Жоғарғы мектпте әдебиетті білімденудің инновациялық технологияларымен оқыту

Византия мәдениетін Шығыс Еуропа жеріне таратуда славяңдар үлкен роль атқарды. Ол мәдениет Ежелгі Русь жеріне де тарады.

Бірнеше ғасырлар бойы Батыс  Еуропа еддеріне католик шіркеуі  ерекше әсер етті.

XII-XIII ғасырларда батыс  Еуропадағы мемлекеттер арасында  экономикалық байланыс кеңіді.

Университеттер XII ғасырда Италияда, Францияда, Англияда т.б. ашылды [4].

Жоғарыда баяндалған тұжырымнан аңғарғанымыз не? Ол – дидактиканың тәрбие аспектісінен бөлінгені. Білім көлемі ұлғайып, ғылыми субстанциясы кеңіп, әлемде университеттер ашыла бастады.

Бірақ, дидактика ішінара  пәңдерге жіктелгеи жоқ. Әдістеменің  ғылым болып, жеке даралық келбетке келмегенін аңғару қиын емес.

 

1.2 Әдістеме ұғымының пайда болу тарихы

 

XVII ғасырда Англия  экономикалық жағынан даму үстіндегі  ел ретінде танылды.

Джон Локк (1632-1704) 1658 жылдан бастап, Оксфорд университетінде дәріс оқыды. Оған Бэкон мен Декарт шығармаларының үлкен әсері болды.

Ол таным қисынын зерттеп, «Адам  ақылы жөніндегі тәжірибе (1690) атты негізгі деген негізгі философиялық еңбегінде елестетулер мен идеялардың адамның тумысынан емес, санамызға түйсік сезімі арқылы пайда болатынын дәлелдейді. Ол дуалистік мұратты көздеді. Объективтік дүние біздің санамызда елестеуі ақиқат - шыңдық бола алмайды деп түйін жасады. Локк мектепте білім алуға қарсы болып, отбасында аристократиялық білім меңгерудің жақтаушысы болды. Тұжырымдай келсек, Локк ойлау әрекетінің жинақтау, топшылау, деректермен дәлелдеу, қорыту, бейнелеу, нысананың тұтастығын сақтайтын кіші бөліктерін байланыстыру сияқты әдіскерлік іс-қимылдарға мән берген.

Қарап отырсақ, бүгінгі даму бағдарына  қозғаушы күш боларлық педагогикалық  технологиялардың негізі қаланды деп  қабылдаған жөн. Олай болса, ойлану әрекеті  жайлы технологиялардың тіректер төркіні әріде жатыр деп есептейміз.

Француз елінде қоғамда білім беру мәселесі 3 сословияға бөлінді: 1) рухани; 2) дворяңдық; 3) шаруалар.

Буржуазиялық идеология өз шығармаларында корольдік үкіметті де, феодалдық  көзқарасты да, діншіл әдет-ғұрыптарды да батыл әшкереледі.

XVIII ғ. 1751 жылынан Дени Дидро редакциясымен  «Француз энциклопедиясы» шыға бастады. Ақыл-ой әрекетін дамыту басымдық рольде болды.

Клод Адриан Гельвеций (1715-1771) «Адам, оның ақыл-ой қабілеттері мен тәрбиесі туралы» еңбегінде адамдар дүниеге келгеңде бірден тең рухани қабілеттілікпен туады деді. Дидактикадан гөрі тәрбиенің басымдығын мойындады.

Француз жазушысы Жан-Жак Руссо (1712-1778) «Эмиль немесе тәрбие туралы» деген романында ақыл-ой еңбегіне ерекше көңіл бөлді.

Ол табиғаттану ғылымына арнап, алғаш рет әдістемелік оқу  құралын құрастырды.

Руссо дидактиканың негізін баланың дербес әрекетін, зеректігін, зейінділігін, байқағыштығын дамыту деп дәлелдеді. Эмильдің сабақтарын табиғат аясыңда өтуді орынды деп тапты.

Әйелдер жайлы «Табиғи жағдайға» тәуелді болғандықтан, оларға білім беру қажетсіз деген тұжырымға келген.

Иоганн Генрих Песталоццидің (1746-1877) еңбектерінде оқу мен еңбекті ұйымдастыру негізгі рольде болды. «Гертруда балаларын қалай оқытады», «Аналар кітабы», «Бақылау азбукасы» т.б. еңбектерінде Песталоцций бастауыш білім берудің жаңа әдістерін ұсыңды.

Әдістерден бөліп алып қарағаны - жалпылау, бақылау, ойлау. Әдістерді  жіктегенде «түйсік», «қабылдау», «сезім» сияқты психологиялық қасиеттерді қосақтап айтуға, біріктіріп қарастыруға ұмтылды.

