Жаһандану жағдайында болашақ бастауыш мектеп мұғалімін кәсіби іс - әрекетке даярлаудың педагогикалық негіздері

Сауалнамаға жұмыс тәжірибесі 5 жылдан 39 жылға дейінгі бастауыш мектептегі пәндер бойынша 254 мұғалім қатысты. Сауалнама сұрақтарына жауап бере отырып, мұғалімдердің 72% тақырыптың жалпы мақсаты мен міндеттерін анықтап, оны әрбір сабаққа арнап нақтылайтынын айтты. Алайда мұғалімдердің 48% әрбір сабақтың мақсаты мен міндеттерін анықтаған жеткілікті деп санайды. Сондай-ақ, мұғалімдердің 24% тақырыптың жалпы мақсаты мен міндеттерін анықтап, кейін оларды әрбір сабаққа арнап нақтылайтынын айтты, алайда әрбір сабақтың мақсаты мен міндеттерін анықтаған жеткілікті деп санайды. Ал мұғалімдердің 4% әрбір сабақтың мақсаты мен міндеттерін анықтаған жеткілікті емес деп есептейді, алайда дидактикалық бірлік болып келетін тақырыптың мақсаты мен міндеттерін анықтамайды екен. Бұл нәтижелер бойынша мұғалімдердің жартысына жуығы (48%) оқу пәнінің мақсаты мен міндеттерін анықтай отырып, оларды белгілі бір өрлеу сатысы, бірізділігі, бір біріне тәуелділігі бойынша реттейді. Мұғалімдердің барлығы дерлік (96%) барлық тақырыптың болмаса да, әрбір сабақтың мақсаты мен міндеттерін анықтайды.

 Мұғалімдердің 24% олар анықтаған сабақтың мақсаты мен міндеттерінің оқушылар үшін жеке бастық маңыздылығы барын айтты Мұғалімдердің 64% олар анықтаған сабақтың мақсаты мен міндеттерінің оқушылардың барлығы үшін емес, тек кейбір мықты, қызығушылығы мол оқушылар үшін жеке бастық маңыздылығы барын айтады. Болашақ мұғалімдердің 12% олар анықтаған сабақтың мақсаты мен міндеттерінің оқушылар үшін жеке бастық маңыздылығы жоқ деп жауап берді.

 Мұғалімдердің 40% оларда оқу пәнінің мақсаты мен міндеттерін анықтау ережесінің қалыптасқанын пайымдайд, алайда тек 20% ғана бұл жұмысты дұрыс айтып бере алды.

«Оқу пәнінің мақсаты  мен міндеттерін анықтауда мұғалімдер нені басшылыққа алу керек?» деген сұраққа Болашақ мұғалімдердің 92% бұл процеске әсер ететін кейбір факторларды атап бере алды, ал 8% жауап бере алмады. Бұл сұраққа жауап беру кезінде студенттер көптеген әр түрлі факторларды атады:

• оқушылар білімінің даму деңгейі (28%);
• оқушылардың теориялық материалды игеруін қамтамасыз ету (28%);
• оқушыларды үйрету (28%);
• тақырып маңыздылығы (20%); 
• мазмұнның тәжірибелік құндылығы (20%);
• әдістемелік әдебиет (20%);
• бағдарлама талаптары (16%);
• сынып ерекшеліктері (12%);
• пәнге деген қызығушылығын дамыту (8%);
• әрбір оқушының жеке ерекшеліктері (8%);
• жеке жұмыс тәжірибесі (8%);
• оқытудағы сабақтастық (8%);
• емтихан сұрақтары (8%);
• оқушылардың жас ерекшеліктері (8%);
• логикалық ойлаудың дамыту (4%);
• шығармашылық белсенділікті, дербестікті қалыптастыру (4%);
• ішкі түйсік (4%);
• әрбір тақырыпқа жеке қарау (4%);
• пәнаралық байланыс (4%);
• материал мазмұны (4%);
• сабақтың тақырыптағы орны (4%);
• оқушылардың психологиялық ерекшеліктері (4%);
• таза ой (4%).

