Саясаттың мәні және табиғаты

Адамның ақыл-парасатының  қабілетін этикадағы ең жоғарғы  қозғаушы күш деп тапты. Аристотельдің  моральдық үлгісі – Құдай, яғни «өзін  ойлайтын ой» - нағыз кемелденген  философ.

Антикалық философияның үшінші кезеңі римдік –эллиндік кезең ( б.д.д. 3ғ – б.д. 6ғ.). Платон мен Аристотельдің философияға енгізген орасан зор еңбектері мен жаңалықтарынан кейін философия айтарлықтай беделге ие болып, дәрежесі өсе бастады. Бұл жағдай «Эллиндік дәуірдің» өркендеп, гректік ойлау ерекшелігінің Жерорта теңізінің барлық территориясына таралуына септігін тигізген еді. Мұнымен қоса, Александр Македонскийдің бірнеше елді мекендерді жаулап, сол жерлерде жаңа мәдениетті жасауы боды.

Бір жағынан грек ойшылдарының философиясы жан-жақты таралып, қанат жая өркендеп өсуі- сол замандағы адамдардың өз өмірдерін жақсартуға деген құлшыныстарына да байланысты болды, өйткені, олар «қалай өмір сүру керектігін» білу үшін, «данагөй» болуға тырысты. Соған орай философия жүйеленіп, догматикалық сипатқа ие бола бастады. Қалаған мектебінен, ұстазынан білім алатын жағдайға жетті, себебі әртүрлі философиялық мектептер қалыптаса бастады. Ерекше сипатқа ие болған философиялық мектептер қатарына стоиктер, эпикуршылар және скептиктерді жатқызкға болады. Мүмкін, Сіз, философияның барлық бағыттарын меңгеріп, олар туралы білетін шығарсыз, бірақ қайсысын таңдар едіңіз, әрине, күнделікті өміріңізде қолданатын болғандықтан. Адам өмірінің жандануы мен құлдырауы жөніндегі мәселе сол кездегі негізгі философиялық сұраққа айналды. Бұл сұрақ ақиқатқа жетудің жолын емес, бәрінен бұрын қалай жақсы өмір сүруге болады деген мәселенің шешімін іздеді. Міне, осы сұрақ төңірегінде өрбіген стоик, эпикуршыл және скептиктер секілді ағымдар өздігінше жауап беруге тырысты.

Сіздің басыңыздан мынадай жағдай өтті ме: жақсы не жаман сәттер, оқиғалар болуы мүмкін, бірақ сіз осы жағдайларға салқынқандылықпен қарап, тіпті назарға аудармайсыз. егер солай болса, онда сіз Стоиксіз. Сіз стоик ретінде болып жатқан барлық құбылыстармен оқиғаларға билік етіп, оларды қалағаныңызша өзгерте алмайтындығыңызды түсінесіз. Ал, қаншалықты билігіңіз жүрмегендіктенде, болған істі өзгертуге тырысудың қажеті жоқ.

Стоиктер («стоя») мектебі. Аталған мектептің негізін салған Китиондық Зенон. Өкілдері Сенека, Эпиктет, Марк Аврелий. Стоиктердің басты идеясы – сыртқы дүниенің түрлі әсерлерінен құтылу болды. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін философтар табиғатпен бірлікте болуға шақырып, байлықты, әсемдікті жақтады. Жағымсыз әлде қуанышты сәттер болсын, салқын қандылық таныту керек, жағымсыз, жан дүние - өтпелі, сондықтанда одан құтылуға асығудың қажеті жоқ.

Эпикуршылдар мектебі  – негізін салған Эпикур. Ірі  өкіл Лукреций Кар. Мектепті эпикур бақшасы  деп те атайды. Ол Эпикур үйінің артында  орналасқан бақшамен байланысты. Осы  бақшада шәкірттер білім алып, сол жерде өмір сүрген. «Атараксия» ( гр. «ataraxia» –сабырлылық, жан тыныштығы, оған дана адамдар ғана қол жеткізе алады.) күйіне жету үшін бақшадан тысқары шығармаған. Эпикур өмірден өткеннен кейін, мектепті шәкірті Гермарх басқарады.

