Бастакуыш сынып оқушыларының дене шынықтыру арқылы жетілдіру

     Жаттығудың тәсілі әрқашанда дамып отырады. Ескі тәсілдер орнына жаңа, тиімді тәсіл келеді. Бұл құбылыс жаттығуды орындаудың жетілген жолын үздіксіз іздеуге, үйрену әдістемесінің кемеліне келуіне, осы арқылы күрделі, тиімді жаттығуларды орындауға қол жетеді. Спорт дайындығының деңгейіне қойылатын өскелең талап, жаңа жетілдіоілген спорт құрал-жабдықтарының пайда болуына қарай, ескі тәсілдің орындалуының өзгеруіне де байланысты.

   Негізгі қимыл-қозғалыс жаттығуларының эталондық орындау тәртіптері бар. Бірақ әрбір спортшы, өзінің дене күшінің мүмкіндігін, психомоторлық қабілетін ескере отырып, өзіне ғана тән әдіс қолданады. Негізгі қимыл-қозғалыс жаттығулары тәсілінің өзіне тән бөлімі, бөлшегі болады. Жаттығулар тәсілінің негізі – жалпы қозғалыс суретінен тұрады, мысалы, ұзындыққа секіруді алсақ, ол екпіндеп жүгіру, серпін, ұшу, жерге түсу болып бөлінеді.

    Мұндай шешуші сәттер тәсілді толық және жақсы меңгеруге, сонымен қатар әр спортшының өз мүмкіншілігін анықтауына көмектеседі. Жаттығуды орындау үш кезеңге бөлінеді:

1.      Дайындық кезеңі – негізгі қозғалыс әрекетіне жақсы жағдай тудыруға арналған қимыл (ұзындыққа секіру алдында екпіндеп жүгіру).

2.      Негізгі кезеңі – негізгі мақсатты орындауды шешетін қозғалыс (ұзындыққа секірудегі – серпін жасау, ұшу кезеңі).

3.      Қорытындылау кезеңі – қозғалыстың аяқталу кезі (ұзындыққа секірудегі жерге түсу кезеңі).

    Әрбір қозғалыста ең алдымен қозғалып келе жатқан дене траекториясынан дене мүшесі траекториясын айыра білу қажет. Траектория дегеніміз – кеңістіктегі қозғалыс шамасы және елестеткендегі қозғалған дене ізі. Траекторияға қарап дене мүшелері қозғалысының бағытын, түрін, амплитудасын анықтайды. Қозғалыс траекториясы түзу сызықты және қисық сызықты болады. 100 метрге жүгіруді – түзу сызықты, ядро итеруді – қисық сызықты деп шартты түрде айтамыз. Өйткені тәжірибе бойынша таза түзу сызықты қозғалыс жоқ. Олардың ішінде әрқашанда қисық сызықты қозғалыс жүреді (дене серпілуі, ауырлық нүктесінен амплитудалы ауытқу т.б.). Жаттығулардың организміне дене тәрбиесі жаттығуларымен тиімді әсер ету және қозғалыс тәсілін жақсы орындау, қозғалып келе жатқан денеге немесе оның мүшелерінің траекториялық бағытына байланысты (мысалы, биіктікке секіру үшін спортшылар жерден аяқпен дұрыс серпу бұрышын, тиімді қозғалыс бағытын дұрыс анықтай білу керек).

