Халық ертегілернің бала дүниетанымын қалыптастырудың маңызы

 

Хайуанат жайындағы  ертегілер 

 

Реформадан соңғы дәуірде, хайуанат жайындағы ертегілер бұрынғы  өткен дәуір ертегілеріне өз тұсынан  арнаулы жаңалықтарын қосады. Бұл  жаңалықтар екі алуан. Біреуі - қиял-ғажайып  ертегілері жайында айтылғандай: бұрын  әңгімеленіп келген ертегілерге  жаңа заманның шаруашылық-қоғамдық, саясаттық  жаңалықтары арқылы қосылған үстеме жаңғырулар. Екінші алуаны - тыңнан қосылған, осы екінші дәуір тудырған ертегілер  болады. 

 

Бірінші үлгідегі ертегілер  бұрынғы өз мазмұндарында болған қоғамдық, таптық тартыс жайларын, ендігі шиеленісе түскен тап тартысы  жағдайында және де тереңдеп өткірлей береді, хайуанат жайларын мысал етіп отырып, байлар, төрелер, әр алуан әкімдер, иман-пір, қажы, молда, қожа және саудагер сияқты қалың елді қанаушы топтарды өткір мазақ, сықақ етіп, мысалдаған сатира түрлерін күшейтеді. Бұл жөнінде  орыс әдебиеті мен фольклорының әсері  де аса зор болады. 

 

Қазақтың демократ-ағартушылары Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев  және басқа ақындардың еңбегі арқылы қазақ тілінде И.А. Крыловтың мысалдары  аударылады. Бұл мысалдар аударылып, тарау жағына келгенде, орыс халқына  тез ұғылып таралғанындай, қазақ  ортасына да аса даңқты болып, тез  жайылады. Халықтың өз аузында көп  айтылып жүрген бейнелеу түріндегі, сатиралық халық әңгімелері енді орыс ертегілері мен Крылов мысалдарының есебінен өте зор мәні бар қоғамдық-саясаттық  және мәдениеттік-идеялық тартыс құралына айналады. 

 

Крылов мысалдарының үлгісінде  және орыс халқының хайуанат жайындағы  ертегілерінің үлгісінде халықтың ауызша шебер тілді, өткір саяси  мазмұнды, сыншылық сарындағы қысқа  қазақ әңгімелері туып тарайды. Осымен қатар, бұл дәуірдегі хайуанат жайындағы  әңгімелерге түгел жайылатын  бір ерекшелік: енді халықтың бұл  үлгілері, ауыз әдебиет өрнектері  түгелімен ауызша шығарылған халықтық балалар әдебиетіне айнала бастайды.  

 

Қазақтың өзіндік, халықтық туындылармен қатар, ендігі дәуірде  күнделік араласы күшейіп, нығайған орыс халқының хайуанат жайындағы ертегілері де көп ауысқанын көреміз. 

 

Балалар әдебиетінің қатарына айқын, даусыз қосылатын хайуанат жайындағы  екінші дәуір ертегілері: "Түлкі  мен қоян"¹, "Кедей шал"², "Түлкінің арыстанды өлтіргені"³, "Кім неден күшті"⁴, "Күшік пен мысық"⁵, "Қоянның ерні"⁶ деген сияқты ертегілер. Бұлардың көбінде орыс ертегілерінің анық, айқын әсері бар. Мысалы, "Түлкі мен қоян" деген ертегіде түлкінің қоянды алдап, оның құйрығын алып қойып, бермей кеткені айтылады. Ол орыстың мектеп балаларына арналған оқу құрал, хрестоматияларында көп кездесетін түлкінің сан сайқал, алдампаз аяр, айлалы істерінің бірі. Ал "Кедей шал" әңгімесінде балықшы шал Хан-Шабақ дейтін балық патшасын ауға түсіріп алады. Балықты тілегі бойынша босатып жібереді. Кейін ол құдіретті балықтың қасиетімен үлкен бай болып, бар мұратына жетеді. Бұл ертегіде анық, айқын А.С. Пушкиннің "Балықшы мен балық туралы" ертегісінің әсері бадырайып көрініп тұр. Және "Василиса Прекрасная" сияқты халықтық көп ертегілерде құдіреті күшті шортан балық араласып, адамға жақсылық ететін жайлар жаңағы қазақтың "Кедей шал" әңгімесіне өте дәл келеді. 