«Өмірдің мәні – бақытты  болуда» дейді Эпикур. Өмір сүрудегі ең негізгі мақсаты – жан тыныштығына  жету. Эпикуршылдар – жан тыныштығына  жетудің, саналы түрде қайғы –  қасіреттен арылудың жолын іздестірушілер.

Танымның мақсаты- адамды надандық пен жоққа сенушіліктен, құдай мен ажалдан қорқудан арылту, ал мұнсыз бақытты болу мүмкін емес. Эпикурдың ойынша, Құдай адам өміріне араласпайды, сондықтан, ол туралы ойлап, бас қатырудың қажеті жоқ, себебі жоғары жаратушы күшке сену – азаптанудың көзі. Эпикур құдайға сенбегендіктен, Жаратушы күш адамдардың өміріне, іс-әрекеттеріне араласпаса. онда не үшін ржаратты деген ойға келеді. Әлем, адамзат баласын не үшін жаратты деген сұраққа жауап іздеу барысында Дүние – атомнан құралған деп санаған Демокритпен танысады.

Эпикур – Демокриттің атомдық көзқарасын жалғастырып, толықтырулар енгізеді. Эпикурдың ойынша бос кеңістікте бірдей шапшаңдықпен қозғалатын атомдардың соқтығысуы мүмкіндігін түсіндіру үшін ол атомның тура бағыттан спонтанды (іштей шартты) «ауытқу» ұғымын көрсетті. Таным теориясы бойынша Эпикур –сенсуалист. Түйсік әрқашан өзінен- өзі ақиқат, өйткені ол объективті нақтылықтан туады; ол қателіктер түйсікті түсіндіруден туады. Түйсіктің пайда болуын Эпикур материалистік тұрғыда былай деп түсіндірді: дененің бойымен өте майда бөлшектердің үздіксіз ағысы жүріп, олар сезім мүшелеріне енеді және заттардың бейнелерін туғызады.

Эллинизм кезеңінің үшінші мектебі  – скептиктер болды. Скептицизм (гр. Skeptikos -сынаушы) – объективті шындықты танып-білудің мүмкіндігіне шүбә келтіретін философиялық концепция. Скептицизмнің соңы – агностицизмге әкелді. Алғашқы скептик Пиррон (б.д.д.360-270 ж.ж.ш.) – ежелгі грек философы, антикалық скептицизмнің негізін қалаушы. Оның айтуынша ешнәрсеге сенімді болмау керек деп үйретті. Ол бақытқа жетудің жолын іздестіреді. Бақыт – сабырлылық, жан тыныштығы және азаптың жоқтығы. Біз заттар туралы ештеңе біле алмаймыз, сондықтан олар туралы қандай да болмасын пікірлерден бойымызды аулақ ұстағанымыз жөн: мұндай қадамға бару – жан-дүниенің тыныштығына қол жеткізеді. Соған орай скептиктер мынадай жағдайларға байланысты пайда болды деп айтуға болады: адамның (догмасы) ақиқат деп жүрген ой-тұжырымы шындығында қателік, жалған болып шығуы мүмкін (Догма – ақиқат, шын деп есептелетін идея немесе идеялар жүйесі). Өкілі С.Эмпирик.

   11) Орта ғасырлық Шығыстағы саяси ой-пікірлер.

Әбу-Насыр әл-Фараби (870-950) «Тамаша қала тұрғындары¬ның көз-қарастары  туралы» деген саяси трактатында  мемле¬кеттің шығуы, қызметі проблемалары өзара байланыста қарас¬тырылады. Мемлекет адамдардың өз қажеттерін мүмкіндігінше жақсы құру мақсатымен бірігуі арқылы қалыптасады дейді. Қысымға, өктемдікке негізделген, сыңаржақ адам басқарған мемлекетті айыптады.