    Қозғалыс бағыттары: жоғары-төмен, алға-артқа, оңға-солға болып бөлінеді. Дене мүшелерінің бір шеткі қалыптан екінші шеткі қалыпқа дейін жеткізе сілтеген қозғалысын қозғалыс амплитудасы дейміз (мысалы, аяқты алға-артқа сілтеу қозғалысы). Қозғалыс амплитудасы белсенді және бәсең болып екіге бөлінеді. Белсенді қимыл жаттығушының бұлшық еттерін белсенді жиыруымен орындалады. Бәсең – серігінің, тренажердың көмегімен керілу-созылу жаттығулары. Белсенділік амплитудасы бәсең амплитудаға қарағанда әрқашанда аз болады. Уақыт сипаттамасы – уақыт ұзақтығы, қарқын және қимыл ырғағы деп бөлінеді. Ұзақтық - әрбір қозғалысқа кететін уақыт шамасы. Жаттығу уақытын азайта отырып, оқушы өзінің шеберлігін арттырады немесе күш жұмысының көлемін азайтады, көбейтеді. Қозғалыс қарқынын өзгерте отырып, дене қуатының артуын басқаруға болады. Уақыт азайса, қозғалыс қарқыны артады, ал уақыт көбейсе, қозғалыс қарқыны азаяды. Уақыт мөлшері мен қозғалыс бөлімдерінің ұзақтық қатынасын ырғақ деп атаймыз. Ырғақ тек қана күрделі қозғалыстарда болады, баланың жасы ұлғайған сайын, оның спорттық деңгейі артқан сайын өзгеріп отырады.

     Кеңістікті уақыт сипаттамасы – жылдамдық және үдеу. Белгілі бір уақытта дененің кеңістікте шапшаң қозғалуын қозғалыс жылдамдығы дейміз. Бір уақыт мөлшерінде жылдамдықтың өзгеруін үдеу деп атаймыз. Ол болымды үдеу және болымсыз үдеу деп аталады. Оқушының кеңістікті уақыт қозғалысын білуі, кеңістік сипаттамасы және уақыт сипаттамасының тиімді  арақатынасын табуына, жүгіргенде үлкен табысқа жетуіне көмектеседі.

    Қозғалыс сипаттамасын адамның қозғалуына көмектесетін күшті ішкі және сыртқы күш деп бөлуге болады.

     Дене тәрбиесінің тәжірибесінде өте көп мөлшерде негізгі қимыл-қозғалыс жаттығулары қолданылады. Негізгі қимыл-қозғалыс жаттығуларының қасиетін танып, оларды тиімді пайдалану үшін дене тәрбиесі тәжірибесінде жаттығуларды топтау қажет.

  1. Дене тәрбиесі жүйесін тарихи қалыптасып қалған белгі бойынша топтау. Бұл топтауда барлық жаттығулар төрт топқа бөлінеді: а) гимнастикалық жаттығулар; ә) ойын жаттығулары; б) туристік жаттығулар; в) спорттық жаттығулар.

2. Белгілі дене қуатын дамыту бағытындағы жаттығулар: а) күш жылдамдығы жаттығулары жаттығушылардың күштерін дамытады; ә) төзімділік пайда болуына әсер ететін жаттығулар; б) үйлесімді қозғалысты талап ететін жаттығулар; в) икемділікке арналған жаттығулар; г) комплексті қимылды талап ететін жаттығулар.

3. Жаттығуларды білім беру мақсатына қарай топтау: а) негізгі жаттығулар. Сабақтың негізгі бөлімінде өткізілетін, спорт түрлерінің негізгі жаттығулары; ә) дайындық жаттығулары.  Негізгі жаттығуларды үйренуге керек дене қуаты қасиеттерін дамытуға көмектесетін жаттығулар; б) жақындататын жаттығулар – негізгі қимыл-қозғалыс жаттығуларын үйрететін, оңайлататын қимыл-әрекеттер.

4. Дененің бұлшық еттерін дамытатын жаттығулар. Қолдың бұлшық еттерін, кеуде бұлшық еттеріне, аяқ, іштің бұлшық еттеріне арналған жаттығулар.

5. Қозғалысқа арналған жаттығулар тобы: а) циклді жаттығулар (жүру, жүгіру, ескек есу т.б.); ә) ациклді жаттығулар (снарядтағы гимнастика, жеке сайыс т.б.); б) аралас жаттығулар (циклді, ациклді жаттығулары бар спорт ойындары).

6. Жаттығуларды күш қарқынына қарай топтау: а) өте жоғары қарқынмен орындалатын жаттығулар (20 секунд аралығында орындалады); ә) жоғары қарқынмен орындалатын жаттығулар (20 секундтан 5 минөтке дейін); б) қатты қарқынмен орындалатын жаттығулар (5 минуттан 30 минутқа дейін); в) қалыпты қарқынмен орындалатын жаттығулар (30 мин. көбірек).

    Негізгі қимыл-қозғалыс жаттығуларының дене дамуына әсер ететін бірнеше  факторлары бар.  Негізгі қимыл-қозғалыс жаттығуларының адам организміне әсер етуі әр түрлі себептерге байланысты: оқыту процесі екі жақты – мұғалім оқытады, оқушылар үйренеді. Сондықтан жаттығулардың әсер етуі мұғалім өнегесіне, ақылына, білім деңгейіне, қимыл дағдысына, дене қуатына сондай-ақ мұғалім мен оқушының белсенділігі мен ынтасына байланысты.

     Ғылыми факторлар – адамның дене тәрбиесі заңдылықтарын түсінуі.

     Әдістемелік факторлар – жаттығуларды қолданар кезде ескеретін талаптар.

     Жаттығулардың күшті әсері осы талаптарды орындап, дұрыс пайдалануына, жаттығуларды орындау уақытына, орындау қарқынына, жаттығуларды орындау санына немесе аралық тынығу санына, қайталау арасындағы тынығу уақытына, демалыс түріне байланысты.

    Санитарлық-гигиеналық факторлар. Негізгі қимыл-қозғалыс жаттығулары адам организміне тиімді әсер етуі үшін тамақтану, демалу, еңбек ету тәртібін сақтап, жаттығатын орынды, спорт залын санитарлық нормада ұстау керек.

     Метеорогиялық факторлар (ауа температурасы, ылғалдылығы, жел күші т.б.). Негізгі қимыл-қозғалыс жаттығуларын қамтамасыз ететін бір топ материалдық факторларға спорт ғимараттары, жабдықтары, снарядтары, спорт киімдері т.б. жатады.

    Табиғи күштер және дене тәрбиесінің қосымша амалы. Табиғи күштер (күннің қызуы, судың, ауаның температурасы, атмосфераның қысымы т.б.) денсаулықты нығайтуға, шынықтыруға, жұмыс қабілетін өсіруге, жаттығуларды тиімді пайдалануға көмегін тигізетін дене тәрбиесінің амалдары болып келеді.

    Дене тәрбиесі процесінде табиғи күштер жаттығуларды қолайлы жағдайда орындау бағытында пайдаланылады. Еңбек және оқу тәртібінде бұл процедураларды тиімді пайдаланса, белсенді демалысқа немесе шаршаған организмді қалпына келтіруге қол жетеді.

    Дене тәрбиесінің бір амалы – гигиеналық фактор. Бұл амалдың тәсілдерін екі топқа бөлуге болады.

    Дене тәрбиесі процесіне кірмейтін тәсілдер. Олар еңбек гигиенасы, тамақтану, демалыс режимдері, яғни негізгі қимыл-қозғалыс жаттығуларымен айналысуға толық мүмкіндік беретін жағдайлар.

    Дене тәрбиесі процесіне кіретін тәсілдер. Бұған марафонды жүгіру кезіндегі арнайы тамақ беру, жаттығу кезінде жайлы жағдай туғызу (ауа тазалығы, жақсы жарық беру т.б.), организмді тез қалыпқа келтірудің гигиеналық тәсілдері (ауаны аэронизациялау, ауа-температура ортасы) жатады. Ауа-температура ортасы. Оларға жүзу бассейндері, су бүркетін себез қондырғыларды, ванналар, сонша-сауна, термокамералар жатады. Ауа аэронизациялау – спортшылар демалып жатқан жердің ауасына қосымша оттегін жіберу. Бұлардың бәрі спортшылардың көңіл күйлерін көтеріп, бойын сергітеді.

Қимыл-әрекетке үйрету әдістері. Қимыл-әрекеттердің күрделігіне қарай тұтас та, бөлшектеп те үйретуге болады. Тұтас үйрету әдісі жаттығуларды бөлшектемей толық үйрету мынадай жағдайларда қолданылады:

1.      Қарапайым қимыл-әрекетке үйрету кезіңде.

2.      Дене қуаты және тәсілдік дайындығы жоғары оқушылармен жаттықтыру сабақтарында.

3.      Қимыл-әрекетті бөлшектеп үйретуге болмайтын, бөлшектесе тәсіл негізінің сапасы болмайтын жағдайда.

4.      Бұрын үйренбеген жаттығуларды жетілдіруде.

Жаттығуларды бөлшектей үйрету әдісі кезінде қимыл-әрекетті бөлшектеп жеке-жеке меңгеріп, сонан соң бәрін қосып толық қайталайды (мысалы, снарядтардағы гимнастикалық әдістерді жан-жақты үйрену т.б.).

    Күрделі қозғалыс тәсілін үйренуді жеңілдету үшін жақындататын жаттығулар қолданылады. Жаттығулар тәсілі күрделі жаттығудың бөлшектеріне ұқсас болып келеді. Бұл жаттығулар тұтас орындалғанда оқушыларды түсінікті және қолайлы болуы керек.

   Өзгермелі орындау әдісі: әдіс жаттығуды орындау кезінде өзгеріп отырады (мысалы, 400 метр қашықтыққа жүгіруде жылдамдық 100 м ½ жартылай күшпен орындалып отырады). Өзгермелі орындау әдісінің көмегімен біз жалпы төзімділікті және жылдамдық төзімділігін дамытамыз, жігерлікке тәрбиелейміз.

   Қайталап орындау әдісі. Бұл әдіс кезінде жаттығуды орындау көп қайталанылады, аралықтағы тынығуда организм толық бастапқы қалпына келуі қажет (мысалы, қысқа қашықтыққа өте жоғары жылдамдықпен қайталап жүгірген кезде, аралық тынығу толық болуы қажет. Қайталап орындау әдісі күшті, жылдамдықты және күш жылдамдығын, жылдамдық төзімділігін дамытады.

  Тәжірибеде қайталап орындау әдісінің бірнеше түрі кезігеді. Мысалы, циклді жаттығуларды орындау кезінде мынадай түрлері алдан шығады: а) тұрақты бірдей қашықтықтарға жүгіру (7*100 м); ә) біртіндеп ұзартылып отырылған қашықтыққа жүгіру (200*400*600*800); б) біртіндеп қысқартылған қашықтыққа жүгіру (800*600*400*200); в) біртіндеп ұзартылған, сонан соң қысқартылған қашықтыққа жүгіру (200*400*600*800*600*400*200).

   Интервалды орындау әдісі. Бұл әдістің мәнісі көп рет қайталанған жаттығудың орындалу қарқына жоғары болуында (минөтіне 160-180 рет жүрек соғу жиілігі). Жаттығуларды орындаған соң тынығу кезіндегі жүрек соғуы минөтіне 120-140 ретке жеткенге дейін созылады да, сонан соң жаттығу қайталанылады. Тынығу белсенді немесе бәсең болуы мүмкін, жаттығу сериялы орындалады (мысалы 7*200). Бұл әдістің көмегімен жедел мерзімде жалпы және арнайы төзімділік қасиетін дамытуға болады.

   Жоғарыда айтылған әдістер дене тәрбиесі тәжірибесінде топтастырыла, жіктестіріле қолданылады (мысалы, стандартты интервалдық жаттығулар әдісі, өзгермелі-интервалды жаттығулар әдісі т.б.). Осындай әдістерді топтастыру тәсілдері организмнің функционалды мүмкіндіктерінің өсуіне тиімді әсер етеді және кең көлемде дене қуаты қасиеттерін дамытады.

   Шеңбер әдіс. Спорт зал мен спорт алаңдарында шеңбер бойынша орналасып «станцияларда» орындалған жаттығуларды, яғни сериялы орындауды шеңберлі жаттығу дейміз.