Білім ретпен беріліп, бұрынғы дағдылар жүйесін дамытуға бағдар жасау керек деп ой түйеді. Ол үшін балаларды жаттықтыру қажет деп есептеген.

Аталған ғалымдардың  еңбектерінен әдістеменің тамырларын іздесек, ойлау әрекеті мен қабылдау әдістерінің тұтас жүйесінің ретін аңғарамыз. Жекелеген әдістер жайлы түсінік, ғылыми тұжырым - ертеден пайда болғанының дәйегі мен дәлелі.

Иоганн Гербарт (1776-1841) - Германия перзенті. «Тәрбие мақсаттарының негізіндегі жалпы педагогика» (1806), «Психологияны педагогикаға пайдалану жөніндегі хаттар» (1831) еңбектерінде тұңғыш рет педагогика ілімінің жүйесі салыңды. Мұнда дүниенің шексіздігі, оның мәңгілік сападағы қасиеті, абсолюттік мазмұңдардан тұратыны жайлы баяндалды. Адамның дүние танымындағы елестеу мен түсініктер алдамшы деген қорытыңды жасады.

Тәрбиені білімнің негізі деп қарастыра отырып, ізгілік пен жақсылықты тәрбиенің субстанциясы ретінде алған. Оқыту саласын алдымен ізгілік пен жақсылыққа негіздейді де, құралы ретінде оқуды жекелеп көрсеткен.

Иоганн Гербартта да дидактика жеке алынбай, тәрбиенің бір саласы ретінде берілген.

Педагогика тарихыңда  аталған зерттеушілер мен педагогика ғылымына катысты өздерінің қол  таңбалары мен мәдени мұраларын ағарту саласында өшпестей қалдырған әлемдік тұлғалардың әдістемеге қатысты негізгі ой-тұжырымдарына тоқталып өттік. Дидактика жайлы сүбелі ғылыми пікірлер мен тұжырымдарды бөліп алу қиын екенін аңғардық.

Педагогика тарихында  дидактика аспектісіңде екі көрнекті тұлға бар. Оның бірі чехтың ұлы педагогі - Ян Амос Коменский (1592 - 1670). Ол XVI - XVII ғасыр аралығыңда жаңа педагогиканың негізін қалады.

Ян Амос Коменскийдің өмірі қиын-қыстау жағдайда өтті. Мұның өзі оның ғылыми болжамдар мен жаңалықтар ашуына тікелей қатысы бар десек қателеспейміз.

1620 жылы басқыншылармен  күресте жеңіске ұшырауына байланысты Ұлы педагогтың отаны өзінің дербестігін жойды, ел үлкен күйзеліске кезікті. Коменскийдің қымбат бағалы кітапханасы мен қолжазбалары отқа жағылды.

Отанынан айрылған қауым  мүшелері Польшаға келіп паналады. Ол 1631 жылы «Тілдер мен барлық ғылымдардың ашық есігі» деген оқулық жазды.

Коменскийдің атын әлемге мәшһүр еткен әрине, «Ұлы Дидактика» (1632) атты еңбегі. Бұл еңбекте ақыл-ой, адамгершілік тәрбиесі, жаңа мектепті ұйымдастыру мәселелері жан-жақты зерттелді.

1641-1654 жылдар аралығында  ол арнайы шақырумен Англияда, Швецияда, Венгрияда болып, мектеп реформаларын әзірлеу ісіне, оқулықтар және оқыту методикасын жазумен айналысты.

«Әлемді суреттеп бейнелеу» оқулығы мен «Жақсы ұйымдастырылған мектептің заңдары» т.б. еңбектері жарық көрді.

Оқу мен тәрбиелеу  танымын ақиқаттың бір саласы - логика, оның көзі діни сапа деген бағытты ұстанды. Табиғат – жер бетіндегі бақыттың, байлықтың көзі. Бұл көзді реттеу, иемдену үшін табиғат тілін білу керек деп түсінеді. Ол үшін білім қажеттігін ерекше атап көрсетті.

Дидакгиканың педагогикалық  іс-әрекетте, үрдісте жетекшілік рөлін алғаш түбегейлі зерттеген, оған арнайы тоқталған – Ян Амос Коменский. Педагогтың «Ұлы дидактика» айдарымен жарық көрген еңбегінің негізгі мұраты білім мен тәрбиені демократиялық мүддеге бағындыра меңгерту приоритет болды. Ең бастысы мектептің мақсатын гумандық негізге құрып, ақылды, білікті, зиялы адам тәрбиелеу мәселесіне назар аударылды.

