Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау-сақтау-не-сатуға

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстың  затына мыналар жатады: ҚР Ұлттық банкінің 1,5,10,20,50,100,200,500,1000,2000,5000,10000 теңгелік банкноттары, қағаз ақша, алтын, күміс, не платинадан соғылған металл монеталары, бағалы қағаздар (мемлекеттік және мемлекеттік емес; негізгі және жанама): коносамент, акция, облигация, ипотекалық куәлік, қойма куәлігі, мемлекеттік займ, опцион, варрант, депозиторлық қолхат, фьючерс, заң актілерінде немесе олармен белгіленген тәртіппен шығарылған ҚР ұлттық валютасындағы басқа да бағалы қағаздар, шетел валютасы - қазыналық билет, банкнот, монета түріндегі шетел мемлекетінде немесе мемлекеттер топтастығында заңды құрал болып табылатын ақша бірліктері, шетел валютасындағы бағалы қағаздар -төлем құралдары (чек, вексель және т.б.), қор құндылықтары (акция, облигация) және басқа да шетел валютасындағы қарыз міндеттемелер.

Айналымнан алынып тасталған, алмастырылмайтын ескі чеканка (банкнот, монета, валюталар, шетел валютасы да) жалған ақша бірліктерін жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстардың затына жатпайды. Ұтыс лотореялары, транспорт билеттері - Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 206-бабының заты емес.

3  Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарына жатпайтын ақша бірлігі мен бағалы қағаздардың бейнесі келтірілген затты жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздардан (сырттай шынайыға ұқсайтын және өрескел даярланған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарға құжаттан) ажырата алу керек.

4  Қылмыстық әрекеттерге  баға беруде "жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздар" ұғымына  назар аударғаны жөн. Оларға  мына белгілер тән:

- жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздар құжат  нысанында болуы;

- айналымда кездесетін, не айналымнан шығып кеткенімен алмастыруға жататын ақша, не бағалы қағаз болуы;

- сараптама қорытындысымен  анықталуы;

- жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды арнайы  уәкілетті органдардан басқа  тұлғалардың шығаруы;

- айналымда белгілі  уақыт аралығында жүре алу мүмкіндігі болуы;

- міндетті реквизиттерді  мүмкіндігінше сақтауға тырысуы;

- түпнұсқа орнына берілетін жалған ақша бірлігі мен бағалы қағаз ақша мен бағалы қағаз функциясын атқаруы. Басқа функцияны жүзеге асыру мақсатында жасамау. Мысалы, заклад.

Шынайы ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың орнына, мысалы, заклад сынды заттарды айналымға жіберу әрекеттері Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 206-бабымен сараланбайды. Жалған ақша бірліктер мен бағалы қағаздар ұғымына жатпайтын заттарды айналымға жібергенде өрескел алдау (грубый обман) бар, мұндай әрекеттер - алаяқтық.

5 Сырттай шынайыға ұқсамайтын және өрескел даярланған құжаттарды анықтау үшін тергеу, анықтама қызметшілері сараптама тағайындайды. Тергеуші, анықтамашы жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздар ұғымына кірмейтін заттардың шынайы ақша бірлігі мен бағалы қағаз емес екендігін өздері, арнайы білімдерді пайдаланбай-ақ айыра алады.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздар ұғымына жататын заттардың қылмыста үш түрлі кезеңдерден өте алуға мүмкіндіктері бар: жасау, сақтау және айналымға жіберу. Қылмыс құрамы үшін бұл үш кезеңнен де өту міндетті емес. Бірақ та жалған ақша бірліктер мен бағалы қағаздар ұғымына жатпайтын заттардың бұл үш кезеңнен өтуі мүмкін емес, себебі, Мысалы, заклад түрмыстық қажеттік үшін даярланады.

Толық және ішінара (шынайы ақша бірліктерінің белгілерін, нөмерін, облигация сериясы, және басқа бағалы қағаздардың реквизиттерін түзету) жасалған жалған ақша бірліктері мен  бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға  жіберу - қылмыс. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу сынды әрекеттер бөлек те, бірге де қылмыс құрамын құрай алады.

6  Өрескел даярланған  ақша бірліктері мен бағалы  қағаздарды жасау Қазақстан Республикасы  қылмыстық кодексінің 206-бабы мен 24-баппен қосымша оқталу болып, ал оны сақтау, не айналымға жіберу әрекеттері Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 206-баппен сараланады.

7 Жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды жасауда  қылмыстың құралы техникалық құрал, көшірме құрал, қағаз, қайшы және тағы басқалар болса, сақтау кезінде қылмыс құралы - қалта, кітап, қойма, т.б., жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды айналымға жіберудің құралы, сол жалған ақша бірлігі мен бағалы қағаздың өзі болады.

8  Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың сырттай пішінін шынайы түріне ұқсатып, міндетті реквизиттерді сақтай отырып, тым болмағанда жалған ақша бірлігінің бір үлгісін жасауы, шынайыға ұқсас кейіп беруі аяқталынған қылмыс болып табылады.