     «Станцияларда» (саны 6-10 болуы мүмкін) қарапайым, үйренген бір жаттығу орындалады (мысалы, штанганы иықта ұстап отырып-тұру, аспа темірде тартылу және т.б.). Жаттығуды орындау саны әрбір «станцияда» жеке тағайындалады. Бір сабақта «шеңберді» бір реттен үш ретке дейін түгел немесе тынығу аралығымен өтеуге болады. Шеңберді бір айналып жаттығуды орындау уақытын, тынығу аралық уақытын, жаттығуды қайталау санын мөлшерлеп белгілеу қажет. Шеңберлі жаттығудың бірнеше түрі бар: 1-вариант: жаттығуларды ұзақ, үзбей орындау әдісі. Сабақ үзіліссіз, шеңбер бойынша бірден үш ретке дейін қайталана орындалады. Сабақ міндеті – жалпы және арнайы төзімділікті дамыту. 2-вариант: интервалдық әдіс бойынша. Жаттығуларды орындау аралығындағы тынығу қатаң интервалды. Күш және жылдамдық, күш төзімділігін тәрбиелеуге қолданылады. 3-вариант: стандартты жаттығулар әдісі бойынша, тынығу аралығы қарапайым немесе толық тәсілмен өтеді. Күшті және жылдамдықты тәрбиелеуге қолданылады. Шеңберлі жаттығу өткізу алдында жаттығуларды топтап жүйелеп алады, «станциялардың» орны белгіленеді және жаттығуларды орындау мөлшері тағайындалады.

    Ойын әдісі. Дене тәрбиесі процесінде спорттық және қозғалмалы ойындарды қолдану – ойын әдісі деп аталады. Ойын әдісінің мынадай өзіндік ерекшеліктері мен белгілері бар:

1.      Белгілі бір мақсатқа (жеңіске) жету үшін ойынның жоспары және тәртібі арқылы ойнаушыларды ұйымдастыру.

2.      Ойын әрекеттерінде бәсекелестік, жеңіске деген талас пен эмоциалдық сезім.

3.      ойын барысында өз бетімен қимыл-әрекетке шешім қабылдау (ойынға қатысушы жүгірудің, секірудің, лақтырудың жолын өзі таңдайды).

4.      Қимыл-әрекеттердің алуан түрлілігі, олардың ойын барысында, әр түрлі жаттығулардакенеттен пайда болуы.

5.      Ойын барысындағы ойынға қатысушылардың әр түрлі қарым-қатынастары.

    Ойын әдісінің көмегімен дене қуаты қасиеттерін (күш, төзімділік, шапшаңдық, ептілік) клмплексті дамытуды, бұрын үйренген қимылдарды жетілдіру және оқушылардың өзіндік қасиеттерін тәрбиелеуді (батылдық, тапқырлық, ұйымдастырушылық, өз бетімен шешім қабылдаушылық) және бұдан басқа да көптеген мақсаттарды жүзеге асыруға болады.

     Жаттығуларды ойын әдісімен жүргізу оқушыларды қызықтырып, жақсы әсер қалдырады, бірқалптылыұтан құтқарады. Ойын әдісінің бір кемшілігі – күш түсірудің мөлшерін дәл біле алмайтынымызда.

   Жарыс әдісі. Дене тәрбиесі жаттығуларын жарыс, бәсеке түрінде орындауды жарыс әдісі дейміз. Жарыс әдісінің ең негізгі белгісі – біріншілікті жеңіп алу үшін бәсекелесу. Күрес жағдайында – күш сынасу немесе жоғары көрсеткіштерге жету. Бұл әдіс әр түрлі мақсаттарды орындауға пайдаланылады. Мысалы, адамгершілік, жігерлілік, дене қуаты қасиетін тәрбиелеу, күрделі жағдайда қимылдың ептілігі мен дағдысын жетілдіру. Бұл әдістің мендетті бір шарты: бәсеке жаттығуларына оқушылар мұқият дайындықпен келуі керек, әйтпесе олардың денсаулығына зиян келуі кәдік.