгі қорлар өзінің конструкциялық, өнімділік, үнемділік, шығарылған өнімнің сапасы жөнінен жаңа үлгіден қалып қоятынын білдіреді. Сондықтан, негізгі қорларды әсіресе, олардың активтік бөлігінен дүркін-дүркін ауыстырып отырудың қажеттілігі туады. Осыған байланысты қазіргі экономикада айырбастаудың анықтаушылық қажеттіліктің басты факторы – сапалық тозу болып табылады. Кәсіпорынның негізгі міндеті болып саналатыны – ол негізгі өндірістік қордың шамадан тыс ескіріп қалмауына жол бермеу (әсіресе, активтік бөлігі), себебі, олардың жеке және сапалық тозуының деңгейі және кәсіпорынның жұмысының нәтижесі осыған байланысты болады.

              Кәсіпорындарда негізгі қорларды тиімді пайдалануды сипаттайтын басты көрсеткіш – қор қайтарымы болып табылады. Қор қайтарымының көрсеткіші мына формуламен есептелінеді:

                                                      V

                                            Ққ = ----

                                                      Қ

 мұнда, V – жыл ішінде өндірілген өнімнің құны, заттай немесе құн есебімен;

              Қ – негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны.

           Бұл  формула негізгі өндірістік қорды  пайдалану деңгейін егжей-тегжей талдау үшін пайдаланылады. Ол өндірім мен еңбек қордың жарақтанғандығының арасындағы өзара байланысты көрсетеді. Егер де еңбек қор жарақтанғанға қарағанда өндірімнің қарқыны өте жоғары өсетін болса, бұл өте онды нұсқа болып есептеледі. Өйткені, осы жағдайда ғана өндірістің тиімділігі ең жоғары дәрежеге жетеді. Қор қайтарымының қарсы көрсеткіші - өнімнің қор сиымдылығы (Қс). Бұл өнімнің өлшеміне шаққандағы негізгі қордың құнын сипаттайды.

                                                           Қө

                                                 Қс = ----        

                                                           Өқ

мұнда, Қө - жыл ішінде өндірілген өнімнің тауарлы немесе қалыпты бөлігінің  құны;

            Өқ – негізгі өндіріс қордың орташа жылдық құны.

            Қор қайтарымы көрсеткішінің  артуы және өнімнің қор сиымдылығының  төмендеуі негізгі қорларды пайдалануды  жақсартатынын немесе керісінше  көрсетеді. Негізгі қорларды пайдаланудың  тиімділігін арттыру үшін олардың жүктеме деңгейлерін, әсіресе олардың активтік бөлігін арттыру, қорларды жаңарту, үдемелі жабдықтарды, қазіргі технологияны, билікті қызметкерлерді пайдалану қажет. Негізгі өндірістік қордың нәтижелілігін арттырудың аса маңызды факторларының бірі – жабдықтардың пайдалануын жақсарту. Ол үшін олардың жұмыссыз тұрып қалуын азайту, ауыстыру коэффициентін көбейту жолымен қол жетеді.

            Кәсіпорынның иелігіндегі ақша  активтерін немесе қалдық ақша  қаражатын басқару, жалпы айналым  активтерін басқарудың бір бөлігі. Кәсіпорын жұмыс барысында әрекет жасайтын қалдық ақша активінің көлемін, оның абсолюттік төлем қабілеттік деңгейін анықтайды, операциялық кезеңнің мерзіміне әсер етеді, сондай-ақ белгілі мөлшерде оның инвестициялық мүмкіншілігін сипаттайды.6

           Операциялық ақша активтерінің қалдығын қалыптастырудың мақсаты кәсіпорынның өндірістік-коммерциялық (операциялық) жұмыстарымен байланысты, ағымдағы төлемді қамтамасыз етуді қалыптастырады: шикізаттар, материалдар және жартылай фабрикаттарды сатып алуға; еңбек ақыға, салық төлеміне; басқа мекемелердің көрсеткен қызметінің төлеміне және т.б. Бұл қалдық ақша қаражатының түрі – кәсіпорынның жинақты ақша активтерінің құрамының негізгісі болып есептелінеді.

           Сақтандыру  ақша активтерінің қалдығы негізінен нарықтағы дайын өнімдер конъюктурасының нашарлауына байланысты және операциялық жұмыстан ақша қаражатының өз уақытында түспеуіне байланысты сақтандыру тәуекелдігін қалыптастыруға қажет. Қалдықтың бұл түрінің қалыптасуы кәсіпорынның тұрақты төлем қабілеттігінің болуын ұстап тұруға, жекелеген қажетті қаржылық міндеттемелерді төлеуге қажет. Бұл қалдық ақша активтері түрінің мөлшеріне белгілі мөлшерде кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржылық несие алу мүмкіншілігі әсер етеді.