Халық ертегілернің бала дүниетанымын қалыптастырудың маңызы

Бір жағынан, осылай фанатиктік, қараңғы схоластик удан басқа  түк жаңалық әкелмейтін діншіл исламшыл үгіттерді жиреніп әшкерелеумен қатар, Шоқан орыс халқының мәдениетіне  және жалпы орыс елдігінің тарихына өз халқының барлық тарихын, тағдырын, тартысын туыстыра қоспақшы болады. Бұл  жөнінде оның төмендегі пікірі де дәуір үшін аталған зор бағалы шындық болатын. "Біз орыс халқымен тарихымызбен де, қанымызбен де туыспыз. Шекспир қойғандай "болуға ма, болмасқа ма" дейтұғын байлаулы сұрақ қойылғанда, біздің ойымызша, бүгінгіден көп бейім, көп қамқорлық ететін миллиондаған елдің тағдыры бар. Бұлар өздерінің  күдіксіз үмітін азаматтық дұрыс  жолмен өсуге арнаған адамзат. Олар өздерін орыстармен бір туысқан  отандаспыз дейді және Россияның  қоластына өз еркімен қосылған болатын".  

Шоқанның бұл айтқан жайлары  қазақтың қалың еңбекші жұртшылығының  сол кездегі шаруашылық, қоғамдық, тарихтық даму арманынан туған барынша  зор мүддесін баяндайды. Біз атаған, жаңғырған ауыз әдебиет ертегілер  үлгісінде анық халықтық бағытты  білдіретін шығармалар, негізінде, осындай  әлеуметтік сырмен, шындықпен байланысты болады. Сол жолда қазақтың ертегілік, халықтық ұғым-нанымдарына, фольклор қазынасына жоғарыда аталған діншіл, исламшыл үгітшілердің кертартпа күштері  әкеп жамаған қоспалары да болған.  

Олардың араб шығысының дін  тарихымен байланысты, қазақ халқына  жат, әр алуан мистикалық ертегі әңгімелері болатын. Бірақ оларды таратушы үгітшілер  қазақтың Шоқан айтқандай алымпаз, салт-санасына қонбайтын, дарымайтын қараңғылық үгіті болғандықтан, біз тексеретін дәуірдегі сондай дін ертегілерінің  бірталайын өлең түріне аударып таратқан. Осындай үгіт-үлгісінің бір алуанына, айлакер талабына көңіл тоқтатып, В.В.Радлов қызық бір байлау айтқан. "Бір ғана жұм-жұма өлеңі қазақ  сахарасын айқыш-ұйқыш кезіп жүрген жүз молданың әрекетінен артық іс етіп, исламшылдықты нығайтып жүр".  

Жаңағы айтылған біріне-бірі қайшы тарихтық, үгіттік жайлардың  бір алуан жағымсыз көрінісін  орыс халқының үлкен оқымыстысы Радловтың  да дұрыс аңғарғанын көреміз. 

Қиял-ғажайып ертегілері  

Жоғарыдағы кіріспе тексеруде  біз дәуірдің, қиял-ғажайып ертегілердің жаңа дәуір әсерімен жаңғырып, жаңғыртылып  әңгімеленетінін айтып едік. Бұл  жөнінде М.Горькийдің әр заманда, әр ортада ескі ертегінің жаңғырып, өскелеңдеп өзгеріп отыратыны турасында  айтқан пікірін еске аламыз: "Ой мәдениеті  мен халық шығармасын өсіруде  көне ертегілерді әр жыныстың, ұлттың, әр таптың өзгертіп, қосымша жасап, қолдануының рөлі өзгеше болғанына  күдіктенуге болар ма екен'"¹. Бұлай болса, реформадан соңғы дәуірдегі ертегілердің мол бір тобы алдыңғы дәуірлерде айтылып келген қиял-ғажайып ертегілері болса, енді соларға жаңа заман ұғым-наным өзгешеліктері қосыла отырады. Сонымен қатар жаңа дәуірдің қоспасы есебінде тыңнан туған қиял-ғажайып ертегілері де пайда болады. 

Бұрынғы ертегінің өзгерістерін алғанда, мысалы, әйел халіне феодализм  дәуірінен гөрі өзгерген халықтық көзқарастар  туады. Бұған байланысты өгей шешенің, көп әйел алудың балалар өміріне  қырсық, сор болатын жайлары әңгімеленеді. Мысалы, "Өгей шеше қастығы"², "Кісі етіне жерік қатын"³, "Аталықтың шеше кегін алғаны"⁴ деген сияқты ертегілер қара шаруа, еңбек елінің бұрынғы феодалдық-патриархалдық дәуірде орнаған әйел күйінің сорақылығына, үй іші тірліктің жабайылық, масқаралық қалпына қатты сынмен қарай бастаған түсінігін аңғартады. 

Сонымен қатар әйел халінің  қалың малға, неше алуан қорлық, теңсіздікке  бағынышты болған халіне де жаңа заман, сын өкілі жиілеп көріне бастайды. Күйеуі қасқыр болып шығатын "Дудар  қыз"⁵ әңгімесі, "Ағасы мен қарындасы"⁶ деген сияқты әңгімелер сол әйел халіндегі неше алуан теңсіздік жағдайынан туатын қайғылы оқиғаларды еңбек елінің сын көзімен баяндайды.  

Тағы бір топ әңгімелер, ертегілер - хандарға және олардың ұғым-наным, салт-санасына қарсы сын ретінде  туған әңгімелер болады. "Ұядағы хан баласы"⁷, "Қыдыр, бақ, ақыл"⁸, "Уәзір қызы"⁹ деген әңгімелер хан, сұлтандар ортасындағы озбырлық, қанқорлық қалыптарын көрсетумен қатар, сол өзімшіл үстем ортаның адам баласына сенбестік, жатбауырлығын да әшкерелейді. Өмірлік "ақыл", "бақыт" деген жайларға қияс - теріс көзқарастарын да танытады. 

Бұндай әңгімелерде де хандар ортасын, салт-санасын еңбек  халқының қатты сынмен әшкерелей  әңгімелейтінін көреміз. Әрине, халықтың өзі шығарып, дамытып келе жатқан өз шығармаларымен аралас сол халық  арасына үстем таптың неше алуан  топтары сыншыларды тудырып қосқан. Ханшыл, төрешіл, байшыл, діншіл, құдайшыл, молдашыл ертегілердің де түрлері көп. Бірақ олар халық санасына жат  болғандықтан, халық ауыз әдебиеті қатарынан шығарылады да, зерттелмейді. Жоғарыда аталған анық халықтық ертегілер  арасында бұл дәуірде айтылатын  қиял-ғажайып ертегілер тобына біртіндеп  мол қосымшалар көршілес шығыс елдерінің  ертегілік қорынан келіп қосылады. Бұл ретте татар, башқұрттар айтатын  өзбек, түркімен, қарақалпақ, қырғыз сияқты тілі жақын және көп замандағы  көрші елдер арасында тараған  көп қиял-ғажайып ертегілері қазақ  арасына тарай бастайды. Осы топтың молы: "Мың бір түн" ертегілері, "Тотының тоқсан тарауы", "Бақтажар" атты мол әңгімелер болады. 

Сол аталған қалың топты  көп ертегілердің бәрі де бір жағынан  ислам дінін тұтынған шығыстық елдер  арасына арабша жазу, хат, кітап арқылы тарағанмен, бұл ертегілердің бәрі де туысында, әңгімелеуінде халықтық ертегілер болады. Бұл жөнде "Мың  бір түн" ертегісі туралы Горький  пікірін еске алу қажет. "Шаһризада" ертегілері халықтық ауызша шығармалардың  тамаша ескерткіштерінің арасындағы ең ұлысы екенін көреміз. Бұл ертегілер  ғажайып шеберлікпен, еңбек халқының "тәтті қиял сиқырына" беріле білгендігін, сөзбен еркін ойнай білгендігін  және шығыс елдері араб, фарсы, индустардың  гүл атқан қиялының құйындай қуатын танытады. Бұл сөз кестесі өте  көне заманда туып, сан түсті жібек  жіптерін барлық жер үстіне жайды  да, сөз кілемінің сұлулығымен  қаптай түсті¹⁰. 

Қазақ халқы айтатын қиял-ғажайып  ертегілердің санын молайтқан бұл  айтылған ертегілер тобына да халық  өз творчестволық еңбегін қоса отырған. Ең алдымен сол ертегілердің бар  оқиғасын қазақ ертекшісі халықтың өз тілінде әңгімелейді. Бұл жайдың бір өзінде ғана көп тың еңбек  бар екені даусыз. Өйткені оқиғалар, адамдар, әр алуан іс мінездер, құбылыс, тартыс халдер жайын баяндауға қазақ  халқының өз сөздігі, тіл кестесі, сөз  көркі, сөйлем орамы үнемі араласып отырады. Тағы бір елеулі нәрсе, бұл  кезде қазақ тіршілігіне жоғары кіріспеде айтқандай базар, жәрмеңкелер, саудалы қатынастар, неше алуан керуен кешулер, қым-қуыт араласулар мол жаңалық  болып қосылғандықтан, сол "Мың  бір түн", "Тотының тоқсан тарауы" сияқты ертегілердің көп-көп жайларын халық ертекшісі өз заманының  болмысымен байланыстыра әңгімелейтін болады. 

Бұл жөнде ертегінің осылайша мазмұны, түрімен көп өзгеріп  айтылуы қиял-ғажайып ертегілер  үлгісінде дамыған мәдениеттік  жай-жағдайды мәлім етеді. Өзінің баспасөзі, кітабы, мектебі болған шақтарында қазақ халқы барлық ертегілік  өнері мен жалпы мәдениеттік  даму жолына халықтық үлестер қосып  отырған. Бұл жөнде Горький айтқан бір елеулі ойды еске аламыз: "Ертегілердің мәдениеттік әсері жөніндегі  дәлелдердің әлі талайы табылады деп ойлаймын. Мәдениет тарихшылары  және көркем тарихшылары әзірше ертегінің  мәдениетті әсері жөнінде, оның молдығы  мен қуаты жөнінде әлі аз және көмескі сөйлейді"¹¹. 

Қиял-ғажайып ертегілерінің  тобына тағы осы дәуірде қосылатын  бір алуан әңгімелер, ертектер, аңыздар  қазіргі советтік шығыс елдерінің  ерте замандағы классик ақындары қалдырған ұлы мұралардың ауызша қайталамасы боп та келеді. Бұл ретте парсы, тәжік елінің классигі Әбілқасым Фирдоусидің "Шаһнамасынан" ертегі боп тараған "Рүстем батыр" әңгімесін айтуға болады. Және сол Фирдоуси бастаған классик ақындар әңгіме еткен "Жүсіп - Зылиха" жайындағы немесе бергі әзербайжан, өзбек ақындары әңгіме, жыр еткен "Ләйлі - Мәжнүн", "Фархад - Шырын", "Ескендір", "Бахрам-Гүр мен Фитна" жайлары әңгіме, аңыз болады. Басқа да осылар тәрізді күрделі, қызықты геройлық, не ғашықтық тақырыптардан туған әңгімелердің ауызша үлгілері қазақ ортасында әңгімелене бастағанын көреміз. 

Бұлардың ішінде кейбіреулері қазақтың бұрыннан айтылып келе жатқан халықтық әңгімелерінің оқиғаларына  қызық түрде қабысып араласады. Кейбіреулері сол шығыстық классик  ақындардың өздерінің өмірін аңыз еткен  қазақ әңгімесіне айналады. Мысалы, "Сұлтан Хұсайын және оның уәзірі Мир Әлішер" жайындағы әңгіме "Патша қыз бен құл"¹² деген атпен айтылады. Бұл ертегі бір жағынан қазақтың қол тума ертегісі "Аяз би" жайына жақын келеді. Сонда: "Шөп жаманы, құс жаманы, адам жаманы кім?" деген сұрақтарды шешуші қара құл болып шығады.  

Ғират шахы Хұсайын Байқара  мен оның уәзірі ұлы ақын Мир Әлішер Науаи қазақтың ауыз әңгімесіне осылайша, өзгеше жағдайда қатысады. Ал Ескендір жайындағы осы дәуірде жайылған аңыз, әңгімелердің қазақ ортасында  көп болғаны және мәлім. Бұлардың да негізгі түрлері Низами, Науаи  тәрізді әзербайжан, өзбек классиктерінің ұлы мұраларынан туып тараған  қазақ ортасындағы халықтық варианттар болады. Ол әңгімелердің бәрі хан, сұлтандарға  жаңа дәуірдегі халықтың сыншы көзқарасымен байланысты әңгімеленеді. 

Сол қатарда, мысалы, Ескендір жайында оның "Қос мүйізі" турасындағы  әңгіме мол тарайды. "Шырын қыз" ертегісінде патша зорлығы үлкен, қатал сынмен әңгімеленеді. Ал "Бахрам-Гүр  мен Фитна қыз" жайындағы Низами поэмасының оқиғасы қазақ арасында көпке жайылған мақал-мәтелдер де туғызып  әңгімеленеді. "Құланның қасынуына  мергеннің басуы" дейтін мәтел  Бахрам-Гүр патшаның Фитна қызға  өлім жазасын бұйырған, қатал қастық әмірінен туған боп әңгімеленеді.  

Жазықсыз, теңдіксіз қыздың өзіндегі ақыл, жігері арқылы қылышынан  қан тамған шығыстық тиран, қанішер  патшаны жеңіп шыққаны баяндалады. Көршілес шығыс елдерінен қазақ  ортасына келіп тараған қиял-ғажайып  ертегілер қатарына тағы да осы дәуірдегі  қоғамдық ұғым-нанымдарға, салт-саналық  тарихтықтың түсініктерге сай бір  әңгіме сараң бай турасында болады. Дүниедегі ең сараң адам есебінде масқара түрде әшкереленіп, әңгімеленетін "Қарынбай" деген бай жайындағы  ертегі бар. Бұл байдың сараңдығы  адамзатты қинау, қорлау, түршіктірудің, жирентудің үстіне жанды-жансыз табиғатты  да ерекше жирентіп, түршіктірген болады. Сондай сорақы мінез-құлықтарынан "Қарынбайдай" сараң байды барлық малымен, мүлік-мүкәммәлімен, бастығын өзі етіп бір-ақ күнде қара жер жұтып қояды. Осындай құрдым бай жайындағы, жалпы байларға қарсы  өткір мысқыл, ажуа әңгіме, аңыз қазақ  халқының ортасында, әсіресе еңбекші  жұрт арасында ең даңқты аңыз болып  тарайды. 

Сараң байды айтса, сынаса, "Шықбермес Шығайбай", "Қарабай", "Қарынбай" деп еске алғанда, бұл  байлардың аты халықты жиренткен  лақап аттың бірі боп кетеді. 

Міне, көршілес шығыс елдерінің  ертегілерінен қазақ ортасына жайылып  тарап, өз варианттарын тудырған бағалы, халықтық шығармалар қиял-ғажайып ертегілер  тобында осылайша келеді. Ал бұл  жайларды атаумен қатар, жоғарыда кіріспеде  айтылған хал бойынша, қазақ даласына исламшыл-діншіл, фанатик, кертартпа  үгітшілерінің ел санасын улатып таратпақ болған, діндік, мистикалық, таптық жат саналық ертегі-аңыздары да болады. Ол әңгімелерде дін таратушы Сүлеймен сияқты пайғамбарлар мадақталады. "Қызыр  пайғамбар", "Мұхамбет пайғамбар" немесе соның шадиярлары, әулие болмыстары туралы аңыз, әңгімелер айтылады. 

Осы қатарда шығыстың әр алуан тақтарында тирандық, деспоттық  әмір-құдірет жүргізген шахтар, халифалар, сұлтандар, хандар мақталып әңгімеленетін  болады. Атымтай сияқты байды "мырза" деп дәріптеген әңгімелер де араласады. Бірақ бұл топ ертегілер қаншалық көп болып, діншілдер аузымен әңгімеленсе де, қазақтың еңбекші халқының санасына сіңбейді. Халық әңгімесі болып дарымайды да, тарамайды. 

Қайта осы алуандас ертегілерді  және неше алуан надандық өзге нанымды  дәріптейтін "қызыр" атымен байланысты "бақ" дегендерді қиялдайтын әңгіме, аңыздарының баршасын да халық ертегілері мысқыл, мазақ етеді. Мысалға, "Қу бас'"¹³, "Ұядағы хан баласы"¹⁴, "Ескендірдің мүйізі'"¹⁵, "Қызыр"¹⁶, "Қыдыр, бақ, ақыл"¹⁷, "Атымтай'"¹⁸ деген сияқты ертегілерді еске алуға болады.  

Бұл аталған топтардан  өзге осы дәуірде қазақтың қиял-ғажайып  ертегілерінің қатарына орыс халқының қиял-ғажайып ертегілері де әр үлгілерін, әр алуан варианттарын тарата бастағанын байқаймыз. "Жалмауыз кемпір", "Таусоғар", "Көлжұтар" сияқты алыптар, ғажайып  тұлпар аттар жөніндегі және айдаһарлар турасындағы ертегілердің ендігі айтылу варианттарына орыс ертегілерінен, Афанасьев жиған, Ершов шығарған ертегілерден, Пушкин, Жуковский шығармаларындағы ертегілік тақырыптардан көп  ауысқан әңгімелер болады. Бұған  қазақтан шыққан Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты ағартушылардың әсері, еңбегі мол араласады. Сонымен қатар "Орыс-қазақ" мектептері көп ашылып, қазақ жастарының көп  буындары XIX ғасырдың екінші жарымы мен XX ғасыр бойында орысша оқып, орыс мәдениетіне араласа бастауы  да себепші болады. Осы тұрғыдан қарағанда, кейбір шығыс ертегілерінің, мысалы, "Мың бір түн", "Тотының  тоқсан тарауы" сияқты ертегілердің өзінің де көп жайлары, үлгілері, ең алдымен, қазақ ортасына жайылудан  бұрын орыс тіліне аударылып, басылып  тұрады. Сол әрекет мол болғандықтан, тіпті жаңағы шығыстық ертегілер  қазақ ортасына орыс тілінен көп  жайылып таралуы да мүмкін. Бұл  да реформадан соңғы дәуірдегі қазақ  ортасында айтылатын ертегілердің молаю, тарау жолдарын зерттеуде  аса ізерлеп, терең тексеретін жайдың бірі. 

Қиял-ғажайып әңгімелері турасында соңғы айтатын бір  жай, бұл дәуірдегі қазақ ертегілерінің  қиял-ғажайып персонаждары бұрынғы  шақтардан сонағұрлым молая түседі. Шығыс, орыс қиял-ғажайып ертегілерінің  қазақ арасына көп жайылған үлгілері ішінде ендігі ертегілерде бұрын  болмаған дию, пері, жын, өзі ұшатын кілем, кисе көрінбес тақия (шапка-невидимка), ғажайып сырлы айна, жайылып жиылған  дастарқан (скатерть-самоубранка) сияқты жанды, жансыз заттар, персонаждар көп  араласады. Бұл да жоғарыда айтылған қазақ қиял-ғажайып ертегісін  реформадан соңғы дәуірде жаңғыртып, молықтыра түскен жайларды анықтай  түседі.