Учет и аудит заработной платы в БТА

Жұмысшының кінәсінен  шеккен материалдық зиянның орнын  толтыру бойынша ұсталымдар кәсіпорын  бойынша бұйрықтың негізінде  (жұмысшының келісімі бар болса) немесе соттың шешімі бойынша жүзеге асырылады.

Қызметкерлермен еңбекке  төлеу бойынша есеп айырысуларды тексеруді әр айдың бірінші күндегі  5721 - 5723 шоттары бойынша аналитикалық есеп көрсеткіштерінің және бухгалтерлік баланстағы, бір уақыттағы Бас кітаптағы жазулармен сәйкестігін анықтап, бастаған жөн екендігін және бұл үшін Бас кітаптағы қарастырып отырған айлардың бірінші күндегі 5721 шот бойынша тізімдік ведомостінің жиынтық сомасымен (берілетін) кәсіпорын балансындағысымен салыстыру арқылы ары қарай есеп регистрлерінде көрсетілген шот корреспонденцияларының және есептелген еңбек ақы сомалары мен ұсталымдардың, есептелген, төленген және депоненттелген еңбекақы бойынша талдамалық және синтетикалық есеп мәліметтерінің дұрыстығы анықталады. Ол үшін табельдік номерлер шеңберінде есеп айырысу ведомостары бойынша «Есептелген сомалардың жиынтығы» және «Ұсталымдардың жиынтығы» көрсеткіштердің айырмасы ретінде анықталады «Берілуге тиісті сома» көрсеткіші бойынша жиынтық сомаларға арифметикалық бақылау жүзеге асырылады.

Тексеру қорытындысына төмендегілерді анықтау керек:

- еңбекақы қорына шығыстарды апарудың дұрыстығын;

- жекеленген төлемдерді өнімнің өзіндік құнына апарудың дұрыстығын;

- еңбекақы қоры бойынша бухгалтерлік жазулардың орындалуының дұрыстығын;

- синтетикалық және талдамалық есептерді жүргізудің, жиынтық -мәліметтердің және еңбекақы қоры бойынша бухгалтерлік қорытынды есеп беру нысандарын толтырудың дұрыстығын;

- белгіленген нормадан жоғары іс - сапар шығыстарының орнын толтыру кезінде төленген (егер ондай жағдай орын алған болса) сомалардың тұлғаның жиынтық табысына енгізілуін.

Еңбекақы бойынша аналитикалық есеп мәліметтерінің Бас кітаптағы  синтетикалық есеп мәліметтерімен және бухгалтерлік баланс көрсеткіштерімен сәйкестігін анықтау үшін Бас кітаптағы және баланстағы «Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу» шоты бойынша айдың 1 күніне сальдоны есеп айырысу - төлем ведомостарының жиынтық сомаларымен салыстыру керек. Ауытқушылықтар табылған жағдайда олардың себебін анықтау қажет.

Айырмашылық табылғанда олардың  себептерін анықтау керек. Сондай - ақ мәліметтерді депозитке салынған еңбекақы есеп кітабы көрсеткіштерімен салыстыру керек. Сосын бастапқы құжаттардың анық сенімділігін, толтырылу дұрыстығын, олардың еңбекақы және еңбекті өтеудің басқа түрлерін есептеу мен төлеу бойынша нормативті құжат талаптарына сәйкестігі тексеріледі.

Еңбекті уақыт бойынша  төлеуде тарифтік мөлшерлеме немесе мәміле шарттарын қолданудың дұрыстығы, кесімді төлеуде - жұмыстың сандық және сапалық көрсеткіштерін орындау, нормалар мен баға қоюды қолданудың дұрыстығы тексеріледі.

Еңбек пен оны төлеу  есебі жөніндегі бастапқы құжаттарды тексергенде орындалған жұмыс есебі  үшін жауапты лауазымды адамдардың қойылған қолдары бар-жоқтығын, барлық деректемелердің толтырылу дұрыстығын, құжаттарды тазартылып өшірілген (ескертілмеген) түзетулердің бар - жоғын анықтайды.