Аталған факторлар арасынан біз төрт топты бөліп қарастырамыз:

1. Оқу пәнінің мазмұны (маңыздылығы, тәжірибелік құндылығы, әрбір тақырыпты жеке қарастыру, сабықтың барлық тақырыпты оқытудағы орны).
2. Жеке оқушылардың және барлық сыныптың жай-күйі (оқушылар білімінің даму деңгейі, сынып ерекшеліктері, оқушының дербес ерекшеліктері, оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктері).
3. Мұғалім (жеке жұмыс тәжірибесі, ішкі түйсік, таза ой, әдістемелік әдебиетті білуі, оқытудағы сабақтастықты және пәнаралық байланысты жүзеге асыру).
4. Мұғалім мен оқушының өзара байланысы (оқушылардың теориялық материалды игеруін қамтамасыз ету, оқушыларды үйрету, пәнге деген қызығушылығын дамыту, шығармашылық белсенділік пен дербестікті қалыптастыру, логикалық ойлауды қалыптастыру, дамыту).

Болашақ оқытушының жеке тұлғалық қажетті-мотивациялық саласын қалыптастыру қажетті болып саналады, бірақ оның толық кәсіби-педагогикалық дайындығының жеткіліксіз шарты болып табылады. Кәсіби-педагогикалық қызметті меңгеру процесінің тиімділігін айтарлықтай арттыратын шарттар тізіміне арнайы білімді – қызметтің нақты түрлері туралы ауыстырылатын кәсіби-педагогикалық қызмет мазмұны мен құрылымын қорыта отырып меңгеруді жатқызамыз.

Осы шартты жүзе асыру  мақсатында біз іс-шаралар жүйесін  ойлап таптық, оған кіретіндер:

1. Нақты бір педагогикалық  шеберлік бойынша кәсіби-педагогикалық қызметтің құрылу деңгейін анықтау бойынша диагностикалық тапсырмаларды орындау және талдау жасау.

2. Білімді түзеу жолдарын  және нақты бір студенттердің  шеберлігін анықтайтын жеке кеңес  беру жұмыстары.

3. Кәсіби-педагогикалық  қызметтің мазмұны мен құрылымын меңгеру бойынша мақсатқа бағытталған жұмыс жүргізу.

4. Студенттердің әртүрлі  сабақ конспектілерін қызметтің  нақты бір түрін өңдеу мақсатында  дайындауы (сабақтың мақсаты мен  міндетін тұжырымдау, үйрету және  оқытудың оңтайлы әдіс-тәсілдерін, оқушылар мен оқытушылар және т.б. қарым-қатынасының формаларын таңдау).

5.  Студенттердің танымдық  қызметке шынайы оқыту-тәрбиелік  процестерді кәсіби танымдық  қызметті жүзеге асыру арқылы  қосуы (іскерлік ойын әдісін  қолдану, кәсіби мұғалімдер мен  студенттердің жүргізген сабақтарын бейнежазбаларға және т.б. түсіру).

6. Педагогикалық қызмет  құрылымын әртүрлі моделдерде  анықтау (алгоритм, алгоритмдік нұсқамалар, эвристикалық нұсқамалар, эвристика).

7. Әрбір студенттің  шынайы кәсіби-педагогикалық қызметті тәжірибе кезінде жүзеге асыруы.

8. Шығармашылық тапсырмаларды  орындау (мысалы, «Оқыту сабағын  дайындау және өткізу ережелері  (алгоритмдер мен эвристикалар)»  тақырыбына шығарма жазу).

Эксперимент жасау барысында  біз студенттердің кәсіби-педагогикалық  қалыптасу деңгейлерін оқыту сабағының мақсаты мен міндетін анықтау шеберлігін талдау негізінде анықтадық.  Әрбір деңгей параметрлердің жиынтығымен (үш кесімді орындау) сипатталған. Сонымен қатар, бақылау және эксперименталды топтардағы кәсіби-педагогикалық іс- әрекеттің қалыптасу деңгейін өзгерту тенденциясы анықталған.