 Әл-Фарабидің еңбектерінде үлгілі  қоғамның жобасын жасау¬ға талпыныс  бар. Ол мемлекетті адамдардың қажеттігін қана¬ғаттандыру мақсатымен жасалған бірлесудің нәтижесі деп есептеді. Адамзат қоғамын Фараби мынандай жіктерге бөледі: ұлы қоғам (жер бетіндегі мекендеген барлық адамдардың, халықтардың бірлестігі); орта қоғам (белгілі бір халықтың қоғамы), кіші қоғам (адамдардың жеке қалаларға бірігуі). Ол сондай-ақ мейірімділік, зұлымдық, еңбекке көзқарас туралы моральдық категорияларды басшылыққа ала отырып, қала-мемлекеттерді игілікті, ұжымдық, жеккөрінішті деп те жіктейді.

 Өзінің «Фусул ал-мадани» («Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері») деген шығармасында: «Адам ғылымға түрліше тосқауыл жасайтын мемлекеттен кетіп, ғылыми өркен жайған елде тұруға тиіс», – дейді. Аталған трактаттың тақырыптары әр түрлі болса да негізінен бір мақсатқа – адам мен қоғамның арақатынасына, оның жетілуіне арналған. Еңбектің өзіне тән бір ерекшелік сипаты – денелік және рухани құбылыстардың салыстырылып отыратындығы.

 Фараби «Азаматтық саясатта»  қоғамдық мәселелерді талдауды  қаладан бастаса, «Нақыл сөздерде...» ол мұны ең кішкене ұядан – от басынан немесе үйден бастайды. Аристотель сияқты ол үйді бірнеше бөлікке – ері мен әйелі, қожайыны мен қызметшісі, ата-анасы мен баласы, мүлкі және иесі деп бөледі. Үйдің өзіне тән мақсаты болады, бірақ қаланың бір бөлшегі болғандықтан, ол қала белгілейтін ортақ мақсатқа қызмет етуге арналады, сөйтіп бұл арада адамның өз басының мүдделерін қоғам мүдделеріне бағындыру туралы пікір айтылады. Бұл жерде Фарабидің қала дегенін мемлекет деп түсіне отырып, оның ойларынан үлкен азаматтық гума¬низмнің биік көріністерін табамыз.

 Ғылым жолына әбден берілген  әл-Фараби александриялық (мысырлық) ғалымдар, яғни бір кезде Александриядан  ығыс¬тырылған несторианшыл христиандар  тұратын Хорасанға келіп қоныс  та тебеді. Өмірінің соңғы жылдарын Алеппо мен Дамаскіде өткізеді, мұнда солтүстік Сирияның жетекші саяси қайраткері Сейд ад-Дуаль Хамданиге аса қадірлі болды.

 Әлішер Науаи (1441-1501) саяси  ой-пікірлерінде халықты қыспаққа  алған, қанаған рухани, діни басшыларды  сынады. Халыққа қызмет етуді ең жоғарғы игілік дейді. Патшалардың қаталдығын да өткір сынайды. Дін мен оның қызметшілерін жек көрген. Дамып отырған феодализм жағдайында сауатты монарх басқарған мемлекет идеясын ұсынды. Бір орталыққа бағынған монархияны жақтады. Тұтасымен алғанда саяси ой-пікірлерінің өзекті мәселелері – мәдениетті дамыту, халыққа қызмет көрсету, жемқор феодалдарды сынау, халықтар дос¬тығы идеясы болды.

 Закавказьенің ой-пікірлері.  Закавказьеде феодализмнің дамуы  араб басқыншыларына қарсы бағытталған  күреспен қабат келді. Әзірбайжандағы Бабек бастаған шаруалар соғысы (816-837) маздакизм идеясын ұстады. Антифеодалдық, анти¬исламдық сипатта өрістеді. Феодалдық тәуелділік пен фео¬далдық жер меншігін жоюды, шаруаларды азат етуді, «баршаға бірдей теңдік» орнатуды көздеді.

 Көрнекті ойшыл,  ақын Низами Глянджеви (1141-1209) феодалдық қоғамның әлеуметтік  және саяси құрылысын өткір  сынады, езілген халықты жақтады.  Шахтардың билігі зорлыққа негізделгенін  айтты. Достықты, еңбекті мадақтады,  ағартушы¬лық монархиясын қолдады.  «Хосров пен Шырын», «Жеті сұлу» поэмаларында осындай монархияны жырлайды. Патшалар халық үшін өмір сүруі керек дейді. «Искандер-наме» поэма¬сында аңызға айналған үлгілі қоғамдық құрылысы бар елді суреттейді. Онда мемлекет те, мемлекеттік құрылыс та жоқ, мүлік пен әлеуметтік жағынан тең адамдар бар жағдайды армандайды. Соғыс атаулыны айыптап, бейбітшілікті дәріптейді.

12) Саяси ой-пікірлер  тарихындағы Еуропалық орта ғасыр.

Орта ғасырлық Шығыстағы  саяси ойдың тарихи дамуы тек  Шығыстың ғана емес, Еуропаның, жалпы бүкіл адамзаттың әлеуметтік-саяси іліміне қосылған үлкен үлус болды.Еуропаның орта ғасырлық саяси ойының өзіндік ерекшелігіне, ең алдымен,батыстың саяси ойына негізінен христиан діні мен Рим шіркеуінің  күшті ықпалы себепші болды. Сол тұстағы саяси ойдың орталық мәселелерінің бірі қандай билік басым юолу керек рухани-діни немесе зайырлық па, деген мәселе болды. Шіркеудің саяси талаптарын негіздей келіп, оның идеологтары билеушілердің қуаттылығы шіркеуден шыгады, ал шіркеу өзіне беделді тікелей Христадан алады деп сендірді. Осыдан христандық ел билеушірінің сөзсіз міндеті-христиан шіркеу басына бағынатындығы болып шығады.

Бұл заманда христиан дініне көп еңбек сіңірген Аврелий  Августин (354-430) еді. Ол христиан фәлсафасының негізгі қағидаларын зерттеп, жетілдірді. Оның саяси көзқарастары "Құдай қаласы туралы" деген еңбегінде баяндалған.

 Августин барлық  әлеуметтік, мемлекеттік және құқықтық  мекемелер мен зандарды адамның  күнәсінің нәтижесі деп санады. Оның ойынша, құдай адамға еріктің  еркіндігін береді, яғни ол өз бетімсн (күнәһар болып) немесе құдай жолымен өмір сүруге мүмкіндігі бар. Соған орай ол адамдарды құдай жолымен және адам жолымен өмір сүрушілер деп екі түрге бөлді. Бұл топтарды рәміз ретінде екі қала деп атайды. Біріншісін, болашақта құдаймен мәңгілік патшалық құратын, екіншісін, жын-шайтандармен бірге мәңгілік жапа шегіп, сазайын тартатын адамдардың екі қоғамы деп түсіндірді.

 Христиан дінінің  саяси теориясын жасап, шыңына  жеткізген монах Фома Аквинский  (1225—1274) болды. Оның саяси көзқарастары "Билеушілердің басқаруы туралы", "Теологияның жиынтығы" деген еңбектерінде қаралды.

 Аквинский өз шығармаларында  Аристотельдің көзқарастарын католик  дінінің қағидаларына бейімдегісі  келді. Атап айтқанда, ол Аристотельдің  адам қоғамдық және саяси тірі  жәндік деген пікірін пайдаланды. Жалғыз адам өз мұқтаждығын, қажеттілігін жеке-дара қанағаттандыра алмайды. Сондықтан мемлекет болып бірігіп өмір сүру адамдардың пешенесіне әуел бастан жазылған деп түсіндірді. Мемлекеттік биліктің мақсаты — "ортақ игілікке" жету, адамдарға лайықты, ақылға сыйымды өмір сүруге жағдай жасау. Ол үшін феодалдық-сословиелік жіктелудің сақталуы шарт. Жоғарғы сословиеге бәрі бағынуы тиіс.

 Фоманың ойынша, билік  құдайдың құдіретімен орнайды.  Сондықтан патшалық билік жоғары  діни билікке бағынуы керек, оның түсіндіруінше, аспанда құдай, жерде Рим папасы билеуі тиіс.

 Осыған ұқсас саяси  көзқарас мұсылман дінінде де  орын алды. Ислам саяси билік  дін басыларының қолында болуын  көздеді. Құранның талабы бойынша  қай мұсылман болмасын Аллаға, оның өкіліне және билік иесіне бағынуы тиіс.

13) Ағартушылық  дәуіріндегі саяси ілімдер.

Неміс ойшылы, августин монахы Мартин Лютер орта ғасырдағы протестантизмнің ірі идеологы болды. Ол діндір ғалым, Германиядағы Реформацияның көрнекті қайраткері, Германия, Балтық жағалауы, Скандинавия елдеріне кеңінен тараған лютеран діни сенімін негіздеуші. Оның «неміс ұлтының  христиан дворяндарына», «Шіркеудің вавилондық тұтқындалуы туралы» және т.б. еңбектері  бар.

Католик шіркеуіне қарсы  бағытталған Лютердің көптеген саяси идеялары, «Бірінші буржуазиялық революция» деген атаққа ие болған бүл діни қозғалыстың дем берушісі — Витенберг университетінің профессоры, Августин шіркеуінің монахы Мартин Лютер. Дін саласындағы түбегейлі өзгерістер, яғни реформалар жолындағы бүл қозғалыс — католиктік шіркеуді қайта қүруға, діни салт- жоралар үшін төленетін шамадан тыс мөлшердегі салықтарға тыйым салуға, христиан дінінің қарама-қайшылықтарға толы қағидаларын алып тастауға бағытталды. Демек, бүл қозғалыс¬тың нәтижесінде жаңа шіркеу және жаңа діни қағидаларға негізделген христиан дінінің «протестанизм» деп аталатын мүл- де жаңа бағыты қалыптасты. Дін тарихында «протестанизм» деген атау 1529 ж. Шпейгер рейхстагыңда алғаш рет қолданылды. Мүнда Лютердің жақтаста- ры осы рейхстагтың 1526 жылғы «Дін түту еркіндігі туралы» өз шешімдерін бүзу әрекетіне «қарсылық» білдірген болатын. Лютердің жаңа бағытқа байланысты идеялары көпшілік тарапы- нан қызу қолдау тапты. Реформациялық қозғалыстың етек алуы, реформаторлардың батыл іс-әрекеттері және осы бір жеңістердің нәтижесінде Римнің ықпалынан Германия мен Швецияның көпте¬ген жерлерінің шыға бастауы, одан қалды протестанизм идеяларының Францияға кеңінен тарап, ал Англияда өкімет тарапынан қолдау табуы — католик шіркеуін қатты мазасыздандырды. Олардың пікірінше, қүдай сөзі әрбір адамға арнал¬ған, соған бағытталған, ал өз кезегінде күдай сөзін шын жүрек- тен қабылдап-үғыну, оған сеніммен қарау — өрбір адамның өзіне байланысты. Жеке адамның сенімі қүдай жайындағы ақиқатты білуді қажет етеді, демек Лютердің жолын қуушы өрбір адам бүл қағиданы ескере отырып, Библияның мөн-мағына- сын, мазмүнын жете түсініп, оны меңгере білу қажет. Протестанттардың ілімі бойынша, өмір мен сенімнің ережелері мьшандай: шіркеуге де, схоластарға да, көне заманның данала- рына да сенбе, тек өз басыңның сенімімен айқындалған ақыл- ойыңа сен, бірақ оның барлығы Библияның қағидаларына сөйкес келуі қажет, өйткені Библия — ақиқаттың айнасы, олай болса оны танып-білу процесі шексіз болып келеді. Мүнда реформа¬торлар беделінің Библия беделінен өруақытта төмен болу керек екендігін естен шығармау баса айтылады. Демек, протестанттық ілімінің бүл принциптерінен жаңа заманның ғалымдары мен философтары үлгі түтарлықтай біршама қағидалар мен ғылым жо¬лына бағыт берер ережелерді аңғарьш-байқауға болатын сияқты. Шынында да, Лютер іліміне сүйенсек, адамның қүдаймен тілдесуі — адамның жеке басының сенімі негізінде ғана жүзеге асырылады, ал сенім мәселелерінде адаспас үшін, оның акиқаттығына көз жеткізу үшін, өрдайым Библияға жүгіну қажет. Лютер дін жолы¬на түскен өрбір адамның сенім жөне адамгершілік мәселелерінде тәуелсіз болуын жақтай отырып, ар-үждан болатындығын алға тартты.