 

Басқа балалар мінезіне дәл  келетін "Күшік пен мысық", "Қоянның  ерні" деген әңгімелер де балалар  үшін әрі күлдіргі, әрі нақыл өсиет  танытатын әңгімелер болады. Бұлар  алуандас орыс ертегілері және де сансыз мол екенін білеміз. 

 

Хайуанат жайындағы ертегілердің қоғамдық зорлық-озбырлықты, қанау  мен қиянатты, жауыз қаскөйлікті  шенеп, сынап көрсететін үлгілері де осы дәуірде молая түсті дейміз. Бұның мысалы: "Тышқан мен жылан"⁷, "Көгершін ертегісі"⁸, "Үш жігіт"⁹, "Түйе неге артына қарайды"¹⁰, "Қасқырдың қойдан қорыққаны"¹¹, "Түлкінің арыстанды жойғаны"¹² деген тәрізді ертегілер. Сол ертегілердің бір алуанында жауыздық арты жаза болып бітеді. Енді бір алуанын да тапқырлық, әділ билік сияқты мінездерді халықтың қадірлегені көрінеді. Бұлардан өзге бір алуан ертегілерде аңқау, момын түйе сияқты хайуандар арқылы адамның өз басында болатын момын аңқаулық әзіл етіледі. 

 

Арыстандай тісті, тырнақты, қанішер қомағайдың ең зорлықшысы бола тұрып, өз серігі айлалы, аярдан - түлкіден қаза тапқаны мысал етіліп, жуан шонжарлар арасындағы өзара қиянаттар, қаскөйліктер қатты әшкереленеді. Бұл  аталғандардан бөлек, екінші дәуірдегі  хайуанат жайындағы ертегілердің мол  бір түрі бақташылықты кәсіп еткен, үй хайуанымен ұдайы істес, сыр мінез  болған қазақ халқы айтатын тың  әңгімелер. Бұның мысалына "Тепең  көк'"¹³, "Бәйге құла"¹⁴, "Тұлпар"¹⁵, "Сәйгүлік"¹⁶ сияқты ертегілерді атауға болады. Осы топта көбінше аттар жайы айтылғанмен, қой, түйе, ешкі сияқты мал түліктері өнінде де қазақ ертегілері мол екенін білеміз. "Шұбар ат'"¹⁷ деген ертегі қазақ халқының бар малының ішінде аса қадірлеп сүйген, қанат серігі ат екенін айтады. Сол турадағы қызықты әңгімелердің көптен-көбі әсіресе жүйрік ат жайында болатынын байқаймыз.  

 

Хайуанат жайындағы енді бір алуан ертегілер адамның  әмірі турасында ой-өсиет берерлік әңгімелер болады. "Жауыздық неден'"¹⁸ деген ертегіде қарға, көгершін, жылан және бұғы төртеуі жауыздықтың себебін өздерінше, әр алуан түрде - аштықтан, махаббаттан, ызадан, қорқыныштан деп шешеді. Төрелік айтқан адам барлық жауыздық денеден, тойымсыз нәпсіден деп байлаулы ақыл айтады. Бұндай өсиет ертегілердің, аңыздардың арасында халықтық ұғымға шалғай, қайта оған қарсы арналған ерсі мүддесі бар ертегілер де бар. 

 

Ол әңгімелер жат ортаның, қанаушы үстем таптардың халықтық шығармаға өз салт-санасын егіп таратпақ болған талаптарын танытады. Мысалы, "Кедей  мен қасқыр'"¹⁹, "Байғыз"²⁰, "Сүлеймен пайғамбар"²¹сияқтыларда дін ұстаздары хайуандарға да ықпалын жүргізеді. Оларды көреген, білгір етіп, әсірелеп әңгімелерде кедейдің кедейлігі - оның жамандығынан деп әңгімелеу, адам басына келген ауыртпалықты - тағдырдың аумас, өзгерілмес жазуынан деп шешу болады. Немесе әйел жынысына феодалдық-патриархалдық және діндік әділетсіз көзқарастарды баян ететін "Байғыз" сияқты әңгімелер де сол үстем тап санасының халыққа жат мүдделерінен туған ертегілер. 

 

Бұларды жоғарыда аталған  анық халықтық қасиеті бар ертегілер  тобынан айыра түсіну керек. Анық халықтық ұғымға сай келетін ертегілер  тобынан, ғылымдық сын арқылы кертартпалық мазмұн санасын ашып, әшкерелеп, бөліп  тастау қажет. 

 

Салт ертегілері  

 

XIX ғасырдың екінші жарымы  мен XX ғасыр басындағы салт  ертегілерінің өзгерістері мен  жаңалықтары қиял-ғажайып және  хайуанат жайындағы ертегілерден  де елеулі, айқын, кесек түрде  болады. Алдыңғы ертегілер түрінде  болғандай, бұрынғы замандарда  айтылып келген ескі салт ертегілерінің  бұл дәуірде жаңғырып, замандық  үстемелер қосылып айтылуы, әрине,  бұл түрде де басым. Бірақ  соның үстіне ендігі салт ертегілеріне  тыңнан қосылатын тақырыптар, идеялар,  әңгіме үлгілері, түрлері өзгеше  күрделі жаңалық болып келеді.  

 

Бұлай болудың себебі, осы  дәуірдің ертегілері жөнінде жазылған кіріспеде айтылған тарихтық жаңаша күрделі өзгерістермен байланысты. Қазақ сахарасында тап тартысының сол жоғарыда аталған қалыптарда шиеленісе түсуі, таптық салт-сананың, мүдделердің еңбекші қалың шаруа  халқына енді бұрынғы замандардан  әлдеқайда айқын түсінікті болғандығын  айрықша еске алу қажет. Сондықтан  еңбекші халықтың салт-санасына таптық талабының айғағы болған салт ертегілері қазір өзгеше үгіттік, тартыстық  роль атқарады. 

 

Сол үшін де бұл ертегілердің арасында байға қарсы, дінбасы ишан-пір, молда-қожаға қарсы, саудагерлерге  қарсы, бұрынғы хандар орнына келген сұлтан-төре, әкім-ұлықтарға қарсы  шыншыл және сыны күшті сатиралық  әңгімелер өзгеше орын алады. Бұл  дәуірдің онан соңғы бір үлкен  тарихтық, қоғамдық, таптық жаңалығы: енді қазақ халқының арасынан жұмысшы  табы екшеле бастайды. Кең Қазақстан  өлкелерінде XIX ғасырдың екінші жарымында  және XX ғасыр басында ашылып жатқан кен ошақтары, өндіріс орындары, некен-саяқ заводтар, қалалы жердің өндірістері - барлығы да қазақтан шыққан жұмысшы  табының өсіп, қалыптасып, молая  түсуіне себеп болады. Ұлы орыс халқының реформадан соңғы дәуірдегі  салт ертегілерін тексергенде, фабрика, завод жұмысшыларының фольклоры  ерекше үлкен орын алады. Әлі ол дәрежеде болмағанымен, қазақ жұмысшысының арасында да халықтық ауызша әдебиет үлгі-өрнектері  сақталуын, өзгеріп жаңғыруларын, жаңадан  туып, түрленіп өсу процестерін аса  зор ықыласпен ізерлеп, бағалап, талдау қажет. 

 

Қазақ фольклорын революциядан бұрын зерттеушілер, жинаушылар да бұл жайды ескермеген болатын. Ал бертінде, совет дәуірінде ауыз әдебиет  үлгілерін зерттеушілердің бәрі де соңғы уақытқа шейін жаңағы аталған жайға көңіл бөлмей келген. Ол - Қазақстандағы советтік фольклористика ғылымы өсу жолындағы үлкен олқылықтың бірі. Ғылымдық, зерттеушілік ойдың  жетіспеген шалағайлығынан туған және ауыз әдебиетінің бар дәуірдегі  барлық үлгілеріне буржуазиялық объективтік  тұрғыдан қарап, бірыңғай ағымға салынудан  болған ғылымдық қателік еді. 

 

Осы аталғандармен қатар, Ленин айтқан "Әр ұлттың мәдениетінде екі мәдениет бар" дегендей, айқын, зор шындықты түсініп, қолданып отырып зерттеу жұмысы қазақ ауыз әдебиеті турасында ойдағыдай болмағандықтан туған-ды. 

 

Енді бұдан былайғы  зерттеулерде реформадан соңғы Ұлы  Октябрь революциясына шейінгі  заманның ауыз әдебиетін тексеруде  бір ғана салт ертегілері жөнінде  емес, барлық осы дәуірдегі ауызша әдебиет мұраларының бәрін жинап, зерттеу жолында да сол қазақ  жұмысшыларының арасында сақталған, айтылған, туған асыл жұрнақ атаулының барлығын да фольклордың бар жанры көлемінде, өзгеше ұқыптылықпен жинап, зерттеу  қажет болады. Ал салт ертегілерін  реформадан соңғы дәуірде әсіресе  мол тұтынып, сақтап өсірген қазақтың еңбекші шаруаларының қоғамдық ортасын алсақ, ол ортаның, Ленин айтқандай, айқын тенденциясы - демократиялық бағыт. Сол демократиялық бағыт талабы бойынша, ендігі салт ертегісі анық халықтық үлгісін алғанымызда, ол үгіттік әдебиет бола келіп, еңбекші халықты қанаушы топтарына жиренішпен қарауға тәрбиелейді. Бұл жөнінде Горькийдің айтқан тағы бір пікірін еске аламыз: "Таптық жиреніш тәрбиеленіп өсірілгенде, жауды ең төмен дәрежелі тип деп түсініп, бар қалпымен жирене жек көруден туу керек. Ал жаудың қаталдығы мен қаскөйлігінен қорқу түрінде ешбір таптық жиреніш тәрбиелеу дұрыс емес'"¹. 

 

Осы айтылған жайлармен қатар, сыншы, мысқылшы, сатиралық шебер  құрылған салт ертегісі анық шындыққа лайық жағдайда әрекет ететін жау  таптар өкілдерін көрсетеді. Сонымен  қатар, болып тұрған қоғамдық хал-жағдайды жарамсыз деп, қатал сынап қарайды.  

 

Енді осы айтылған тұрғылардан  көз жіберіп, бір алуан ескі ертегілердің жаңғырып әңгімеленуін аңдасақ, тағы да хан - әділетсіз әкімдерді таптық тұрғыдан әшкерелеу ісі соншалық өткір, ащы сатира түрінде әңгімеленгенін көреміз. Бұның мысалы "Ежігелді"², "Молданың үйінде оқыған бала"³ сияқты ертегілердің мазмұнынан айқын көрінеді. "Ежігелді" әңгімесінде бұрынғы "Алдаркөсе" жайындағы әңгімелердің бір алуан жаңғырып айтылған қайталамасы білінеді. Бұндағы қоғамдық сатира хан сияқты әкімдерге қарсы еңбек елінің жиренішін шарықтаған қалыпқа жеткізеді. Ханның әшкереленіп, масқаралануы соншалық, оның өз басы қорлық күйде, ұрлыққа түседі. 

 

"Молданың үйінде оқыған  бала" деген ертегіде жас буынның  қанқор ханға ереуіл, қарсылығы,  тартысы көрінеді. Ертегінің геройы  болған баланың басын жоймаққа  тырысқан ханды өзге көп бала - оқушы балалар қатты әшкерелеп,  масқаралайды. 

 

Салт ертегісінің ендігі бір үлгілері - патриархалдық-феодалдық  үй іші тұрмысының құрылыс негізіне қарсы арналған әңгімелер болады. "Өгей шеше қастығы"⁴, "Үш қыз"⁵ сияқты әңгімелер адамдық ауыр драмаларды халық романы ретінде қалыптап, сынап көрсетеді. Бұндай ертегілер тұсында, халықтың творчестволық өнері - баспасөз, кітап, мектеп тәрізді тәрбие белгілері болмаған елде өзіндік зор сыншыл, тәрбиелік міндет атқарады. Сонымен қатар әйелдің үй ішілік, қоғамдық тірліктегі зор орнын, еңбегін, тарихтық рөлін бағалайтын салт ертегілері де осы дәуірде туады. Бұл алуандас ертегілердің аса бір көркем үлгілері есебінде "Жұпар қорығы"⁶, "Хан қатыны"⁷ деген сияқты әңгімелерді еске алу қажет. 

 

Екі ертегі де аса дана әйелдердің әрі аналық, әрі әлеуметтік зор  қасиет қайратын баян етеді. "Жұпар  қорығы" деген әңгімеде жұтап, ашығып, қырылып жатқан, шұбырып кеткен елдің  ішінен шыққан саналы, қайратты ана - Жұпар  жас жетім балаларын ажалдан, аштықтан қорғап, тірлік үшін, бақыт  үшін өлермен еңбек етіп алысады  да, дегеніне жетеді. Бар саласы тың, жаңа, мол елдік іргесін құрайды. Жұпар тапқан жер-мекен ырыс мекені, еңбек, дәулет, таныстық, татулық мекені болып, өзінше бір Асанқайғы таппаған "Жер үйекке" айналады. Ер таппаған жерді ақыл-дана, асыл ана табады.  

 

"Хан қатыны" деген  ертегіде ерлер әмір-құдіреті  мүлде жоқ, жойылған, оның орнына  бар елдікті, әкімдік шаруашылық, қоғамдық тірлікті көгертуші,  өркендетуші тек қана әйелдер  болады. Олар еңбектің, мінезділіктің  үлкен бағалы, әділетті адамшылықтың  жақсы үлгісін көрсетіп, өзгеше  өмір кешеді. 

 

Міне, осы екі ертегінің  екеуінің де негізінде жатқан ұғым-наным, тың көзқарас - еңбекші халық көзқарасын, малға сатылып, нелер сорақы заңға  бағынып, ақсақалдық-феодалдық ортаның  орнатқан қорлық, күңдік халінде жүрген әйел жынысына еңбек халқы ендігі заманда "ұстағанның қолында, жетектегеннің  қосарында, ноқтасында кете барма" деген  жаңалық, тарихтық талап, түсініктерін танытады. 

 

Тағы бір топ халықтық салт ертегілері еңбекті ерекше қадірлеген халық түсінігін танытады. "Айлалы шал"⁸, "Кедейдің үш баласы"⁹, "Үш өсиет"¹⁰ сияқты әңгімелерде еңбекті қадірлеу өзгеше. Қажымас жігермен жол тапқан азаматтың бәрінің еңбегі жанып, дегені болады. "Айлалы шал" деген ертегіде шартты түрде он жылға дейін патша болып, кейін өлтірілуге көнген адамның бірі - осы ертегінің геройы, ақылды шал болады. Ол өзінің он жыл әмір-құдірет иесі болған уағында шөл даланы көгертіп, су шығарып, құрғақшылықты жояды. Қала салады. Осындай еңбектерімен өшпес белгі қалдырып, өлмес абырой табады. Және ажалдан құтылып, хандық қалпында қалады. Бұл әңгіменің бір жағы әкімшілік басында еңбек қадірін білетін, еңбектен жеміс, игілік туғыза білетін, көптің ырысын ойлайтын адам әкім болсын деген, шаруа елінің санасы көрінеді. Сонымен қатар, қолынан бар құдірет келіп отырса да, не жақсылықты, не ел-жұртқа деген игілікті ойламайтын арамтамақ хан, сұлтандарды сорақы санап, сынаған ой-сана, халық санасы көрінеді. 

 

"Кедейдің үш баласы" деген ертегіде әрекетке, тартыс-таласқа  тәуекелі мол сын сапарға тартынбай  барған ер кедейлердің жолы  болып, қолы жеткені әңгімеленеді. "Үш өсиет" деген әңгімесінде  еңбекпен ішкен астың тәттілігі,  адам қауымында досты көбейтудің  асылдығы және базарлы жердей  тынымсыз әрекет, қимыл - ерлер  тіршілігінің сыны боп танылады. Базар жайында айтылған салт  ертегілерінің үлгі, мысалдары осы  дәуір әңгімелерінен көп жерде  көрінеді. Солардың бір мысалы "Кәрі  жілік"¹¹, "Сараң үш терек'"¹² деген әңгімелерден байқалады.