Жұмыс уақыты мен табелін, сондай еңбекті төлеуді есептеу  жөніндегі бастапқы құжаттарды тексергенде, оларға ойдан шығарылған (жасанды) тұлғаларды кіргізу жағдайлары бар - жоқтығын анықтау қажет. Бұл үшін оларды берген уақыттағы нарядтарды талдап шығу, нарядтар мен жұмыс уақытының есебі табельдеріндегі жұмысшылардың аты - жөндерін жеке құрам есебінің және төленген сомалар туралы мәліметтерімен салыстыру керек.

Бұрын төленген бастапқы құжаттар бойынша қайтадан есептеу жағдайлары бар-жоқтығын, бір адамның аты-жөндері  бірнеше есептеу - төлемдік тізімдемелерде (ведомостерде) қайталануын тексеруде маңызды. Кәсіпорынның тізімдік құрамында жоқ, аз уақыт жұмыс істеген адамдарға жазылған нарядтарға, сондай-ақ төмен сапамен орындалған жұмысты қайта жасап, ақауды жою бойынша нарядтарға ерекше назар аударған жөн.

Бастапқы құжаттар мен  есептік тізімдемелерді тексергенде  арифметикалық санаудың дұрыстығына  ерекше көңіл бөлу керек.

Аудиторлық тексерудің жүзеге асатын одан әрі кезеңдері мыналар:

• төлемді есептеудің дұрыстығын іріктеп тексеру;
• жұмыстың қалыпты жағдайларынан ауытқумен байланысты қосымша ақыны ресімдеу тәртібі;
• құжаттық ресімдеу мен іркіліс төлемі;
• өнімнің ақауын құжатпен ресімдеу мен оны төлеу;
• түнгі мезгілдегі жұмысқа қосымша ақы;
• жұмыстан тыс уақыттағы еңбекті өтеу;
• мерекелік күндердегі жұмысқа төлеу;
• іс жүзіндегі заңнамада қарастырылған (еңбек демалысына, жұмыстан шығу жәрдемақысын төлеу және т.с.с) жұмыспен өтелмеген уақытқа төлем есептеу;
• уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша жәрдемақы есептеу;
• еңбекақыдан ұстаудың дұрыстығын тексеру;

- тексеру қорытындысында мыналарды анықтау қажет;

• шығыстарды еңбекке ақы төлеу қорына жатқызудың дұрыстығы;
• жеке төлемдерді өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығы;
• бухгалтерлік өткізбе желілері (проводкаларды) еңбекті өтеу қоры бойынша жасаудың дұрыстығы;
• синтетикалық және аналитикалық есепті, жиынтық мәліметтерді және еңбекке ақы төлеу қоры бойынша бухгалтерлік есеп беру формаларын толтыруды жүргізудің дұрыстығы;
• 5720 - 5721 «Еңбекақы төлеу бойынша шығыстар» шоты арқылы орындайтын (үкім) қағазы және депозитке салынған еңбекақы, 8,10 журнал-ордерлердегі (есептің журнал-ордерлік формалары) жазбасы, Бас кітап пен баланс жағынан аналитикалық есеп жазбаларына сәйкестігі.

2. Еңбекақы бойынша есеп айырысу аудиті

Еңбекақы есебінің аудитын  жүргізу басқа есептің түрлеріне  қарағанда өзіне тән ерекшеліктерін ескереміз. Ең бастапқы негізгі шарт кадрлар бөлімінде басталған  әңгімелесуде еңбек ақы жүйесіне жасалынатын бақылау міндеттерінің  дұрыс бөлінуіне назар аудару қажет.

Жүйелік бақылау бойынша  бөлінген міндеттер төмендегідей болып кезеңдермен атқарылыуы керек:

1. Кадр бөлімінде. Кадр бөлімінің қызметкерлері жұмысқа қабылдау, жұмыстан босату бойынша құжаттарды рәсімдеуге, ставкалардың өзгергендігі туралы бухгалтерияға хабарлауға тиісті.
2. Бақылау. Еңбекақы есептеу үшін қажет құжаттарға (жұмыс уақыты есебінің табелі, табельдік номер, жұмысшының жоқ болуынан, апаттың кесірінен жұмыстың тоқтап тұрған уақыты) басшы немесе өкілеитті тұлға қол қояды.
3. Еңбек ақы есептеуде. Төлем жасауға негіз болған мәліметтер (жұмыс істеген уақыты, өнімнің бір өлшеміне анықталған ставка) еңбекақы есептеу үшін және ұсталымдарды жүзеге асыру үшін бухгалтерияға өткізілуге тиісті.
4. Еңбек ақының жұмысшылар мен қызметкерлерге берілуінде. Банктен ақша алуды және кассадан еңбек ақы беруді кассир жүзеге асыруы тиісті. Нақты (қолма - қол) ақшаны банктен алуға чек жазып беретін бас бухгалтер. Чекке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол қояды.

Жұмысшымен еңбекақы бойынша  есеп айырысулардағы негізгі кемшілік - міндеттердің бірдей бөлінбеуі. Егер өндірістік цех бастығының міндеттері шектен тыс көп болса (мысалы, жұмысшыларды қабылдау және жұмыстан босату, ставкаларды бекіту және жұмыс уақыты есебінің табеліне қол қою), онда жоқ жұмысшының, жалған жұмыс уақытының немесе төлемінің көтеріңкі ставкасының есепке алыну мүмкіндігі ықтимал.

Бұл операциялар бойынша  құжаттарды аудиторлар ішінара тексереді. Мұндай кезде аудиторлардың жетек шісі бақылау тиімділігі жеткілікті деңгейде жоғары деген шешім қабылдай алады. Кейінгі аудиторлық процедуралар барысында бұл бақылаудың қаралған құжаттарда бейнеленгендей жұмыс істейтіндігі туралы мәліметтер жинау керек. Керісінше, бақылаудың әлсіздігі (оның жоқ болуы немесе бірдей еместігі) болуы мүмкін елеулі қатерлердің қаржылық есепт беру ақпараттарына әсер етеді деген көзқараспен бағалау қажеттілігін туындатады. Мұндай жағдайда жыл сайынғы аудиторлық процедуралар елеулі қателіктерді болдырмауға бағыттануы керек.

Жұмысшылармен еңбек ақы  бойынша есеп айырысулардың бухгалтерлік есебінде болуы мүмкін бұрмалаушылықтар. Тексеруді жүзеге асыра отырып, аудитор тексерілетін салада кездесетін көбірек тараған қателер мен бұрмалаушылықтарды білуге тиісті [20].

Жұмысшыларға есептелінген төлемдердің өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына апарылуының дұрыстығына тексеру жүргізу кезінде аудитордың кездесуі мүмкін бұрмалаушылықтар және олардың бухгалтерлік қорытынды есепке, салық салуға және заңнамалардың сақталуына тигізетін әсері төмендегідей факторлар болуы мүмкін:

• кәсіпорын мен ұжымдық келісім-шарт жоқтығы;
• бастапқы құжаттардың (жұмысшылардың жеке парағы, есеп айырысу - төлем ведомосы, өңдеу кестелері) мәліметтері бойынша есептелінген еңбек ақы сомасы есеп регистрлерінің (журнал-ордерлердің, Бас кітаптың) мәліметтерімен сәйкес келмейтіндігі;
• нақты жұмыс істелген уақытты растаушы құжаттар (жұмыс уақыты есебінің табелі және т.б.) жоқ болса да мерзімдік (кесімді) еңбек ақы сомалары өнімдердің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құныныа енгізілгені;
• жабдықтарды жаңарту негізгі құралдар объектілерін қайта жарақтандыру (реконструкциялау) жұмыстарына есептелген еңбек ақы салық төлеу мақсаты үшін өнімдердің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнына енгізілген;
• табиғи кему нормасынан жоғары мөлшерде құндылықтардың бүлінуінен болған жоғалтулар кінәлі тұлғалардан талап етілудің  орнына, заңсыз түрде шығындарға жатқызылғаны  (немесе кәсіпорынның таза табысы есебінен жабылған);
• өнім өндірумен (қызмет көрсетумен, жұмыстарды орындаумен) тікелей байланысты емес, қаржыландырылуы  арнайы көздердің есебінен жүзеге асырылатын жұмыстарды орындау үшін төленген еңбек ақы салық салу мақсатында өнімдердің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнына енгізілгені;
• басқа жақтағы тұлғаның орындаған жұмыстары үшін жасалынған төлем, орындалған жұмыстар туралы Акт жоқ болса да, салық төлеу мақсаты үшін өнімдердің (жұмыстардың, қызметердің) өзіндік құныныа енгізілгені.

Жұмысшылармен еңбек ақы  бойынша есеп айырысулардағы бұрмалаушылықтарды қосымша анықтауға мүмкіндік  беретін баланстың жақын баптары  төмендегілер болып табылады:

- ақша төлемін сипаттаушы шоттар;

- басқа да міндеттемелер шоттары.

Осы орайда аудитордың мақсатына  жету үшін қаржылық қортынды есебінің баптарының толықтығы, нақтылығы, дәлдігі  тапсыру және ашып көрсету керек.

Еңбекақы бойынша есеп айырысуды және басқа да операцияларды  тексерген кезде аудитор аудит  стандарттарын қолдануды, білумен  қатар өзінің жұмыс барысында  бухгалтерлік есеп стандартында тиісті дәрежеде қолдана алуы керек. Еңбекақы бойынша есеп айырысуды тексеру  барысында аудитор әр түрлі жағдайларға  және әр алуан фактілерге ұшырасады, оларды оқып зерттейді, себептерін анықтайды, жүзеге асырылған операциялардың себептері  мнн салдарын табады.

Аудиторлық тексерудің мақсаты  қызметкерлерге жалақы берудегі заңдылықты сақтау, еңбектік қатынастарға қатысты  жалақының және басқадай төлемдер мен  сыйақылардың дұрыс аударылуын, сонымен  қатар жалақыға салық және басқадай әлеуметтік қажеттілікке ұстаулардың  сақталуын қадағалау болып табылады. Аудиторлық тексерудің негізгі мақсаттары:

- еңбек туралы нормативтік-құқықтық актілердің жағдайы және еңбек қатынастарындағы ішкі бақылау жағдайын қадағалау;

- бірінші ретті құжаттарға сай жалақының және төлемдер мен қосымша төлемдердің дұрыс аударылуын тексеру;

- еңбекақының дұрыс есептелуі мен табыс салығының басқадай төлемдері мен ұстаулардың дұрыстығын тексеру;

- қызметкер жалақысымен есеп айырысуда шоттардың корреспонденциясының дұрыстығын тексеру.

Қызметкер жалақысымен есеп айырысуда ақпарат көздері болып  басқарушының қабылдау туралы бұйрығы  мен шешімі, жұмыстан шығарылу туралы еңбек келісімінің тоқтатылуы, аударым  туралы, банктің қызметкерлерге берілген демалысы, штаттық кесте, азаматтық  құқық туралы мінездеме туралы келісім, келісім шарттар мен басқадай еңбектік келісімдер түрлері, еңбекақыға қосымша ақша мен сыйақыларға (жеке карточка, жұмыс уақытын қолданудағы  табельдер, нарядтар, рапорттар, жасалынған істер туралы актілер, қосымша ақша төлеуге беттер, орындау қағаздары, есеп айырысу және төлем ведомосттары және т.б.) негіз болатын бірінші  ретті құжаттар; сонымен қатар  бухгалтерлік есеп регисторы, жалақының  түрлері және шифрларына байланысты шығындарды бос ведомостке бөлу, журнал-ордерлер, Бас кітап, баланс және қаржылық қорытынды  есептің басқадай түрлері тәрізді. Аудитор тексерудің алдында банкте еңбекақыны төлеуде қандай жүйе мен  нысаны, штаттық кесте, еңбекақы мен  қосымша төлем жайында ішкі жағдай, коллективті келісімшарт, еңбекақы төлеуде есеп айырысу есебі, сонымен  қатар банкте еңбек ету нормасы  және келісімді бағалар жасалынған ба және белгіленген бе, бірінші  ретті құжаттарда қажетті реквизиттер  бар ма екенін тексеру тиіс.