9 Жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды жасаудың әдістері қылмысты саралауға әсер етпейді, бірақ жаза тағайындауда ескеріледі.

10 Жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды сақтау  дегеніміз кінәлі тұлғаның иелігінде  (өзімен бірге, қүпия орындарда,  ғимараттарда, түрғын-жайда және т.б.) ұстауы.

11 Жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды айналымға  жіберу деп, оны сатып алынған  тауарларға, көрсетілген қызметтерге  есептесу, айырбастау, үсақтау, сыйға  беру, займ түрінде, не кепілге  беру, не кепілзатқа беру және  басқадай әрекеттерді айтамыз. Қарсы тараптың жалған ақша бірлігі мен бағалы қағазды қабылдап алуымен қылмыс аяқталады.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Дипломдық жұмысты жазу барысында төмендегідей нәтиже келеміз:

1 Криминологиялық зерттеудің  объектісі ретінде ақша айналымы  мен бағалы қағаз нарығын бірнеше кезеңдерге бөлуге болады. Бұл кезеңдерде белгіленген тәртіптер мен талаптардың бұзылу жағдайларының, нақты кемшіліктердің кездесуі әбден мүмкін.

2  Экономикалық қылмыстардың  арасында жалған ақша бірліктер  мен бағалы қағаздарды жасау,  сақтау, не айналымға жіберу ерекше орын алады. Олар көп жағдайда латентті болып қала береді.

3  Олардың ресми  тіркелінгендерінің сандық көрсеткіштері  келесідей: 1998 жылы өндірістегі - 1010, есеп уақытындағысы - 871, 1999 жылы  өндірісте өткен жылдан қалғаны  1053, есеп уақытындағысы -866, 2000 жылы өткен жылдан қалғаны - 866, есеп уақытында тіркелінгені - 639, 2001 жылы өндірісте болғаны - 698, есеп уақытында тіркелінгені - 590, 2002 жылы өндірісте болғаны - 938, есеп уақытында тіркелінгені - 590 , 2003 жылы өткен жылдан қалғаны -981, өндіріс уақытында тіркелінгені - 483 іс.

4  Жалпы ҚР аумағы  бойынша ҚР КҚ 206-6. өндірістегі  қылмыстық істердің арасынан  тергеу аяқталып, сотқа жеткендерінің  орташа көрсеткіші мынадай: 1998ж.-6,1%; 1999ж.-10,2%; 2000ж.-13,8%; 2001ж.-14,4%; 2002ж-11%,2003ж.-17%.

5 Жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды жасау,  сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі  қылмыстардың алдын алу шараларын  ұйымдастыруда ескеретін мән-жайларды  төмендегідей топтарға бөліп  қарауға болады: жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстардың жасалуына жол беретін жалпы мән-жайлар және арнайы.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың жалпы алдын алу  шаралары деп жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберумен күресудің ұйымдастыру, техникалық, құқықтық шараларын айтамыз. Аталған қылмыстардың алдын алудың арнайы шаралары дегеніміз жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберуді жүзеге асыруға бағытталған белгілі, не нақты тұлғаларға әсер ететін шаралардың жиынтығы болып табылады.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздары жасау, сақтау, не сату жөніндегі қылмыстардың алдын  алу шараларын ҚР Ұлттық Банкі және оның құрылымдары, қаржылық бақылау Агенттігі, ҚР Экономикалық және жемқорлық қылмыстарға қарсы күрес Агенттігі, прокуратура, сот органы, Интерполдың ҚР Ұлттық Бюросы жүзеге асырады.

6 ҚР Ұлттық банкіне ұлттық банкноттар мен монеталарды шығару жүктелінген. Жалған банкноттар мен монеталардың айналымда кездесуіне жол бермеу үшін ҚР Ұлттық банкіне келесі әрекеттер жүктелінеді:

өз уәкілеттілігі шегінде  экономикада инфляциялық процестердің дамуына жол бермеу, номиналдық құны жоғары банкноттардың пайда болуына мүмкіндігінше жол бермеу;

қолма-қол емес есеп айырысуды  дамыту;

банктік қызметтердің заңдылығын қатал сақтау, оларды бақылау;

ақша мен банк жүйесіндегі  бағалы қағаздардың қорғану белгілерін дамыту;

қабылдау процесінде ақшалардың, өздері эмиссиялаған бағалы қағаздардың шынайылығын тексеретін жоғары сапалы детекторларды иемдену;

аталған қылмыспен күресте  құқық қорғау органдарымен тікелей  байланыста болу.

7 Жалған бағалы қағаздардың  рынокта кездесуіне қарсы күресте ҚР қаржы рыногы мен ұйымдарды қаржылық бақылау және реттеу Агенттігіне мынадай қосымша функциялар жүктеген жөн:

- ҚР аумағында мемлекеттік  емес бағалы қағаздармен қатар  мемлекеттік бағалы қағаздарды  мемлекеттік тіркеуден өткізу, код тағайындау;

- алғашқы және қайталама  рынокта мемлекеттік тіркеуден  өтпеген бағалы қағаздарды айналымда  кездесуіне жол бермеу шараларын  қолдану;

бағалы қағаздың алғашқы  рыногында эмитент пен кәсіби қызметшілердің бағалы қағаздарды алғаш  тарату үшін шарт жасауда кәсіби қызметшілердің эмиссияланған құжатты бағалы қағаздың түпнұсқа екендігін тексеруін ұйымдастыру;

- бағалы қағаз нарығында  қор биржаларының биржадан тыс  бағалы қағаздың айналымын ұйымдастырушының (биржадан тыс қор) өздерінің  контрактілерінде құжатты бағалы қағаздың түпнұсқа екендігіне назар аударуын ұйымдастыру;

- жалған бағалы қағаздардан  қорғану белгілерін дамыту қызметін  қолға алу;

- ҚР аумағында бағалы  қағаздың тізімін халықаралық  деңгейде анықтау, заң актілеріне  енгізу;

- құқық қорғау органдары, халықаралық ұйымдармен халықаралық ұйымдармен бағалы қағаз рыногындағы қылмыстардың алдын алуда бірлесіп қызмет ету, тығыз байланыста болу.

8 ҚР қаржы рыногы  мен қаржылық ұйымдарды бақылау  және реттеу жөніндегі Агенттік  жалған ақша бірліктері мен  бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстардың алдын алу шараларын келесі бағыттарда жүргізеді:

- жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды жасау  фактісіне байланысты қылмыстардың  себептері мен жол беретін  жағдайларын, күмәнді, қылмысқа дайындалып жүрген, қылмысты аятаған тұлғаларды және олардың жолын кесу шаралары;

- жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды сату  фактісіне байланысты қылмыстардың  себептері мен жол беретін  жағдайларды, күмәнді, не қылмысқа  дайындалып жүрген, немесе қылмысты аяқтаған тұлғаларды анықтау және олардың жолын кесу шаралары.

9 Қылмыстың дер кезінде  анықталып отыруына, қылмыстың алдын  алуда прокуратура органының  орны ерекше.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстардың алдын алуда прокурорлық қадағалау төмендегі бағыттарда жүзеге асырылады:

- жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды жасау,  сақтау, не айналымға жіберудің  себептері мен жол беретін  жағдайларды анықтау және оларды  жою шараларының жүргізілуі мен заңдылығын бақылау;

- бұл қылмысты жасағандығына  күмәнді тұлғаларды анықтау, жалпы  және арнайы алдын алу шаралардың  жүргізілуін, олардың заңдылығын  тексеру;

- жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды жасауды,  сақтауды, айналымға жіберуді көздеп жүрген, не дайындалып жүрген тұлғаларды анықтау, және қылмысты болдыртпау, не оқталу сатысындағы қылмыстарды жою мақсатында жедел-іздестіру және басқа шаралардың жасалуын, олардың заңдылығын бақылау;

- жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі фактілерді анықтау қызметтердің заңдылығын тексеру, тергеу, анықтама, жедел-іздестіру шараларының заңдылығын бақылау;

- прокурордың сотта  істі қарауына қатысуы;

- аталған қылмыс бойынша  жәбірленушілердің бұзылған құқықтарын қалпына келтірілуін тексеру;

- жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды жасағаны, сақтағаны, не айналымға жібергендігі  үшін сотталған тұлғалардың жазаларын  өтеу жағдайларын қадағалау;

- уәкілетті органдардың  (ҚР Ұлттық Банкі, ҚР қаржы рыногы мен ұйымдарды қаржылық бақылау және реттеу Агенттігі қызметтерінің) заңдылығын бақылау;

- жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды жасау,  сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі  қылмыстардың алдын алуда халықаралық  әріптестікте болу.

10 Бағалы қағаздарды ұлттық валютадағы не, шетел валютасындағы бағалы қағаздар деп даралағаннан, қылмыстық құқықта шетелде эмиссиялаған және ҚР аумағында эмиссиялаған бағалы қағаздар деп бөлген тиімді.

11 Жалпылама ұғымдардан арылу мақсатында, ҚР ҚК 206-бабында "ақша" ұғымының орнына "ақша бірлігі" деген ұғымды қолданған орынды.

Қылмыстық нормада "поддельные деньги" ұғымын "жалған ақша" деп аударған мазмұны ақшаның өтірік екендігінде емес, ақшаның бейнесін заңға қол сұға отырып, жасағандық. Кез келген ақша мен бағалы қағаз бейнесіндегі зат жалған ақша мен бағалы қағаз бола бермейді. Қылмыстық әрекеттерді дұрыс аралау үшін "жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздар" ұғымдарына нақты түсінік берген жөн. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздар ұғымына мына белгілер тән: