Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау-сақтау-не-сатуға

Бухгалтер-кассир арыздың  дұрыс толтырылуын тексеріп, баланстан  тыс кіріс ордерді және квитанцияны  кассаға тапсырады. Кассир клиенттен  банкнотты (төлем құралы) алып, өз қолы мен мөр бар квитанцияны береді. Банк инкассо-корреспондентке нақты ақшаны (төлем құжатты) қабылдамас бұрын екі үлгідегі тізім толтырады, бірі корреспондентте, екіншісі - банкте қалады. Инкассоға банкноттың келіп түскендігі туралы банк клиентке хабарлайды (қосымша В). Клиенттен инкассоға қабылданған банкнот және төлем құралының мөлшеріндегі сомма клиенттің арызына сәйкес, шетел валютасында, не ұлттық валютада төленеді. Егер клиент ақшасын алмаса, онда нотариустың депозитіне аударылады. Материалдарды сол күні бақылаудан алып, құжаттарға тіркейді.

Ал, жалған шетел валютасындағы банкноттар (төлем құжаты) клиентке қайтарылмайды, құқық қорғау органына жіберіледі. Кассир бөлімше бастығына тез арада хабарлайды. Құқық қорғау органы қызметкерлері банкке келіп, жалған банкнотты алып, сараптамаға жібереді. Ол жөнінде хаттама толтырады. Егер де банкнот шынайы болып шықса, клиентке (банкке) беріледі, ал жалған ақша болса заттай дәлеледеме ретінде құқық қорғау органында қалады, клиентке (банкке) хабарланады.

ҚР Ұлттық банкіне ұлттық банкноттар мен монеталарды шығару жүктелінген. Жалған банкноттар мен монеталардың айналымда кездесуіне жол бермеу үшін ҚР Ұлттық банкіне келесі әрекеттер жүктелінеді:

өз уәкілеттілігі шегінде экономикада  инфляциялық процестердің дамуына  жол бермеу, номиналдық құны жоғары банкноттардың пайда болуына мүмкіндігінше жол бермеу;

қолма-қол емес есеп айырысуды жамыту;

банктік қызметтердің заңдылығын қатал  сақтау, оларды бақылау;

ақша мен банк жүйесіндегі бағалы қағаздардың қорғану белгілерін дамыту;

қабылдау процесінде ақшалардың, өздері эмиссиялаған бағалы қағаздардың шынайылығын тексеретін жоғары сапалы детекторларды иемдену;

аталған қылмыспен күресте құқық  қорғау органдарымен тікелей байланыста болу.

ҚР Президентінің "Қаржы рыногын  мемлекеттік реттеудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыруға байланысты шаралар туралы" 11.07.2002ж. жарлығына сәйкес, ҚР Үкімет жанындағы бағалы қағаздар жөніндегі ҚР Ұлттық Комиссиясы қысқартылып, оның функциялары мен өкілеттіктері ҚР Ұлттық банктің Орталық аппаратынан Бағалы қағаздарды реттеу жөніндегі Департаментке берілді. Мұнан кейін бұл Департамент тағы қысқартылып, оның функциялары мен уәкілеттіктері ҚР Ұлттық банкінің орталық аппаратындағы қаржылық бақылау Департаментінде қалды. 2004ж қаңтар айынан бастап, қаржылық бақылау қызметі ҚР Ұлттық банкінен алынып, бөлініп шыққан ҚР қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды бақылау және реттеу Агенттігіне берілді. Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік бақылау және реттеудегі мақсат мынадай:

1  Қаржы рыногы мен қаржылық  ұйымдардың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету және қаржы жүйесіне толық сенім арту;

2  тұтынушы мүдделерін қаржы қызметтерімен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ету;

3 қаржы рыногында адал бәсекелестікті қолдаудағы қаржылық ұйымдардың қызметтеріне бірыңғай жағдай жасау.

Аталған мақсаттарға жету үшін уәкілетті  органға төмендегідей міндеттер  жүктелінеді:

1 Қаржылық ұйымдардың қызметтері  үлгілерін жасау, қаржылық ұйымдарды  коорпоративті басқаруды жақсартуға  үміт беру;

2  қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау мақсатында қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды моноторингілеу;

3  қаржы рыногы саласын бақылау  ресурсын құру;

4 соңғы технологияларды игеру,  түтынушыларға қаржылық ұйымдардың  қызметтері жөнінде толық мәліметтер  беру [49,36.].

Бағалы қағаздар рыногы субъектілерінің  қызметтерін реттеу және бақылау мақсатында уәкілетті орган мынадай шаралар атқарады:

1  Бағалы қағаздар рыногының  қаржылық активтерін тану;

2 мемлекеттік емес эмиссияланған бағалы қағаздарды мемлекеттік тіркеу, акциялар шығару және тарату, облигацияларды тарату және өтеу, бағалы қағаздарды жоюдың қорытындысы жөніндегі есептерді қарайды және бекіту, мемлекеттік бағалы қағаздарға ұлттық жекешелендіру нөмірлерін тағайындау;

3  бағалы қағаздарды, жанама бағалы қағаздарды шығару, тарату, айналымға жіберу және өтеу тәртібі мен шарттарын, мемлекеттік бағалы қағаздарға ұлттық жекешелендіру нөмірлерін тағайындау тәртібін анықтау;

4 бағалы қағаздар мен жанама бағалы қағаздарды шығаруды мемлекеттік тіркеу, оларды тарату және өтеудің қорытындысы жөніндегі есептерді қарау тәртібі мен жағдайын бекіту;

5  бағалы қағаздар рыногындағы  кәсіпқой қатысушылар мамандарын  оқытуды және дайындауды ұйымдастыру;

6  бағалы қағаздар рыногындағы жұмыстарға мамандар дайындауға рұқсат беру, оны кері шақырып алу және қызметтерді тоқтата тұрудың шарттары мен тәртібін анықтау;

7 бағалы қағаздар нарығында жұмыс істейтін тұлғаларды аттестациялаудың шарттары мен тәртібін анықтау және аттестациядан өткен тұлғаларға біліктілік куәлігін беру, біліктілік куәлігін иеленушілерді қайта аттестациялау, куәлікті тоқтату, қайта беру;

8  бағалы қағаздар мен жанама бағалы қағаздарды тоқтату, жаңғырту, айналымға жіберу шарттары мен тәртібін анықтау;

9  бағалы қағаздарды мемелекеттік тіркеу, бағалы қағаздар рыногында қызмет етуге рұқсат беруді, лицензияны тіркеу, бағалы қағаздар нарығында қызмет етеуге құқық беретін куәлікті тіркеу;

10  бағалы қағаздар рыногында кәсіби қызмет етудің шарттары мен тәртібін, бағалы қағаздармен операциялар жасаудың жағдайы мен тәртібіне қойылатын талаптарды анықтау;

11 зейнетақы активтерін инвестициялық басқаратын ұйымдар мен институтты инвестордың инвестициялық қызметтері тәртібін анықтау;

12  бағалы қағаздарды сатуды ұйымдастыру және өзін-өзі реттейтін ұйымдардың қызмет тәртібін анықтау;

13  инсайдерлік ақпараттарды немесе қызметтік, коммерциялық, банктік ақпараттарды не заңмен қорғалатын басқа да құпиялар көмегімен бағалы қағаздар рыногында мәмілелер жасалынатын бағалы қағаздар, сондай-ақ жанама бағалы қағаздар құндарының өктемдігін қадағалау;

14  инвестициялық қорларды құру және ҚР заңдарына сәйкес оларды басқарушылардың қызметтерін бақылау, лицензиялау және реттеу.

Қазақстан Республикасы аумағында  бағалы қағазды сәйкестендіру бірыңғай жүйеге негізделген. Бұл жүйенің  негізі - әрбір жеке бағалы қағаздың түріне тағайындалған әріптік-цифрлық  код. Уәкілетті орган Қаржы Министрлігінің келісімімен шығарылған мемлекеттік бағалы қағаздарға Ұлттық сәйкестендіру нөмірі тағайындайды. Эмитенттің сұрануымен уәкілетті орган мемлекеттік бағалы қағазды іштей реестрге және Ұлттық жүйеге енгізеді. Қарыз өтелген күннен бастап 10 күнде Қаржы Министрлігіне хабарлайды.

Уәкілетті орган мемлекеттік емес бағалы қағазды реестрлік тіркеуден  өткізеді. Мемлекеттік емес бағалы қағаздарды мемлекеттік тіркеуді қажет  етпейді. Олардың екеуінің де мемлекеттік  реестрден өткізілуі эмитент  шығарған бағалы қағаздармен жасалынатын  операцияларды реестрлік нөмірдің, сондай-ақ әріптік-цифрлік кодының көмегімен тексеруге мүмкіндіктер көп болар еді. Бағалы қағаздармен жасалынған операциялар есепке алынады. Бағалы қағаз бір тұлғаның қолынан кейінгілерге көшкен жағдайда реестрлік номері сақталынады, тек эмиссияланған бағалы қағаздарды ғана тіркейді. Уәкілетті орган өзіне жүктелінген бақылау функциясын жүзеге асыру барысында бағалы қағаз рыногы субъектілерінен қажетті толымды ақпараттарды табыс етуін талап ете алады. Эмитенттер бұл органға бағалы қағаздарды шығарғаны туралы есеп береді.

ҚР қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды бақылау және реттеу Агенттігі  бағалы қағаз рыногының басты  бақылаушысы, ұйымдастырушысы ретінде  ол жалған бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберумен байланысты қылмыстармен күресте белсенді қызмет атқара алады.

Бағалы қағаз рыногындағы эмитент, қор биржасы, биржадан тыс қорлар, кәсіби қатысушылардың өздері бағалы қағазбен жасаған операциялары туралы уәкілетті органға беріп отыратын толымды есептері айналымда жалған қағаздардың кездесуіне жол бермеуіне, қадағалау қызметінің жақсы нәтижелерге жетуіне жағдай жасайды.

Уәкілетті орган эмитент бағалы қағазды тіркеу үшін сол бағалы қағаздың түпнұсқа екендігін тексеретін құрал-жабдықтар иемденуін нормативтік актіде арнайы көрсете отырып, талап етуі қажет. Жоғары технологиялық тексеру құралын иемденген эмитент қосымша қаражат жұмсайды, бірақ бұл эмитенттің болашақта бағалы қағаздың рыногын жалған бағалы қағаздардың түспейтініне сенімдірек бола алады.

Бағалы қағаздар арнайы рұқсаты бар баспада жасалынады, ол ҚР қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды бақылау және реттеу Агенттігімен қадағаланады. Бағалы қағазды даярлаудың құпиялылығын сақтаудың жалған бағалы қағазды жасаумен күресте маңызы зор. Мұндай баспаларда жұмыс жасаған қызметшілер тізімін Агенттікте сақтап, есепке алу артық емес.

Жоғарыда айтылған бағалы қағаз рыногын реттеудегі қаржылық бақылау органдарының қызметтерін  ескере келе, жалған бағалы қағаздардың  рынокта кездесуіне қарсы күресте  ҚР қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды бақылау және реттеу Агенттігіне мынадай қосымша функциялар жүктеген жөн:

- ҚР аумағында мемлекеттік  емес бағалы қағаздармен қатар  мемлекеттік бағалы қағаздарды  мемлекеттік тіркеуден өткізу, код  тағайындау;

- алғашқы және қайталама  рынокта мемлекеттік тіркеуден өтпеген бағалы қағаздарды айналымда кездесуіне жол бермеу шараларын қолдану;

-  бағалы қағаздың  алғашқы рыногында эмитент пен  кәсіби қызметшілердің бағалы  қағаздарды алғаш тарату үшін  шарт жасауда кәсіби қызметшілердің  эмиссияланған құжатты бағалы қағаздың түпнұсқа екендігін тексеруін ұйымдастыру;

- бағалы қағаз нарығында  қор биржаларының биржадан тыс  бағалы қағаздың айналымын ұйымдастырушының (биржадан тыс қор) өздерінің  шарттарында құжатты бағалы қағаздың  түпнұсқа екендігіне назар аударуы шараларын ұйымдастыру;

- жалған бағалы қағаздардан  қорғану белгілерін дамыту қызметін  қолға алу;

- ҚР аумағында бағалы  қағаздардың тізімін халықаралық  деңгейде анықтау, заң актілеріне  енгізу;

- құқық қорғау органдары,  халықаралық ұйымдармен бағалы  қағаз рыногындағы қылмыстардың алдын алуда бірлесіп қызмет ету, тығыз байланыста болу.

1997ж. 4 қарашадағы ҚР  бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық Комиссиясы түрлі мемлекеттердің ірі биржалары мен бағалы қағаздар рыногын реттейтін басқа да органдарды біріктіретін халықаралық ұйымға мүшелікке қабылданды. Бұл халықаралық дәрежеде "бағалы қағаздар" жайлы бірыңғай түсінікке келіп, бағалы қағаздар тізімін анықтауға мүмкіндік береді.

 

2.3 Жалған ақша  мен бағалы қағаздарды жасағаны, сақтағаны,                  не сатқаны үшін қылмыстық жауапкершілік

 

Қылмыспен күресте қылмыстық  жауапкершілікті нығайту үшін қылмыстық  құқықтық институттарды толық игеру  қажет. Қылмыстық құқтықта қылмыскерге жасаған қылмысы үшін жаза тағайындаумен қатар қылмысты дұрыс бағалау басты мәселе болып табылады. Осы мақсатта жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату жөніндегі қылмыстардың субъективтік және объективтік белгілерін ашсақ.

Қылмыс объектісі - бұл  қылмыс құрамының міндетті элементі, "объектісіз" қылмыстар болмайды да. Қылмыстық құқық теориясында, қылмыс объектісі қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қарым қатынас, деген жалпылама ереже бар [55,120-12266.]. Бұл ұғымды жалпылама ережемен түсіндіру жеткіліксіз. Қоғамдық қатынас адамдар арасында рухани, тану қызметтері барысында пайда болады. Объектінің көмегімен қылмыстық емес әрекет-әрекетсіздікті қылмыстық әрекеттен, ұқсас қылмыстарды бір-бірінен ажыратуға мүмкіндік туады. Кез келген қоғамға қауіпті, қылмыстық заңда көрсетілген әрекет-әрекетсіздік объектіге қол сүғады. Қылмыстық қолсұғудың нәтижесінде объектіге нақты немесе елеулі дәрежеде зиян-шығын келеді, не шығынның келу қаупі туындайды. Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыс қолсұққан объектінің қай түріне әсер еткеніне де байланысты. Ол бір қылмыстың немесе біртектес қылмыстар тобының жекеленген белгілерін түсіндіру үшін қажет [56,2556.]. Іс-тәжірибеде объект нақты қылмыстық әрекет бағытталған қолсұғушылықты анықтаудың негізгі фундаменті болмақ.

Кеңес уақытында қылмыс объектісінің жүйесі нақты қалыптастырылып  болды, деп есептелген. Сол кезде-ақ объектіні үш топқа бөлген: жалпы, топтық және тікелей. Қылмыстың жалпы объектісі деп қылмыстық жауаптылық көзделген барлық қоғамдық қарым қатынастардың жиынтығын айтқан. Ал, арнайы, не топтық объект - бұл белгілі бір салада кездесетін немесе қасиеттеріне қарай біртектес қоғамдық қарым қатынастың тобы немесе оның белгілі бөлігі.

Тікелей объектіні кейде  нақты мүлік, мысалы, зат, ақша, жануарлар және т.б., деп түсінушілер де кездеседі. Бұл түсінік, әрине, қате. Егер жалпы және топтық объект қоғамдық қатынас болып табылса, "жалпы" және "жеке" категориялардың арқатынасы түсінігіне орай, тікелей объектінің те қоғамдық қатынас болуы шарт [57,27-3166.].

Бұл мәселе жөнінде профессор  Қайыржанов Е.И.: "Қоғамдық қатынастар" деген жалпы категорияны "тікелей объектіге" қатысты айтқанда түсінбеушілік туындайды. Көптеген оқулықтарда "тікелей объект " деп жеке қылмыс бағытталған нақты қоғамдық қатынасты айтады. Бұны формальды түрде бір, не бірнеше қылмыс бағытталған, заңмен қорғалынатын нақты қоғамдық қатынас деп түсінетін жайлар бар, - дейді. Демек, "тікелей" объект дегеніміз нақты қоғамдық қатынас емес, қоғамдық қатынастың жиынтығы болған. Сонда топтық, не арнайы және "тікелей" объект ұғымдары арасында қандай айырмашылық бар? Мұндай сұрақ оқу құралдарында да, ғылыми еңбектерде де жауабын таппай келеді.