Эксперименталды жұмыстың айтарлықтай бөлігі студенттердің кәсіби-педагогикалық іс- әрекет мазмұнын меңгеру заңдылығын қадағалау болып табылады. Белгіленгендей, басында мазмұнның айтарлықтай маңызды белгілері меңгеріледі. Іс- әрекет басында репродуктивті деңгейде орындалады, одан кейін олардың әрқайсысының қайта түрлену және бағалану нұсқаларын қарау қажеттілігі туындайды.

Педагогикалық іс-әрекетті меңгеру қажеттілігі, оның мән-мағынасын жете түсіну; педагогикалық іс-әрекеттің мотивациялық саласын қалыптастыру; аталған іс-әрекет түрін жете түсіну дидактикалық алғышарттарын меңгеру орын алды.

Кәсіби педагогикалық  іс- әрекетті қалыптастырудың екінші кезеңінде  болашақ мамандар іс- әрекет құрылымын іс- әрекеттің бағдарлық негізінің басты операцияларынан тұратын оның сипаттамасының ұзындық алгоритмі арқылы меңгереді. Мұндай әдіс педагогикалық шеберлікті репродуктивтік деңгейде меңгеруді білдіреді.

Келесі деңгейде педагогикалық  іс- әрекеттің бағдарлық негіз құрылымы түсінігі эвристикалық және алгоритмдік құралдар арқылы жүзеге асырылады, яғни қызметті жабық нақты алгоритм арқылы  сипаттау; алгоритм өлшемін оған басқарушы қызмет әрекеттерін қосу арқылы кеңейту; толық емес нақты-жеке алгоритм пайда болуы (басқарушы қызметтер қайта құрушы операциялармен берілген); қызметттің функционалдық сипаттамасын білдіретін тармақталған құрылымды толық алгоритмге шығу; операциялардың функционалдық және маңыздылық сипаттамасын білдіретін толық алгоритмді меңгеру.  

Педагогикалық жоғары оқу орнында кәсіби педагогикалық іс-әрекетті қалыптастырудың соңғы кезеңінде студенттер кәсіби педагогикалық іс- әрекеттің нақты түрлерін жүзеге асыруда оның құрылымы мен инварианттық маңыздылығын пайдаланады.   

Студенттердің оқу сабағының мақсаты мен міндеттерін анықтау бойынша қызметінің құрылымын меңгеру процесін бағалау мына көрсеткіштер бойынша жүзеге асырылды:

1. Кейбір операцияларды  орындау.

2. Белгілі бір жүйедегі  маңызды операцияларды орындау. 

3. Маңызды операциялар  жүйесінің кеңейтілген құрылымын танып-білу.

4.Жалпылама құрылымды игеру, маңызды операциялармен бірге функционалдық операциялар қолданылады.

Эксперименттік және бақылау топ студенттерінің оқу  сабағының мақсаты мен міндеттерін  анықтауда педагогикалық іскерліктерін қалыптастыру бойынша іс-әрекеттердің бағытталған негізінің құрылымын меңгеру серпінін қарастыру (8-кесте,).

 

8-кесте - Эксперименттік және бақылау топ студенттерінің іс-әрекеттердің бағытталған негізінің құрылымын меңгеру көрсеткіштері (%)

 

Срез нөмірі	Топ түрі	Студенттер саны	ҚБН белгілі бір құрылымн игерген студенттер %
			нөлдік	төменгі	орташа	жоғарғы
1	Эксперименттік	45	60,0	30,0	10,0	0,0
	Бақылаулық	50	58,0	34,0	8,0	0,0
2	Эксперименттік	45	26,0	50,0	16,0	8,0
	Бақылаулық	50	54,0	36,0	10,0	0,0
3	Эксперименттік	45	18,0	22,0	30,0	30,0
	Бақылаулық	50	34,0	34,0	26,0	0,0

 

 

студенттердің саны
														эксперименттік  топ
	70		60
	60			58										Бақылаулық  топ
	50						54
	40									40
	30					26
	20								16
	10
	0
			1			2			3
			срездер

 

2-сурет – Болашақ  бастауыш мектеп мұғалімін кәсіби  іс-әрекетке даярлығын қалыптастыру деңгейінің қорытынды динамикасы.