Оқулықтар мен бағдарламалар  және оқу әдістерін жасап шығару ең негізгі міндет деп саналды.

«Ұлы дидактика» 4 дидактикалық сұраққа жауап береді:

1.Қалай жақсы оқыту керек ?

2.0қыту мен оқудың  жеңілдігі неде?

З.Оқыту мен оқудың негізі қандай?

4.Тез оқытудың ережелері  мен тәсілдері қандай?

Аталған еңбектің тарауларыңда оқыту ісіне қойылатын басты-басты  дидактакалық талаптар баяндалды:

- оқытуға қолайлы уақытты таңдау;

- оқушыларды сабақ оқуға ынталандыру;

- материалды біртіндеп күрделендіру (дәйектілік, жүйелілік);

- анық пайда келтіретін нәрсені ғана оқыту;

- саналы меңгерту;

- бала табиғатын ескеріп оқыту;

- материалды меңгерту үшін мүмкіндігінше сыртқы сезімдерді қалыптастырып оқыту;

- сатылы оқыту;

- оқу көрнекілігі.

Көрнекілік принципін  психологиялық талаптарға байланыстырып  оқыту.

Қорыта айтсақ, берілген бұл дидактикалық қағидалар бүгінгі таңда да өз өміршеңдігін жойған жоқ. Бұл - классикалық үлгі. Қазіргі уақыт пен кеңістікке аталған қағидалар бірнеше ғылыми еңбектің тіректік нысанасы ретінде қызмет атқарып келеді. Мұнымен бірге Ян Амос Коменский ойлау әрекетіне қатысты мынандай құнды тұжырымдар ұсынады:

- дүниетаным сыртқы сезім мүшелеріне байланысты, өйткені түйсікте болмаған нәрсе, ойда болуы мүмкін емес;

- ғылымның ақиқаттығы мен анықтығы тек сезім арқылы дәлелденеді;

- түйсік дегеніміз адал жетекші және зейін: сезім мүшелерімен қабылданған нәрсе көпке дейін берік есте.

- білім тиянақтылығы - қисынның негізі.

Дидактиканың өзектілігін  айқындап отыратын «жақыннан алысқа», «Белгіліден белгісізге», «Нақтылықтан дерексіздікке», «жеңілден ауырға» секілді қағидаларды доминант ретінде жіктеп, олардың бір - бірінен ерекшеленетін белгілерін сипаттап, ережелерін құрды.

Дидактика, соның ішінде әдіснама негізін, психология іліміне  бағындырып зерттеген Ян Амос Коменский  десек, оның жалғастығын Адольф Дистерверг (1790 -1866) еңбектерінен кездестіреміз. Ол 1835 жылы «Неміс мұғалімдерінің білімін жетілдіруге басшылық» атты үлкен еңбегінің I тарауын дидактикаға, II тарауын әдістемеге арнайды. Дистерверг өзіндік пікірі бар адам тәрбиелеуді ұйғарған. Дана педагог «Тәрбие және оқыту жөнінде Рейн беттері» атты журнал шығарған.

Оқыту үрдісінде ақыл-ой, қабілет сияқты категорияларға ерекше мән берді. Мұны жүзеге асыру үшін дидактика нысанасын құрастырды. Міне, осы бағытта Коменскийдің дидактика жайлы қағидалары мен заңдылықтарын дамытты.

Дидактика жайлы ашқан  жаңалығының басымдығын былай түйіңдейді: «Оқыту баланың ақыл-ойын ғана дамытып қоймайды. Оның еркін, сезімдерін, мінез-құлқын қалыптастырады. Әсіресе, ойлау әрекетін дамытуға әңгіме әдісінің рөлі зор. Оқушылар өзінің алға қарай дамып отырғанын үнемі сезініп отыратыңдай болсын. Оқуда оқушы табанды болуы керек».

Қорытып тұжырымдасақ, Ян Амос Коменскийдің «Ұлы дидактика» еңбегі арқылы әлемде дидактиканың бір саласы, діңгегі ретінде әдістеме нысанасы жайлы түбегейлі, сындарлы ой-түйіндер жасалып, ғылыми анықтамалар берілді. Осы ойды одан әрі өз еңбегімен дамытқан Адольф Дистервергтің дидактикаға қосқан үлесі адамзаттың рухани игілігіне айналды.

 

1.3 Әдебиетті оқытудың дидактикалық  тірегі – пәлсапа

 

Дидактиканың негізі - жиналған данышпандық ой-тұжырымдардың жемісі. Еңбегіміздің I тарауы мен оның 1.1. бөліміңде әлемдік педагогика, тарихына деген дүниетаным, түйіндер мен пікірлер берілді. Қазақ халқы әлемдік иерархияның бір тумасы деп қарасақ, оның әдебиетті оқытудың шығу өзегін өзінің тарихынан ғана іздесек, еңбегіміздің зерттеу желісі дұрыс болмас еді. Адамның жаратылысы оның тек даралық сипатынан басталмайды, барлық халықтарды тұтас бір жүйе деп қарасақ, басқа халықтар өткен бел-белестерден, шындар мен құздардан бақилық өмірді тануға қазақ жұрты да қатысқаны ақиқат. Сол бақилықты іздеудің құралы елімізде алдымен сөз өнері екенін ұмытпаған жөн. Сөз өнерінің адамның қабылдауы мен түйсінуіне неше бір әдістер, іс-қимыл, әрекеттер арқылы кейінгі ұрпақ назарына іліктіру қазақ елінде үнемі приоритетті рольде жүргені мәлім. Міне, осы әдебиетті оқытудың дидактикалық негізі пәлсапа екеніне көз жеткіземіз.

Неліктен оқыту, неліктен дидактика дейміз?

Оқыту білім меңгеретін субъектінің психологиялық ерекшелігіне қатысты.

Бір адамның білімін  екінші адамға меншіктелуіне психологияның  қажеттігі сезіледі. Сол себепті «оқыту» деген терминді тек иедагогика нысанасынан іздемей, психология тұрғысында анықтасақ, мынадай анықтама шығады: «Оқыту - қоғамдық-тарихи жиналған тәжірибелерді мақсаттылықпен қабылдау үрдісі. Бұның өзі тек педагогика аспектісінде ғана емес, қабылдаушының жас ерекшелігі мен нейропсихологиясы және патопсихология, оқу еңбегінің психологиясына қатыстылығын ескерген жөн. Мұнымен бірге қабылдаушының қабілеті мен ыңғай, бейім, іскерлігінің деңгейліктері мен оны ұйымдастыра білетін шеберліктеріне бағыныштылығы деген сөз... Ең бастысы - «Дамудың жақын алаңы», анықтап айтсақ, белгілі көркем шығарманың мұратын ашатын автор көздеген көзқарас, парадигма, ұстаным. Міне, осыны қабылдаушы аудырмай ұғынуына құлшыныспен ынталанады деп түсінеміз. Қабылдаудың кезеңдері нысананың күрделілігімен үңдестікте келуіне болжамдар құрылады. Мұның өзінен субъектінің алған бағытына қарай үдемелеп отыратынын аңғаруға болады» [5].

«Оқу, «оқыту» деген термин - білім жиюдың әдістеріне қатысты оқу еңбегінің жетекші категориясы. Осының бәрі дерлік сөз сапасы мен сөйлеу шеберлігінің ойға тікелей бағыныштылығының көрінісі. Сол секілді дидактиканың оқыту сапасына қаңдай қатысы бар деген заңды сұрақ туады. Бұған жауап ретінде грерктің didakticos - үлгі беру деген анықтамасын ұсынамыз. Әлемдік иерархияның таңбасы деп те осыны айтамыз. Міне, бүгінгі заманға дейін «дидактика» терминін тек педагогтар қолданып жүрген жоқ, мұнымен бірге ол әдебиеттің объектісіне де еніп кеткен. Мәселен, «Бұхар жыраудың дидактикалық жырлары», «Шал Құлекеұлының дидактикалық өлеңдері» т.б. бұл сөзге әдебиет, өнер саласындағы әлеуметтің құлағы үйренгелі қай заман. Бірақ, «дидактика» терминінің әдеби арнаның пәлсапалық мүмкіндігіне жасап келген қысастығы да жоқ емес. Нақтылап айтсақ, дидактиканың ой-түйіндерін өзінің шығармашылығына арқау еткен бірқатар жырау, ақын-жазушыларымызды дидактиканың бұғауынан шығармай келеміз. Сол себепті әдебиетті оқыту үрдісінде дидактиканың атқарар орны деген мәнге көңіл бөлу көзделеді. Бұл ұғым - әдебиеттің көзі мен нысанасы емес, оқытушының білім беру сәтіндегі жеке басының ізгілігі мен көлеңкелі тұстарына қарай жіктелуі. Кейбір жағдайларда жырау, ақын-жазушылар бағытының саяси ағымдарға ойыса отырып, құбылып, басқа өңге айналып кетуінің өзі де осының айғағы. Мысал ретінде бүкіл жырауларды кеңестік дәуірде оқулықтардан ығыстырғанда, Бұхар жыраудың тарихта қозғалыссыз қалып қоюына мына жолдар көмегін тигізген: