Халық ертегілернің бала дүниетанымын қалыптастырудың маңызы

 

Жоғарыдағы аталған заттар ғана емес, орыс ертегісінде кездесетін Таусоғар (Горокат), Көлжұтар (Опиваль), неше алуан мешкейлер (Объедало), Желаяқ (Ветроган) сияқтылар қазақ ертегілерінде  аумаған ұқсас қалпында кездесіп отырады. Қазақ ертегісінде Жалмауыз кемпір - Баба яга болып кеп көрінуден  басқа және қазақ ертегісіндегі "Жалғыз көзді жалмауыз" орыс ертегісінде "Лихо одноглазие" болып аталады. Әрине, осы тұста аталған орыс ертегісіне қазақ ертегісінің ұқсастығы  сонау көне замандар кезінде туған  жоқ. Шамасы XVIII ғасыр ортасынан, соңынан бастап, Россия мен Қазақстанның шаруашылық-саясаттық, мәдениеттік қарым-қатынастары дами түскен сайын көбейе түскен ұқсастық болады. 

 

Қиял-ғажайып ертегілері жөнінде тағы бір айтатын өзгеше ерекшелік - бұлардың бірталайы мысқыл сатира түрінде туған әңгімелер  болады. Негізінде қанаушы тапқа  халық қарсылығын көрсетуші ертегілердің бәрінде көркем бейне арқылы тап  тартысы айқын сезіліп отырады.  

 

Сол ретте қиял-ғажайып  ертегілерінде де, өзге барлық ертегілер  түріндей, сатиралық ертегілер өзгеше орын алады. Қанаушыл, зорлықшыл, қаскөй күштерге қарсы арналған халықтың ащы  мысқыл, аямас ажуасы бұл жөнінде  де үлкен қызықтық үлгілер тудырады. Қиял ертегілерінде бұл топтар қиянатшыл  хандарға қарсы, уәзірлерге қарсы, әр алуан  обыр байларға қарсы, зорлықшыл, содыр  және өздері көп жуан, зорлықшыл  айғайларға қарсы туған сатиралық  қиял-ғажайып ертегілері: "Тоғыз  тоңқылдақ, бір шіңкілдек"¹⁴, "Қаңбақ шал"¹⁵, "Үш ағайынды жігіт'"¹⁶, "Хасен"¹⁷, "Айлакер шал"¹⁸ сияқты ертегілер.  

 

Қиял ертегілері жайындағы  сөзді аяқтай келе, тағы бір атай кететін нәрсе, олардың тіл кестесі, сөздік құрамдары, жалпы әңгімелену ерекшелігі туралы. Бұл ертегілердің айтылу әдетінде өзінше басталу, өзгеріс  аяқтаулар болады. Әңгімелеу үстінде  белгілі бір кезеңдерде арнаулы  кейіпкерлер оқиғаға араласқанда  айнымай айтылып отыратын сөз  айшықтары, оқшay сөйлемдері бар. Ертегі басталарда: "Есте жоқ ескі заманда", "Баяғы өткен заманда", "Ертек, ертек ерте екен, Ешкі жөні бөрте  екен, қырғауылы қызыл екен, құйрық жүні ұзын екен!" деген сияқты желдірмелі жаяулатқан өлеңсымақпен басталатыны  да бар. Бітер кезде: "Барша мұрат  басына жетіп, сақалы сирағына жетіп, бір  жан өтіпті" деген сияқты аяқтаулар  болады. 

 

Әңгіме ортасында құбыжық  пішінді жат жандар: "Абалақтай  анам-ай, қайдан келдің, балам-ай" деп  оқиғаға кіріседі. 

 

"Адамзат исі шығады", - деп сөйлей бастайды. Қызды айтса: "Ай мен күндей, әмбеге бірдей", - деп келеді. Оқшау мекенді айтса: "Айдалада ақ отау", "Жұлындай  жерден жіптіктей түтін шығады" дейді. Жер бітімінің қиынын  айтса: "Тескен тау" дейді, "Жер  ортасы - Көктөбе", - дейді. 

 

Қиял-ғажайып ертегілер  бұл сияқты тіл, сөздік айшықтарды әсіресе  мол көрсетеді. Тек ертегіні жазып  алушылардың ұқыптылығы мен жауаптылығы, ғылымдық нақтылығы жеткілікті болған кездерде ғана бұл алуандас ертектердің  тіл мен түрдегі көп ерекшеліктерін айрықша бағалай тануға болады. Ертелі-соңғы  қазақ ескілігін жинаушы адамдар  арасында бұл жөнде В.В. Радловтай  ерекше ынталы, ұқыптылық көрсеткен  оқымысты жоқ деуге болады. Ол жазып  алған "Хан Шентей" деген бір  ғана қиял-ғажайып ертегісінде төмендегідей ертегілік айшықты тіл, түр нақыстары  бар екенін көреміз. Мысалы: "Таусылмас  азық алды, тозбас киім киді", "Атса мылтық өтпесін, шапса қылыш өтпесін", "Қабырғаңда қаяу жоқ, омыртқаңда буын жоқ", "Маңдайым тасқа тиіп, табаным  жерге тиіп", "Ұшқан құстың қанаты күйеді, жүрген аң тұяғы күйеді", "Қара құлақ атың астында, ақ шамайдың үстінде", "Заманды күндер болғанда", "Дөң жерді ой қылды, ой жерді  дөң қылды", "Майысқақ жирен  астында, солқылдақ қызыл найза  қолында", "Қарақұсқа ккөң етін кесіп береді", немесе "Еркелі айдар" деген ертегіде: "Қотыр  тай ұстағанда құнан, жүгендегенде дөнен, ерттеп мінгенде бесті ат болады", "Тар құрсақта жатысқан, таласып  емшек еміскен" деген сияқты ертегілі әңгіменің көркін, сырын айшықты  шешен сөзбен толықтыра түсетін  тіл, түр өзгешеліктері болады. 

 

Осындай толып жатқан айрықша  сөйлем, сөздік өрнектер де өзге ертектер қатарынан бөлекше боп қалыптанатын қиял-ғажайып ертегілерінің ерекшелік  бейнесін танытады. 

 

Хайуанат жайындағы  ертегілер 

 

Хайуанат жайындағы ертегілер - барлық елдердің ауыз әдебиет қорындағы  сияқты, қазақ халқының ауыз әдебиет  қорында да ескі ертегілер түрінің  бірі. Тарихтан бұрынғы дәуірлер мен  Қазақстанда феодализмнің ең алғаш  орнау стадиясынан бастап, XIX ғасыр  орталарына дейін созылатын феодализм  дәуірі осы ертегілерде көп елес береді. Бұл алуандас ертегінің де ұзақ ғасырлар бойындағы қоғамдық-тарихтық экономикалық жайларды, еңбек иесі болған халықтың таптық арман, мүддесін әр алуан түрде көрсетіп отыратыны мәлім. Сондайлық мән, мағына бұл үлгілерде де аса мол, терең және өзгеше қымбат қазынадай деп тану керек. 

 

Хайуанат жайындағы ертегілер  жөнінде Ленин айтқан өзгеше ғылымдық зор мәнді пікірлер бар. Добролюбов та хайуанат жайындағы ертегілерге  айрықша мән беріп, көп көңіл  бөледі. Бұл ертегілерде еңбек  елінің жуан, содыр, айлалы, зорлықшыл  әкімдеріне, неше алуан қанаушыларына  қарсы арналған сын мен ызалы  қарсылық ойы мол екенін ол адамдар  ашып айтысқан. Әсіресе тап тартысының бітімсіз қайшылықтары, қиын, шетін  түйіндер көрсетілетіні аталған. Және сатираның ең бір өтімді, көпшілік көңіліне қонымды, шебер, келісті құрылыстары  осы хайуанаттар жайындағы ертегілерде  тамаша тапқырлықпен көрсетілгені айтылады.  

 

Хайуанаттар көне ертегілерін  андасақ, кейбіреулерінде өте көне заманды, жанды, жансыз табиғат турасындағы  бұлдыр түсініктерді байқаймыз. Ондай  ертегілер хайуанаттармен байланысты туған мифтік, діндік түсініктерді, әр хайуанды ғажайып сиқырлы сыры бар деп таныған тотемдік түсінікті  аңғартады. 

 

Бұл жөнде мифтік, діндік және ұғым-нанымдар көп ертегілердің тууына түпкі себеп болғанын есте тұту қажет. Сол ретте қазақ халқының кейбір аң, құс, хайуанат жөнінде өте  ескі замандарда сол жәндіктерді  ғажайып сиқырлы сыры бар деп  таныған ескілікті, шалағай, бұлдыр ұғым-наным, жартылай діндік тотемдік түсінік бар екенін көреміз. Бұндай жәндіктерді дағдылы тіршіліктегі қалпынан, болмысынан, шындық бейнесінен өзгертіп, ауыстырып әңгімелейді. Оны  жат сырлы, өзгеше сипатты етіп тандана  суреттейді: "Қасқыр мен жігіт"¹, "Сырттан"², "Көгершін ертегісі"³, "Байғыз"⁴. 

 

Ғажайып күшіне, құдіретіне қатты сенгендіктен иланып, табынғандық  та болады. Осының салдарынан талай  елдердің ескі ерте тірлігінде әр түрлі  жыртқыш аң, немесе үй хайуанаттарының  кейбіреулерін киелі, құдіретті  деп қастерлеу болған. Ие, кие, қуаты  бар деген хайуанат ішінде: арыстан, аю, қасқыр, жылқы сияқтылар болғаны  бар. Кейбір ескі діндер бұл нанымды  діндік шарт, парыз етіп көтергені  де көп. 

 

Қазақ халқының да ертегі ескілігі мен көне дініне қараған, сол жаңағы нанымдарға көп орын берілгені байқалады. Осы текті ертегілерде қазақтағы  хайуанат жайында мифтік, тотемдік (белгілі аң, хайуанды киелі санап, қастерлеу) нанымы бар. Сондай аңның  бірі - қазақ ертегісінде қасқыр болады. Бізге мәлім қазақ ертегісінің  ішінде қасқыр екі түрлі әңгімеленеді. Бір түрінде, ең ескі түрінде, қасқыр ертегі ішінде әрі қасқыр, әрі адам жынысына киелі дос болып әңгімеленеді. Екінші түрінде қасқыр өзінің дағдылы  қасқырлық, қастан мінезімен суреттеледі.  

 

Алғашқы түрдегі әңгіменің  мысалы - "Ақ қасқыр" ертегісі. Мұнда  жас жігіт жат үңгірдің ішінде ақ қасқырға, қаншық қасқырға үйленеді. Қасқыр күйеуіне қырық күнге шейін  шыда, не көрсең де, көнбіс бол дейді. Қырық күнге шейін ол қасқыр кейпінде болады да, артынан әсем сұлу адамзат  қалпына түседі. Елден асқан ақылды, асыл жар болып шығады. Сынына шыдаған  ерін бақ-дәулетке жеткізеді. 

 

Қасқыр тағы бір ескі ертегіде адам затын құбылып алдайтын қас  күш болып суреттеледі. 

 

"Күйеу қасқыр" деген  ертегіде жас, жақсы қызды қасқыр  күйеу болып алады. Басында,  қызды айттыра келгенде, қара  жорға ат мініп, қара құлын  жарғақ киіп, қара түлкі тымағы  бар, әлемде жоқ сұлу сымбатты  жалғыз жігіт болып, айттырып  алып кетеді. Оңаша шыққан соң,  аунап түсіп, көкжал қасқыр  болып шығады. Бұл ертегі қазақ  әйелінің халін аса аянышты  қайғылы күйде суреттеумен қатар,  тағы да қасқырды адамға қатал,  ерекше күш иесі дұшпан қып  сипаттайды. Киелі, сиқырлы жау  етіп ұлғайтып көрсетеді. 

 

Әсіресе бұл жай бұрынғы  қазақ әйелінің патриархалдық үй ішіндегі халімен байланысты бір  жайды еске түсіреді. Ол - үй ішінде қазақ әйелі күйеуге тию кезеңінен  қатты үркіп, уайыммен жасқанатын. Өйткені қалыңмалға сатылған, ата-ананың бұйыруымен өзі білмес елге, ерге алғаш бара жатқан қыздың бәріне алдыңғы өмір тас қараңғы, қорқынышты, күдікті жұмбақ болатын. Әйел халінің осындай күйін Поль Лафарг өте дұрыс, терең күйде бейнелейді. Көп елдерде "...әйелді ерінің артынан еруге зорлап, күшпен көндіретін. Үйлену зорлықпен аралас болатын", - дейді ол. Және де осы жайдың сырын аша келіп, Лафарг: "Күйеуге тиюден қорқу патриархалдық үй ішіндегі өмірден туған ең алғашқы қатты қорқыныштан, қауіптен тарайтын", - дейді. 

 

"Сырттандар" деген  ертегіде қасқырдың, иттің, жігіттің  сырттаны, аттың тұлпары алысқа  араласады. Бұл ертегіде қасқыр  нақтылы айқын, қастан күш,  адамға ош, зұлымдықтың жиынтық  бейнесі болып кейіптеледі. Қасқыр  сырттаны жалғыз баланы туысымен, соны жемекке бола жасайды.  Баламен бірге оның жау тағдыры,  қазасы қоса туған болады. Сол  жігітпен бірге оның дос серігі  болып, ажалына арашашы болып,  құлын-тұлпар да қоса туады.  Кейін жігітке жәрдемші болып,  ит сырттаны араласады. Сол  ат, ит достығы арқылы қасқыр  сырттаны жеңіліп, жігіт аман  қалады да, үлкен сыннан жеңіп  өтіп, үлкен шыңға шығады. 

 

Хайуанаттар жайындағы ертегілерді  неше алуан қасқырлар жайындағы  ертегілерден бастадық. Өйткені бұл  алуандас ертегілерінің саны да көп, орны да зор. Бірақ хайуанат турасындағы  қазақ ертегілері тек қасқыр жайындағы  әңгімелер емес. Және қасқырдың өзін де тек, осы жоғарыда айтылған түрде  ғана әңгімелейді. 

 

XIX ғасырдың орта кездеріне  шейін созылған ұзақ дәуірлер  бойында хайуанаттар жайындағы  ертегілерде көп құбылып, өзгерістер, жаңғыру, даму кезеңдер болғанын  аңдаймыз. Бұл ертегілердің сондай  жайларында тарихтық әр алуан  дәуірлердің өзгеріс құбылыстары  айнаға түскендей әсер етіп, елес  беріп отырады. 

 

Әсіресе фольклорды зерттеуде  бұл күнге шейін өте аз ескерілген көркем тіл, көркем стилін халықтық-поэзиялық  шығармалардың ерекшеліктерін талдау проблемасымен байланыстыра ұғыну  қажет. 

 

Осы тұрғылардан қарағанда, хайуанаттар жайындағы ертегінің  де совет фольклористикасы ашатын ең мәңгі ғылымдық-тарихтық зор мәселесі: осы алуандас халық ауыз әдебиетінің  идеялық мазмұнын ашуда. Хайуанаттар  жайындағы ертегілердің сол өзгешеліктері  көп кезде ірі сатира түрінде  келетінін еске алып, қазақтағы бұл  алуандас ертегідегі сатиралық элементтерді айқындап ашу қажет. Көркемдік, шеберлік ерекшеліктерін алғанда қазақтың да хайуанат жайындағы ертегілерінің  бейнелегіш образдары тамаша келеді. Оқиға-тартыстың сұрыпталып, сығымдалған  жинақтылығы және дөп тигіш мәнділігі  айрықша талдауды қажет етеді. Көркемдік  қасиеттерін, поэтикасын талдауда бұл  ертегілердегі жәндіктерді сөйлестіру-диалог формасы ерекше шебер келтірілетінін еске тұту қажет. 

 

Бұндағы шеберлік қасиетінің бір алуаны - бейнелеу (олицетворение). Сол тәрізді көркемдік әдістер  арқылы, көбінше неше алуан айуандар, жыртқыш аңдар, қанқорлар арқылы хандардың, билердің, байлардың, ілгері-соңғы  әкімдердің жайлары, таптық-қоғамдық тұлғалары  көрінеді. Солардың қанағыштық сырлары  ашылатынын әшкерелеу шарт. Осыған байланысты қазақтың хайуанат жайындағы  ертегілері қоғамдық сатира екендігін, сол арқылы тап тартысының астары, тамыры тереңдеп ашыла отырғанын, көп  уақытта юморлық мысқыл, ажуаның, өтімді, күлдіргі тілдің тамаша шебер  үлгілерін танытатынын есте тұту шарт. 

 

Бұл ертегілер де ескі заманнан келе жатқан ең көне түрдің бірі. Адамның  өзінен өзге, жанды-жансыз дүниенің ішінде, ерте күннен ең көп араласатын ортасы осы жан-жануар, неше алуан дос-қас  хайуанат ортасы. Ол сан алуан, сан  сырлы, санап бітіргісіз жұмбағы  көп, ерекшелігі, ерсілігі көп ен дүние. Есте жоқ ескі заманнан бері қарай  адам сол жануар, хайуанат дүниесімен әр күйде айласу арқылы олардың алуан-алуан  жаратылысы, мерзім-машығы, тілек-тәсілі өзгешеліктері туралы көп нәрсені  білген, таныған. Тіс, тырнақты жыртқыштың қалың сауыр мықтысы, қанаты қырағы ұшқышы, су асты, жер астының жайыны мен долысы, қаскөйі мен момыны, жемтігі мен жемі, ұлысы мен  кішісі, әлдісі мен айласызы - бәрі де ертедегі адамды сансыз көп қиялға, ойға, тәсіл-тәжірибеге, алыс-айлаға салындырған.  

 

Бұл дүниенің бәрінен адам қорқатын, жеңілетін, бірін керегіне, көмегіне жаратып, ішіп-жеміне жаратып, пайдаланып салмақ болатын. Мысалы, барлық ұзақ тарихи тіршілігін үй хайуанымен, мал атаулымен нық байланыстырған елдің бірі - қазақ халқы және қазақпен туысқан талай ескілі-жаңалы елдер. Жаңағы ұзақ айластық арқасында  бұл елдер өздері істес болған жан-жануарлардың бәрін тек біліп  қана қойған жоқ, олар жайында толып  жатқан аңыз-әңгіме, арман-қиял, нелер  сұлу, саналы жыр, ертегілер де тудырған.  

 

Жақыннан таныған қол  мүлкі, малының жаратылыс, мерзім-машығын  білуден басқа, олардың сыртқары жайы - жабайы хайуанаттар туралы да сансыз көп тәжірибе, түсінік, білім  жайлы талай көркем әңгімелер  тудырған. Жанды заттар дүниесін өзіне  де дос күш, қас күштерге бөліп, тірлік үшін жасалатын алыс-тартыстың неше алуан құбылыс халдерін әңгіме еткен.  

 

Жан-жануар мінезінен адам қоғамында болатын таптық қанаушылық, қомағайлық, қорқаулық, аярлық, долылық, кекшілдік, сотқарлық сияқты көп-көп  күйлердің елесін көрген. Хайуанат тірлігімен, мінез тартыстарымен  адам тірлігі, адам мінез тартысы  арасында ерекше ұқсастық барын тауып  таныған. Сол мінездерді ұлғайтып, адам санасындай санаға, есепке, ақыл-тәсілге  жеткізіп, тіл орамға келтіріп әңгімелейтін болған.