 

Кәсіби-педагогикалық  іс- әрекетті жалпы түрде орындау шеберлігіне ие мұғалімнің тұлға ретінде қалыптасу процесінің жүзеге асырылған механизмі педагогикалық экспериментте растауын былай тапты: студенттердің 30 % маңызды операциялар жүйесін орындайды, ал тағы 30 % қызметтің функционалдық моделін игеру деңгейіне жетті. Бұл студенттер кәсіби-педагогикалық іс- әрекеттің нақты түрлерін өз бетінше модельдеуге дайын.

Кәсіби-педагогикалық  іс- әрекеттің меңгеру осы іс- әрекетті орындауға саналы екендігін білдіреді. Бұл жағдайда оның мазмұнын нақты бөліп көрсету қажет. Кәсіби-педагогикалық іс- әрекеттің мазмұнын, оның жаңа нақты түрлерін түсіну педагогикалық шеберлікті топтастыруға мүмкіндік береді.

Іс- әрекеттің құрылымын анықтау кезінде тұлғаның дамушы (өзін-өзі дамыту) қағидаларын және белгілі бір шамаға дейін нақтылай алатын және абстрактылы (жалпылама) түрде берілуі мүмкін, осындай құрылымды құру қажеттігін негізге аламыз. Мұның бәрі бізге кәсіби-педагогикалық іс-әрекетте бірбеткей іс-әрекеттерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді: алға қойылған мақсатқа жетудің оңтайлы жолын табу, мақсатқа жету процесін жүзеге асыру, қол жеткен нәтижені талдау және бағалау, салыстырып тексеру және жағдай туғызатын, мұғалім орындайтын операциялар.

Мұғалім кәсіби-педагогикалық іс- әрекеттің қай түрін орындаса да оны жүзеге асырудың қағидаларын, әдістемесін білуі тиіс. Осындай қағидалардың бірі педагогикалық іс- әрекет туралы және оны орындау кезеңдері туралы әдіснамалық білімді игеру қағидасы.

Осыған байланысты оқу  сабақтарының мақсаты мен міндеттерін  анықтау процесі педагогикалық іс- әрекетті жүзеге асырудың бір кезеңі болып саналады. Мұнда  құрылымдық элементтерді анықтау қағидасы қолданылған: абстрактылы іс-әрекеттерді және нақты қалыптасқан операцияларды бөлу.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Зерттеу жұмысы бүгінгі  қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге сәйкес жоғары білім беру жұмысының мақсат міндеттерін, жаңашылдық сипатын айқындап болашақ бастауыш мектеп мұғалімін кәсіби іс-әрекетке даярлығын қалыптастырудың көкейкестілігін әдіснамалық-теориялық тұрғыда негіздеумен сипатталады.

Кәсіби-педагогикалық  іс-әрекет–бұл педагогтың кәсіби шығармашылығының ерекше түрі, ол балаларға білім және олардың дамуына жағдай жасау арқылы әлеуметтік мәдениет тәжірибесін беруге бағытталған.

Кәсіби-педагогикалық іс- әрекетті бір тұтастық ретінде меңгеру болашақ мұғалімнің өзін-өзі өзектендіруін қарастырады, мұндай қабілеттілік көбінесе өз бетімен жұмыс жасауда және тәуелсіз болуда, шығармашылық қабілеттерін дамытуда, өзін-өзі дұрыс бағалауда көрініс табады. Сонымен қатар тұлғаның өзін-өзі өзектендіруінде әлеуметтік жағдай туралы да айтуға болады. Мысалы,  өзінің барлық мүмкіндіктерін кәсіби-педагогикалық қызметке бағындыру, өз тәжірибесіне сену, проблемалық  педагогикалық жағдайларды шешу үшін жеке педагогикалық құрылымын құру.