Кәсіпорынның өзіндік мәні және несиелік капиталын қалыптастыру және қолдану жолдары

             Кәсіпорынның қаржы жағдайы төлем  қабілеттілігі, пайдалылығы, активтерді  пайдалану тиімділігі және меншікті (акционерлі) капиталы, өтімділігімен сипатталады.

             Жоғары сапалы өнімді үздіксіз  өндіру және өткізу кәсіпорынның  қаржылық ресурстарының қалыптасуына  оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде  өнім сапасының төмендеуі және  оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.

            Шығындар көлемі өндіріс процесінің  тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың тиімділігі қаншалықты  көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу  көлемін сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды  соншалықты аз жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорынның өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.

             Кәсіпорынның қаржылық қызметінің  қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі  қойылған мақсаттарға қол жеткізу  үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның төлеу қабілеттігінің кепілі  болып табылатын өнім өндірудің  үздіксіздігін және кәсіпорынның  қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

           Кәсіпорынның  бірден-бір басты міндеті –  оның қаржы жағдайының бағалылығы  болып табылады және ол көрсеткіш  жүйелерін немесе қаржы коэффициентін  анықтайды. Негізгі қаржылық коэффициенттерді  төмендегі үш санатқа топтастыруға болады:           

        - өтімділік (төлем  қабілеттілігі);

        - пайдалылық (табыстылық);

        - активтерді  басқару тиімділігі.

            Қаржы ресурстарының құралуы  түрлі көздер бойынша жүзеге  асырылады. Олар ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі көздер меншікті және оларға теңестірілген қаржылар есебінен құрылады және шаруашылықты жүргізудегі нәтижелілігімен байланысты, ал сыртқы – кәсіпорынға сырттан түсетін ресурстар.

Ішкі көздер: Меншікті қаржылар есебі:

• негізгі қызметтен түсетін пайда;
• ғылыми-зерттеу жұмыстарын орындағаннан түсетін пайда және басқадай мақсатты табыс;
• қаржы операцияларынан түсетін пайда;
• шаруашылық тәсілімен орындалған құрылыс-монтаж жұмыстарынан түсетін пайда;
• өткізуден тыс табыс.

Оларға теңестірілген қаржылардың есебі:

• амортизациялық аударым;
• істен шыққан мүлікті өткізуден түскен ақша;
• сақтық қор;
• еңбек ұжымы мүшелерінің үлестік және басқа да жарналары.

Сыртқы көздер: Қаржы рыногында жұмылдырады :

• меншікті құнды қағаздарды (акциялар, облигациялар,т.б.) сатудан түскен қаражаттар;
• несиелік инвестициялар.

Қайта бөлудегі түсетін:

• дивидендтер, басқадай ақша шығарушылардың құнды қағаздар бойынша проценті;
• одақтардан, қауымдастардан түсетін қаржылық ресурстар;
• бюджеттік қаржы бөлу, субсидиялар, субвенциялар.

             Кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді  міндеттемесін төлеуге қабілеттілігін  өтімділік немесе төлем қабілеттілігі  деп атайды. Кәсіпорын өтімділік  болып саналады, егер де айналмалы  активтерін іске асыра отырып, ол өзінің қысқа мерзімді міндеттемесін орындауға жағдайы болса. Сонымен қорыта айтқанда, өндірістің тиімділігін анықтау тиімділіктің өлшемін белгілеуден басталады. Ол кәсіпорынның қойған даму мақсатына сай қол жететін нәтижелілікті барынша көбейту немесе өндірістік шығындарды барынша азайту қажеттілігінен шығады.

            Кәсіпорынның қаржылық жағдайының  талдауының негізі қаржылық есеп  беру болып табылады. ҚР президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы № 2732 бухгалтерлік  есеп туралы есеп беруге мыналар  жатады:

• бухгалтерлік баланс;
• қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
• ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.

            Онда сонымен қатар түсіндірме  хат болады. Сондай-ақ, қаржылық есеп  беруге негізделген немесе қаржылық  есептен алынған материалдармен  толықтыруы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да ақпараттар жазылуы тиіс.

            Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау – кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті және салыстырмалы арту не кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.                             

            Қаржылық есептің маңызды элементі  болып саналатын активтерді, талдау  барысында, осы активтердің нақты  қолда бары, құрамы, құрылымы және  оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымы және  оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды тартылуын талқылауға мүмкіндік береді.

            Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның  болашақтағы дамуын көрсетеді. 2004-2005 жылдардағы «Мерей-Әсем» ЖШС-ң  баланс активтерінің құрамы мен  құрылымы.

           Кесте  мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасы 2005 жылы  2004 жылмен салыстырғанда 14162143 млн. теңгеге көбейгенін көруге болады. Бұл кәсіпорынның жұмысының оң нәтижесін сипаттайды. Активтерді талдай отырып, олардың қалай тартылғанын және 2005 жылы неге көбірек көңіл бөлінгенің, сондай-ақ кәсіпорынның өндірістік потенциалы мен оның негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын мүлкінің мобильділігін ( іске тартылу деңгейін ) анықтау қажет. Ол үшін, ең алдымен кәсіпорынның өндірістік потенциалының көлемін анықтау қажет. Өндірістік потенциал коэффициентінің шегі Кn  ≥ 0,5 қалыпты болып есептеледі. Біздің кәсіпорнымызда Кn өндірістік потенциал құны 2004 жылы 44856933 млн. теңгені, 2005 жылы 55841128 млн. теңгені құрайды, яғни 10984195 млн. теңгеге өскен.

 

 

 

 Кесте 5.

«Мерей-Әсем» ЖШС-ң 2004-2005 жылдардағы баланс активтерінің құрамы  мен құрылымы, (мың теңге)

№	Көрсеткіштер	2004 ж.	Үлес салм.%	2005ж.	Үлес салм.%	Жыл бойындағы өзгеріс
1	Активтер құны, барлығы соның ішінде:	68252230	100	82414373	100	14162143
1.1	Ұзақ мерзім. актив.	41111322	60,23	52104435	63,22	10993113
а.	Негізгі құралдар	35945377	52,66	47049215	57,08	11103838
ә.	Қаржылық салымдар	68530	0,1	188209	0,2	119679
1.2	Ағымдағы активтер	27140908	39,76	30309938	36,77	3169030
а.	Өндірістік қорлар	8911556	13,05	8791913	10,6	- 119643
ә.	Дайын өнім	996952	1,46	950642	1,15	- 46310
2	Кәсіпорынның өндірістік потенциалының құны	44856933	65,72	55841128	67,75	10984195

*  «Мерей-Әсем» ЖШС баланс есебінен           

          Кестеде  мәліметтер көрсеткендей қаражаттарды ұзақ мерзімді және ағымдағы активтер арасында тарату былай жүргізілді. Егер ағымдағы активтердің үлесі 2004 жылы 20,47 пунктке аз болды ( 39,76 – 60,23 ), 2005 жылы ол ұзақ мерзімді активтер үлесінен 26,45 пунктке азайып кетті ( 36,77 – - 63,22 ) және 36,77 ℅ құрады.

         Осы көрсеткіштен  кейін баланс валютасындағы ағымдағы  активтер құнының кәсіпорынның  барлық мүлкінің құнына қатынасымен  анықталатын кәсіпорын активтерінің  іске тартылу ( мобильді ) коэффициенттерінің  өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін сипаттайды. Талдау жүргізіліп отырған кәсіпорында бұл коэффициенттің деңгейі 2004 жылы 0,39 (27140908 : 68252230), 2005 жылы 0,36 (30309938 : 82414373 ) құрады.

          Әрі  қарай кәсіпорынның мүліктік  жай-күйінде қандай сапалық өзгерістер болғанын  зерттеу қажет. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты құнының үлес салмағының өзгеруіне ерекше назар аударылады. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жиынындағы негізгі құралдардың нақты құнының коэффициенттерінің мөлшері баланс активінің барлық сомасының 50% кем болмауы тиіс. Біздің кәсіпорнымызда баланс валютасындағы негізгі құралдардың қалдық құнының үлесі 2004 жылы 52,66%, ал 2005 жыл 57,08%. Үлес салмағының өсуі қор қайтарымдылығының өсуіне әкеледі.

         Негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіш – негізгі құралдардың тозу сомасының оның белгілі бір кезеңдегі бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталатын тозу коэффициенті (қалыпты мәні 50% ≤ ). Біздің кәсіпорнымызда негізгі құралдардың тозу коэффициенті 2004 жылы 68,1% (24481471 : 35945377 ), 2005 жылы  60,05% (28254562 : 47049215 ), яғни 8,05 пункте азайған.

Кесте 6.

«Мерей-Әсем» ЖШС-ң 2004-2005 жылдардағы айналым активтердің құрамы мен құрылымы, (мың теңге)

№	Көрсеткіштер	2004 жыл		2005 жыл		Өзгерістер
		Сомасы	Үлес салм.	Сомасы	Үлес салм.
1	Ағымдағы активтер соның ішінде:	27140908	100	30309938	100	11,67
1.1	Тауарлы-материалдық қорлар	8911556	32,83	8791913	29,006	- 1,34
1.2	Дебиторлық борыш	15938446	58,72	20556566	67,82	28,97
1.3	Ақша қаражаттары және қысқа мерз. қаржылық инвестициялар	2290906	8,44	961459	3,17	- 58,03
1.4	Басқа да ағымдағы активтер	—	—	—	—	—

* «Мерей-Әсем» ЖШС баланс есебінен        

   6 аналитикалық кестені құрастыра отырып, ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымын талдаймыз.

           Ең  мобильді активтер, яғни ақша  қаражаттары мен қысқа мерзімді  қаржылық инвестициялар 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда,  1 329447 млн. теңгеге немесе 58,03%  азайған.

           Кәсіпорынның  материалдық айналым қаражаттары 2005 жылы 1,34% азайды. Олардың үлесі 3,8 пунктке азайды. Бұл материалды айналым қаражаттарының құрамында басы артық және қалып қойған материалдық құндылықтар, дайын өнімдер, нормадан тыс шикізат қорлары, материалдар т.б. өте аз екенің көрсетеді.

           2005 жылы 2004 жылға қарағанда дебиторлық борыш 28,97% өскен, ағымдағы активтер құрамындағы оның үлесі 9,1 пунктке өскен. Кейбір қолма-қол ақшалардың кемуі едәуір дебиторлық борыштың салдары болып табылады. Өтімді емес, өтімділігі төмен тауарлы-материалдық құндылықтардың бар болуы, дебиторлық борыштың әсіресе, оның күмәнді бөлігінің үлкен мөлшерде болуы айналым қаражаттарының айналымдылығының бәсеңдеуіне әкеліп соқтырады және кәсіпорынның қаржылық жағдайына кері әсерін тигізеді. Дебиторлық борыш барлық уақытта есептеулер тәртібінің бұзылуы нәтижесінде туындап, барлық уақытта да қаржылық жағдайды нашарлатады деуге болмайды. Тәжірибеде көрсеткендей, дебиторлық борыштың мерзімі қаншалықты ұзақ болса, оны қайтарып алу ықтималдылығы соншалықты төмен болады.

 

2.2 «Мерей-Әсем»   ЖШС-ң    айналым   капиталын  экономикалық талдау       

            Осы заман уақытына сай біздің  ең бір маңызды проблемамыз  – сапаны арттыру болғанымен, қоғамдық өндіріс тиімділігі  негізінде оны интенсификациялау, жоспарлау және басқару. Бұл проблеманың орындалуына – кәсіпорынның алдыңдағы сұрағы, өндірісті жоспарлау және басқарудағы объектіге қойылған мақсаттарды нәтижелі, тиімді шешімді қамтамасыз етуге және оның маңызды ықпалын тигізетінің көрсетеді. Кәсіпорындардағы техникалық прогресс шарттарының бірі – бұл жаңа технологиялық құралдарды, технологиялық және өндірістегі ұйымдық әдістерді пайдалану негізінде өндірістің толассыз толық жетілдіруі келеді. Үйлесімді нақты өндірістік шарттарда, технологиялық шешімдер өнімнің жоғарғы сапасы, еңбек өнімділігі және өндірістегі шығындарды тиісті қамсыздандыру. Бұл бағыттардың барлығы осы дипломдық жобамда тойтарыс тапты.

         Шығындар  көлемі өндіріс процесінің тиімділік  деңгейімен анықталады. Олардың  тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорынның өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.Сондықтан да «Мерей-Әсем» ЖШС-ң өндірістік шығындарын қарастырып көрейік.